81 Pułk Strzelców Grodzieńskich

81 Pułk Strzelców Grodzieńskich
Grodzieński Pułk Strzelców
Ilustracja
Odznaka 81 Pułku Strzelców Grodzieńskich
Historia
Państwo

 II Rzeczpospolita

Sformowanie

12 listopada 1918

Rozformowanie

12 września 1939

Nazwa wyróżniająca

Grodzieńskich

Patron

Stefan Batory

Tradycje
Święto

12 listopada

Rodowód

Grodzieński Pułk Strzelców

Kontynuacja

29 Brygada Zmechanizowana

Dowódcy
Pierwszy

mjr Jan Jackiewicz

Ostatni

płk Edward Banaszak

Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka
Bitwa pod Zarębami Kościelnymi
Bitwa pod Kaczkowem
bitwa o przedmoście warsz. (13–16 VIII 1920)
bitwa nad Niemnem (20–26 IX 1920)
kampania wrześniowa
bitwa pod Piotrkowem (4–6 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja

garnizon Grodno

Rodzaj sił zbrojnych

wojsko

Rodzaj wojsk

piechota

Podległość

1 Dywizja Litewsko-Białoruska
29 Dywizja Piechoty

Odznaczenia
Ag virtuti.jpg
Tereny działań pułku w latach 1919–1920
Pułk w walce o granice
Ofensywa 4lipca1920.png
Bitwa lepel 1920.png
Ofensywa 4lipca1920.png
Bitwa lida lipiec 1920.png
Bitwa mosty 1920.png
Bitwa malkinia 1920.png
Bitwa radzymin a 1920.png
Bitwa radzymin b 1920.png
B n Niemnem.png
Udział pułku w bitwie warszawskiej 1920
Przebieg różnych linii demarkacyjnych podczas walk o Litwę Środkową
Bitwa o granice 1920.png

81 Pułk Strzelców Grodzieńskich im. Króla Stefana Batorego (81 pp) – oddział piechoty samoobrony kresowej i Wojska Polskiego II RP.

Pułk wywodzi swój rodowód z formacji wojskowych Samoobrony Ziemi Grodzieńskiej (powstałej 12 listopada 1918[1]). W czasie wojny 1920 roku jako Grodzieński pułk strzelców wchodził w skład 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Walczył z wojskami sowieckimi i litewskimi m.in. pod Stołowiczami, Bobrujskiem, na Litwie Środkowej, brał udział w bitwie warszawskiej i w obronie Suwalszczyzny.

Po reorganizacji Wojska Polskiego wszedł w skład 29 Dywizji Piechoty. Przed 1939 stacjonował w Grodnie.

W kampanii wrześniowej 1939 pułk walczył w składzie macierzystej dywizji w ramach odwodowej Armii „Prusy”. Na skutek błędów dowództwa[2], działał w oderwaniu od sił głównych. Przeszedł szlak bojowy od lasu Bartkowice Mokre, przez Trzebiatów, Brzuzę, Wólkę Kuligowską, Kraszków do lasu Przysucha. Tu 12 września zaatakowany przez przeważające siły nieprzyjaciela został rozbity.

W Samoobronie Ziemi Grodzieńskiej

Za dzień powstania pułku przyjęto 12 listopada 1918, kiedy powołano do życia Samoobronę Ziemi Grodzieńskiej. W tym dniu z 14 komendantur rozlokowanych wokół Grodna do nowo formowanego pułku zaczęli napływać ochotnicy. Oficerowie rekrutowali się z byłej armii rosyjskiej oraz Korpusów Wschodnich. Szeregowi to wyłącznie ochotnicy z ziemi grodzieńskiej.

Umundurowanie stanowiły zarówno mundury niemieckie, jak i rosyjskie. Zdarzało się, że żołnierze chodzili we własnych ubraniach cywilnych. Odznaką odrębności oddziałów grodzieńskich były biało-czerwone opaski z pieczęcią Rady Regencyjnej. Podstawowe uzbrojenie – 500 karabinów z nabojami otrzymano od Niemców na podstawie umowy zawartej z dowództwem Ober-Ost.

Braki w uzbrojeniu i wyposażeniu, a także niechętne stanowisko Niemców, zmusiły władze polskie do odesłania części ochotników do Łap. Ogólny stan pododdziałów zamknął się liczbą 700 żołnierzy, w tym 30 konnych. Powstała w ten sposób formacja przyjęła nazwę 1 pułku Strzelców Grodzieńskich. Dowódcą mianowano mjr. Jana Jackiewicza, a I batalionem dowodził mjr Bronisław Bohaterewicz[3].

Do 10 stycznia 1919 sformowane i wyszkolone pododdziały skoncentrowano w Kopciówce. Dowódca I batalionu mjr Bohaterewicz dokonał podziału na trzy kompanie: 1. objął ppor. Oreluk, dowódcą 2. został ppor. Romanowski, a 3. ppor. Piotr Daniszewski. Ponadto utworzono oddział konny por. Czuczełowicza i oddział taborowy.

Szybki rozwój oddziału wzbudzał duże obawy Niemców. Postanowili oni rozbroić batalion zakwaterowany w Kopciówce. W nocy z 15 na 16 stycznia 1919 koszary w zostały otoczone przez niemiecki pułk piechoty. Po aresztowaniu polskich parlamentariuszy zmuszono strzelców grodzieńskich do częściowego rozproszenia i rozbrojenia. Jedynie oddział konny por. Czuczełowicza wyszedł z okrążenia. 23 stycznia aresztowano dowódcę pułku mjr. Jackiewicza[4].

Część pododdziałów skoncentrowała się ponownie w pobliżu Grodna. Dowództwo nad nimi objął mjr Bohaterewicz, odtworzył I batalion z kpt. Waśkiewiczem na czele. Batalion ten 4 lutego 1919 złożył uroczystą przysięgę.

Nowym dowódcą Samoobrony Ziemi Grodzieńskiej mianowany został płk Adam Dulewicz. Doprowadził on do zawarcia ponownej umowy z Niemcami, na mocy której grodzieński pułk miał skoncentrować się w Krynkach[4].

W składzie Dywizji Litewsko-Białoruskiej

Kolejny etap reorganizacji 1 pułku Strzelców Grodzieńskich zapoczątkował rozkaz gen. Iwaszkiewicza dotyczący organizacji sztabu Grodzieńskiego Pułku Strzelców, a przewidzianego do składu Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Organizował go płk Franciszek Ostrowski w Wołkowysku (Ośrodek Zapasowy DL-B). Zastępcą dowódcy został ppłk Stanisław Kowalski, stanowisko adiutanta objął por. Jerzy Dąbrowski. Pułk „samoobrony” miał stać się pełnowartościową jednostką odradzającego się Wojska Polskiego.

Pierwszym pododdziałem pułku, który wszedł w skład DL-B był półszwadron Grodzieńskich Ułanów por. Czuczełowicza. Stanowiło go trzech oficerów i pięćdziesięciu dwóch kawalerzystów. 7 marca mjr Bohaterewicz przyprowadził do Wołkowyska piechotę samoobrony i przekazał nad nią dowództwo płk. Ostrowskiemu. W tym momencie pułk liczył siedemnastu oficerów i dwustu pięćdziesięciu szeregowych. Utworzono wówczas I batalion Grodzieńskiego pułku strzelców (dowódca mjr Bohaterewicz) i szkołę podoficerską pod dowództwem kpt. Waśkiewicza.

II batalion pułku utworzony został w końcu maja z batalionu zapasowego DL-B w Wołkowysku. Podobnie jak I batalion złożony był wyłącznie z ochotników – kresowiaków. Najpóźniej sformowano III batalion. Wszedł on w skład pułku dopiero w czerwcu 1920. Utworzono go z batalionu zapasowego 12 pułku piechoty z Wadowic. Według Janusza Odziemkowskiego jako III batalion dołączył do pułku Lotny Oddział Strzelców Konnych ppor. Stefana Felsztyńskiego, który oddał konie i przeformował się w dwie kompanie piechoty[5].

W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Baranowiczach[6].

Pułk w walce o granice

W wojnie polsko-bolszewickiej

W kampanii 1919

Pierwszym oddziałem grodzieńskiego pułku, który wziął udział w walkach był półszwadron Grodzieńskich Ułanów por. Stanisława Czuczełowicza, który wykonywał zadania zwiadowcze. W nocy z 9 na 10 marca 1919 pododdział ten brał udział w akcji wyparcia oddziałów sowieckich, które przejściowo zajęły Słonim.

19 marca 1919 Grodzieński Pułk Strzelców przybył transportem do Słonima, rozpoczynając służbę frontową. Obsadził on odcinek wzdłuż rzeki Szczary od Mironima do Żyrowic. Pełniąc służbę patrolową, prowadził szkolenie oraz uzupełniał stany osobowe.

W operacji przejęcia Wilna pułk działał w składzie grupy płk. Aleksandra Boruszczaka, której pierwszym zadaniem było opanowanie Baranowicz. 15 kwietnia rozpoczął się bój o Baranowicze. Wobec niemożliwości opanowania tej miejscowości z marszu, 17 kwietnia została utworzona tzw. „grupa północna” pod dowództwem płk. Ostrowskiego z zadaniem obejścia od północy Stołowicz i uderzenia w północne skrzydło Rosjan. W skład grupy weszły: pułk grodzieński bez 1. kompanii, 3 i 6 kompania pułku białostockiego, 8 baon milicji ludowej i działon 7 pap. 19 kwietnia, po całodziennej walce z sowieckim 4 Warszawskim pułkiem strzelców, grodzieński pułk zajął Stołowicze mając trzech zabitych i siedmiu rannych, biorąc do niewoli czterdziestu jeńców i zdobywając cztery ckm-y, siedem koni oraz znaczną ilość amunicji i uzbrojenia. Akcję pod Stołowiczami przyjmuje się za chrzest bojowy[7] pułku walczącego w całości.

Po zdobyciu Stołowicz pułk pozostawał dłuższy czas w rejonie miasteczka, obsadzając linię okopów niemieckich z okresu I wojny światowej. 7 sierpnia pułk przeszedł do działań pościgowych, zatrzymując się ostatecznie na rubieży rzeki Ptyczy i pozostał w tym rejonie do 2 października 1919. Zadanie pułku polegało na zamknięciu luki w ugrupowaniu między rzekami Berezyną i Ptyczą. 19 października pułk grodzieński został zluzowany przez 2 pułk piechoty wielkopolskiej i odmaszerował w rejon UrzeczeNowe Dorohi, a dalej 25 października koleją, przez Mińsk i Mołodeczno, udał się do rejonu Dokszyc, by 29 października obsadzić linię KomajokWolbanowicze.

4 listopada pododdziały pułku wzięły udział w walkach o Lepel, zdobyły go, a następnie broniły skutecznie przed atakami sowieckiej 52 Dywizji Strzelców. W wyniku walk o miasto pułk stracił ponad 20% swojego stanu osobowego. Niektóre kompanie liczyły jedynie ok. czterdziestu żołnierzy. Zimą nastąpiła reorganizacja pułku. Rozwiązano III batalion, a jego kosztem uzupełniono stany pozostałych pododdziałów. Monotonię zimowej kampanii urozmaicały częste wypady na pozycje wroga.

Działania odwrotowe 1920

14 maja 1920 nastąpiło uderzenie sowieckiej 15 Armii na pozycje 8 Dywizji Piechoty i 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej.

Pułk grodzieński liczący około 300 bagnetów broniąc 30-kilometrowego odcinka frontu przyjął uderzenie dwóch brygad sowieckich: 13 na pozycje II batalionu i 15 na stanowiska I batalionu.

Próba powstrzymania przeciwnika pod Zabojaniem nie powiodła się. Pułk został zepchnięty ze swych pozycji i wycofał się początkowo do Horodca, a następnie wraz z pozostałymi oddziałami 1 DL-B zajął pozycje obronne wzdłuż linii jezioro Dzwony – Pyszno – Osieciszcze, obsadzając rejon jeziora Lukowice – Burowie na południowym skrzydle dywizji.

15 maja pułk obsadził I batalionem przedmoście w Mościszczu, a siłami II batalionu patrolował rzekę na odcinku Karalina – Ulesia. 18 maja pułk toczył zacięte walki pod Mościszczem i Lipskiem, a dzień później pod Ulesiem i Karaliną.

20 maja doszło do boju pod Bereśniewką, w którym pułk stracił ponad dwustu żołnierzy (zabitych i rannych).

W Malewiczach pułk dostał uzupełnienie z dobrze wyszkolonych pododdziałów marszowych. Kompanie znowu liczyły ponad 100 bagnetów.

28 maja pułk w ramach przeciwnatarcia uderzył na Knajok. Jego czołowy I batalion rozbił przednią straż wroga w Hryniewiczach. 1 czerwca przeprowadził wypad na Chodaki i nacierał dalej, by 6 czerwca wyjść z walki i jako odwód dywizji ześrodkować się w rejonie Dokszyc.

4 lipca rozpoczęła się kolejna ofensywa wojsk sowieckich. Słaba linia placówek pułku nowogródzkiego została rozbita pod Czernicą Wielką. Kilkakrotne kontrataki pododdziałów grodzieńskich nie przyniosły rezultatu. 5 lipca pułk wycofał się z zajmowanych do tej pory linii niemieckich okopów.

W następnych dniach pułk prowadził działania odwrotowe. 21 lipca osiągnął linię Niemna i zajął centralny odcinek obrony dywizji od jeziora Winetejska do folwarku Michałówka. Głównym jego zadaniem była obrona przepraw w Mostach.

22 lipca miało miejsce kolejne uderzenie wojsk sowieckich. Decydujące natarcie przeprowadziła 6 Dywizja Strzelców na centrum 1 DL-B w Mostach. Podjęta w tym dniu próba sforsowania Niemna i zepchnięcia z pozycji grodzieńskiego pułku nie powiodła się. Także następnego dnia pułk skutecznie odpierał kolejne ataki nieprzyjaciela.

24 lipca pułk otrzymał rozkaz wycofania się znad Niemna i przejścia za Zelwiankę. Obsadził odcinek wzdłuż zachodniego brzegu rzeki od Piasków włącznie do ujścia Zelwianki do Niemna.

Wobec zagrożenia okrążeniem pułk musiał jednak odejść z pozycji obronnych. Będąc w straży tylnej dywizji, osłaniał jej wycofanie, a następnie wyjście z półokrążenia. O świcie 2 sierpnia pułk obsadził zachodni brzeg rzeki Nurzec od ujścia do Bugu do Ciechanowca, tocząc jednocześnie bój z jednostkami 21 Dywizji Strzelców pod Zaszkowem.

W nocy z 3 na 4 sierpnia pułk przeprawił się promami na południowy brzeg Bugu, po czym w składzie 2 Brygady pomaszerował do Małkini. Tam ponownie przeprawił się na północny brzeg rzeki, by wziąć udział w manewrze ppłk. Rybickiego wyjścia na tyły wojskom sowieckim w rejonie Pułtuska.

5 sierpnia stoczył bój pod Daniłowem, a 7 sierpnia pod Kaczkowem; w obu bitwach miał pięćdziesięciu zabitych.

Następnie pułk grodzieński wycofał się wraz z brygadą z Wyszkowa i obsadził odcinek od Słopska do Niegowa. 12 sierpnia cofał się nadal, maszerując przez Radzymin i ześrodkował się w Pustelniku.

W ofensywie

W nocy z 13 na 14 sierpnia zapadła decyzja użycia 1 DL-B w natarciu na Radzymin. Grodzieński pułk miał uderzyć przez Słupno w ogólnym kierunku na Mokre siłami dwóch batalionów. I batalion piechoty stanowić miał odwód. Pułk rozpoczął 14 sierpnia natarcie. Jednak przeciwuderzenie sowieckiej 81 Brygady Strzelców załamało polskie natarcie i grodzieński pułk został zmuszony do cofnięcia się na Słupno i Maty. Pozostał w tym rejonie do 15 sierpnia, kiedy ponownie wszedł do walki w boju o Radzymin. W dniu tym jego pododdziały toczyły walki o Wólkę Radzyminińską, a po jej opanowaniu wyparły wroga z Aleksandrowa i Cegielni.

Wieczorem 15 sierpnia pułk wszedł do opuszczonego przez oddziały sowieckiej 21 Dywizji Strzelców Radzymina. W godzinach nocnych obsadził Kraszewo i Rasztów, a III batalionem rejon Wiktorowa. W czasie marszu do Dybowa III batalion wszedł w kontakt ogniowy z oddziałami sowieckiej 71 i 81 Brygady Strzelców. Ogółem w walkach pod Radzyminem w dniach 14–16 sierpnia Grodzieński pułk strzelców stracił ponad stu żołnierzy (zabitych i rannych).

19 sierpnia wieczorem pułk przegrupował się transportem kolejowym z Warszawy przez SiedlcePlaterów za Bug i osiągnął rejon koncentracji w okolicach Czeremchy. Tu została przeprowadzona reorganizacja pułku. Pododdziały otrzymały uzupełnienie z rozformowanego batalionu 101 pułku piechoty.

6–7 września pułk toczył walki pod Nową Wolą, gdzie wziął do niewoli ponad dwustu jeńców, zaś 8 września pod Skroblakami zdobył jedno działo i wziął do niewoli ok. pięćdziesięciu jeńców. Wreszcie 9 września po boju pod Bobrownikami osiągnął rubież rzeki Świsłocz. Po zluzowaniu przez oddziały 3 DP Leg, pułk skoncentrował się w Augustowie i w składzie 1 DP Leg., wspólnie z 2. i 4 Brygadą Kawalerii, wszedł w skład 2 Armii (właściwie „grupy skrzydłowej”).

22 września ruszył przez Giby na Druskieniki. Jego III batalion otrzymał zadanie osłony mostów na Niemnie wcześniej uchwyconych przez kawalerię. 25 września maszerując na czele 2 Brygady z Zapurzy przez HłuszniewoNową Rudę na Jeziory, pułk wykonywał manewr obejścia broniącej się w Grodnie sowieckiej 3 Armii. W nocy z 25 na 26 września stoczył zacięty bój na bagnety z oddziałami 63 Brygady Strzelców idącej na odsiecz Grodnu. Straty pułku wyniosły dwudziestu zabitych i sześćdziesięciu rannych. Straty wroga były niewspółmiernie większe. Poległo ok. dwustu żołnierzy sowieckich, a trzystu dostało się do niewoli. Po bitwie pułk ześrodkował się w Lidzie, gdzie otrzymał nowe zadanie.

W grupie Żeligowskiego na Litwie Środkowej

Pułk działając nadal w składzie 1 Dywizji Litewsko–Białoruskiej, wziął udział w „buncie Żeligowskiego”. 7 października 1920 rozpoczął marsz „na Wilno”. Działając na czele 2 Brygady, maszerował w kierunku Wielka CzernicaKudonino. Atakiem z marszu zdobył Ogrodniki[8]. Po zajęciu Wilna pułk ubezpieczał je od północy.

Bilans walk

W latach 1918–1920 zginęło w walkach stu dziewięćdziesięciu sześciu oficerów i szeregowych[9]. Ponadto 90 zmarło na froncie. Niniejsza lista nie obejmuje w pełni strat „Lotnego Oddziału" (III batalionu) oraz marszówek, wcielonych podczas walk nad Górną Berezyną, pod Mostami i Radzyminem. Według wykazów liczbowych straty pułku wynoszą: zabitych 260, rannych około 800 i zaginionych około 300[10].

Żołnierze pułku polegli i zmarli z ran[11]
Oficerowie
ppor. Bckkerpor. Borkiewicz Józefpor. Bortkiewicz. Franciszek Michał
pchor. Ewiak Michałppor. Kuś Wojciechppor. Łuszczyliski-Trojekurew Cyryl
ppor. Milewski Eustachypor.Oreluk Felikspor. Rybek Józef
ppor. S. G. Romaszewski Sewerynppor. Sirotkiewicz Piotrppor. Sobieszcz.ański Stanisław
ppor. hr. Soltan Stanisławppor. Tarnowski Józefppor. Wilga Wiktor
pchor. Żłobikbwski Stanisław
Szeregowi
st. szer. Amorekszer. Barczewski Jauszer. Boguszko Romuald
szer. Bryś Franciszekszer. Buta Teofilszer. Chojnacki Ignacy
szer. Chora Stefanszer. Choncer Józefst. szer. Chłosta Stefan
szer. Cimosz Bronisławszer. Czopek Antoniiszer. Czajkowski Jan
szer. Czermaliski Józefszer. Czercszkicwicz Ludwikplut. Cylwik Jan
szer. Cyilzik Janplut. Danilowicz Janszer. Dłubak Antoni
szer. Drewieukow Pawełst. szer. Dubas Adolfst. szer. Duda Florjan
sierż. Dudwał Władysławszer. Dugowski Józefszer. Działek Piotr
st. szer. Dzierzęcki Eugenjuszszer. Dziuba Kazimierzsierż. Dziurdź Stanisław
szer. Fabisiak Józefszer. Fabjańczyk Władysławszer. Filiński Józef
szer. Gietshst. szer. Gliński Ednuindszer. Grula Stefan
szer. Grędziński Franciszekszer. Grygier Antoniszer. Grzewa Paweł
szer. Haładyu Antoniplut. Hajduk Aleksanderkpr. Hauk Józef
szer. Hurek Stanisławkpr. Hakowicz-Naczko Karolszer. Indyk Stanisław
szer. lrlacli Kazimierzszer. Jankiewicz Władysławst. szer. Jabłoński Stanisław
szer. Jadurski Bolesławkpr. Jakubik Władysławszer. Jiulyk Jan
szer. Jurkiewicz Stefanplut. Kalinowski Bolesławplut. Kupisz Jan
szer. Karaś Józefkpr. Kasprzycki Stanisław'szer. Kiedel Florjan
szer. Kmin Tomaszszer. Kopyś Janszer. Kościński Aleksander
sierż. Kosiorowski Józefplut. Kowalczyk Stanisławszer. Kowalczyk Bronisław
szer. Kowalski Janszer. Koskokpr. Krawczyk Henryk
szer. Kratter Bertholdszer. Królikowski Walentyszer. Krygier Antoni
szer. Krysiuk Jerzyszer. Krywienia Michałplut. Kulak Teodor
szer. Kułakowski Janszer. Kucaj Janszer. Kurek Józef
st. szer. Langner Józefszer. Łączyński Leonszer. Leeli Marcin
kpr. Lewczukszer. Luczno Antoniszer. Lus Reinhold
szer. Łobza Janszer. Łoziński Piotrszer. Łukaszczuk Józef
szer. Macek Janszer. Madziński Zygmuntszer. Maron Rudolf
san. Marcinkowski Józefst. szer. Marekszer. Matusiewicz Tadeusz
szer. Mazurowski Franciszekszer. Mcndak Józefszer. Migowski Franciszek
szer. Miklasz Janszer. Mikołajczyk Janszer. Miltko Jan
szer. Mikoń Stanisławszer. Milewski Andrzejszer. Moroz Jan
szer. Mozolewski Józefkpr. Mroczkowski Dominikszer. Musiał Antoni
szer. Narbut Szymonszer. Niedźwiecki Kazimierzszer. Nowodworski Kazimierz
szer. Obuskpr. Olesiuk Aleksanderszer. Ostrower Henryk
szer. Ostrowski Kazimierzszer. Owczarek Władysławszer. Pakulski Franciszek
szer. Palmowicz Kazimierzszer. Petelczyc Antoniszer. Pbcli Antoni
szer. Poletczyn Antoniszer. Popici uk Janszer. Porzecki Józef
szer. Pobjańczyk Władysławszer. Protasiewicz Janszer. Przenica Szmul
szer. Przepiórski Józef. plut. Purkiewicz Piotrszer. Radosz Andrzej
kpr. Rank Józefszer. Rudkowski Witalisszer. Rakowski Bronisław
szer. Rudolf Franciszekszer. Ruszkowski Kazimierzkpr. Sadlej Grzegorz
st. szer. Salomonowicz Kazimierzszer. Scrafinowicz Władysławst. szer. Selczek
szer. Siedant Franciszekst. szer. Skibel Bronisławszer. Skóra Józef
kpr. Skrzypek Janszer. Skuza Janszer. Skuza Józef
szer. Śliwiński Władysławszer. Śluzek Stanisławszer. Sobocki Wawrzyniec
szer. Soboń Walentyszer. Socliowskikpr. Sołonowiez Kazimierz
szer. Sobiecki Janszer. Sommerfeld Augustszer. Sosnowski Wacław
szer. Średnicki Ignacysierż Srzednicki Ignacyszer. Stasiak Antoni
szer. Stefaniak Józefszer. Stodolik Janszer. Stwolowicz
kpr. Sucliicli Grzegorzszer. Szczeszkiewicz Ludwikszer. Szkura
szer. Szmatlik Janszer. Sztukowski Władysławszer. Szulklaper Berek
plut. Szustar Rudolfszer. Szydłowski Stanisławszer. Szymański Józef
szer. Szymczak Józefszer. Tomczyńskd Leonszer. Trojanowski Jan
szer. Turosz Franciszekszer. Walter Alfons. kpr. Wąsowski Wincenty
szer. Wlazło Władysławszer. Wojciechowski Walentysierż. Wojkszner Bolesław
sierż. Woynilowicz Stefanszer. Wróbel Józefst. szer. Włodarczyk Antoni
szer. Wysocki Romanszer. Za jąc Antoniszer. Zając Leon
szer. Zając Stanisławszer. Zajczykow Władysławkpr. Zaniewski Józef
szer. Zawada Wojciechszer. Ziarko Janszer. Zieliński

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze pułku odznaczeni Orderem Virtuti Militari za wojnę 1918–1921[12][a]
Krzyżem Złotymppłk Kazimierz Rybicki
Krzyżem Srebrnym
chorągiew pułkowaszer. Jan Badziński*sierż. Roman Benisz*
ppłk Bronisław Bohaterewicz*śp. por. Józef Borkiewicz** nr 4922por. Witold Ciechanowicz*
ppor. Piotr Daniszewski** nr 4040[15]ppor. Jan Domoracki**[16][17] nr 4191kpr. Franciszek Gniłka (Gniłko)** nr 3753
kpr. Józef Ilkiewicz*mjr Mieczysław Kaleński-Jaśkiewicz** nr 4126plut. Kazimierz Kalicki** nr 4114
st. szer. Józef Kisiel** nr 4034st. szer. Witold (Wiktor) Komko*plut. Józef Kosiorowski
plut. Zygmunt Kubacki** nr 3758ppor. Wacław Kuferski** nr 4071sierż. Stanisław Naprawski** nr 4053
ppor. Feliks Oreluk** nr 4920ppor. Piotr Pełka** nr 3754ppor. Konstanty Piotrowicz (Pietrowicz)**[18] nr 4058
sierż. Hieronim Puciłowski** nr 4055st. szer. Jan Redel** nr 4187ppor. Edward Romanowski
ppłk Kazimierz Rybicki*ppłk szt. gen. Seweryn Rymaszewskisierż. Józef Siedlikowski*
ppor. Piotr Sirotkiewicz** nr 4921plut. Jan Ślusarz** nr 3751ppor. Stanisław Sobieszczański*
por. Franciszek Songin*st. sierż. Antoni Symomowicz*por. Wacław Szymański** nr 4138
ppłk Bolesław Waśkiewicz*sierż. Roman Weber*sierż. Władysław Węglarz** nr 4181
kpr. Mieczysław Wojciechowski*plut. Bolesław Wojkszner** nr 4059sierż. Aleksander Zarecz** nr 4093
st. szer. Albin Zuwalski** nr 4135plut. Edward Żemajtis* nr 368[19]

Za bohaterstwo w walce chorągiew pułkową i czterdziestu żołnierzy odznaczono Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego „Virtuti Militari”, a stu siedemdziesięciu Krzyżem Walecznych. Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej odznaczono dziewięćdziesięciu sześciu żołnierzy[20].

Pułk w okresie pokoju

29 DP w 1938.jpg
Obchody 400 rocznicy urodzin króla Stefana Batorego w Grodnie – defiluje 81 pp. Na trybunie honorowej prezydent RP Ignacy Mościcki.
15-lecie 81 pp w Grodnie – d-ca pułku dekoruje odznaką gen. Lucjana Żeligowskiego
Żołnierze 81 pp

W latach 1923-1939 pułk stacjonował w Grodnie[21] na terenie Okręgu Korpusu Nr III[22].

19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 22 sierpnia, jako datę święta pułkowego[23]. 6 czerwca 1928 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zmienił datę święta pułkowego 81 pp z dnia 22 sierpnia na dzień 12 listopada[24].

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 81 pułk piechoty zaliczony został do typu II pułków piechoty (tzw. wzmocnionych). W każdym roku otrzymywał około 845 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 68 oficerów oraz 1900 podoficerów i szeregowców. Na czas wojny przewidywany był do pierwszego rzutu mobilizacyjnego. W okresie zimowym posiadał dwa bataliony starszego rocznika i batalion szkolny, w okresie letnim zaś trzy bataliony strzeleckie. Jego stany były wyższe od pułku „normalnego” (typ I) o ok. 400-700 żołnierzy[25]. W tym czasie wprowadzono też dodatkowo kompanię karabinów maszynowych. Stan pułku powiększył się o 4 oficerów, 13 podoficerów, 1200 szeregowców i 12 karabinów maszynowych[26]. W pułku, tytułem eksperymentu, utworzono kompanię podchorążych rezerwy piechoty. W jej skład wchodziły trzy plutony strzeleckie i pluton karabinów maszynowych. Kompania pod względem organizacyjnym i wyszkolenia podlegała dowódcy dywizji, a pod względem administracyjnym dowódcy pułku[27].

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939[28][b]
Dowództwo, kwatermistrzostwo i pododdziały specjalne
dowódca pułkupłk Edward Banaszak
I zastępca dowódcyppłk dypl. Zygmunt Cetnerowski
adiutantmjr Seweryn Karol Byszek
starszy lekarzkpt. lek. dr Konrad Jurowski
młodszy lekarzvacat
II zastępca dowódcy (kwatermistrz)ppłk Stefan Mrozek
oficer mobilizacyjnykpt. Marian Zywert
z-ca oficera mobilizacyjnegokpt. Bolesław Tworogal
oficer administracyjno-materiałowykpt. Czesław Polikarp Kalinowski
oficer gospodarczykpt. int. Aleksander Czarnocki
oficer żywnościowyvacat
oficer taborowy[c]Kazimierz II Chojnowski
kapelmistrzkpt. adm. (kapelm.) Tomasz Radziszewski
dowódca plutonu łącznościpor. Wacław Eustachiusz Bareja
dowódca plutonu pionierówpor. Jan Kamiński
dowódca plutonu artylerii piechotykpt. art. Gustaw Bolesław Różycki
dowódca plutonu ppanc.por. Władysław Szłyk
dowódca oddziału zwiadupor. Stanisław I Kałużny
I batalion
dowódca batalionumjr Piotr Marciniak
dowódca 1 kompaniikpt. Józef Ujazdowski
dowódca plutonupor. Mieczysław Sokolnicki
dowódca plutonuppor. Edward Sobczyk
dowódca 2 kompaniipor. Marian Widzowski
dowódca plutonuppor. Władysław Silarski
dowódca plutonuppor. Antoni Aleksander Bednarczyk
dowódca 3 kompaniip.o. por. Zygmunt Józef Bieńkowski
dowódca plutonuppor. Jan Borgula
dowódca 1 kompanii kmpor. Edward Laszuk
dowódca plutonupor. Czesław Pietrewicz
II batalion
dowódca batalionumjr Wacław Ptaszyński
dowódca 4 kompaniikpt. Czesław Kazimierz Michalczyk
dowódca plutonupor. Jerzy Kopczyński
dowódca plutonuppor. Michał Wawrzyniec Kosiba
dowódca 5 kompaniikpt. Józef Julian Zatopiański
dowódca plutonuppor. Kazimierz Zając
dowódca plutonuppor. Roman Jerzy Fiedorowicz
dowódca 6 kompaniikpt. Lucjan Marceli Zalewski
dowódca plutonuppor. Teodor Kowalczyk
dowódca 2 kompanii kmkpt. Konrad Leopold Stępień
dowódca plutonuppor. Mikołaj Witold Drozdowicz
III batalion
dowódca batalionuvacat
dowódca 7 kompaniipor. Władysław Żogło
dowódca plutonuppor. Piotr Nowiński
dowódca 8 kompaniipor. Stanisław Józef Sokołowski
dowódca plutonupor. Józef Jan Storc
dowódca 9 kompaniipor. Włodzimierz Dulniak
dowódca plutonuppor. Hubert Karol Kobarski
dowódca plutonuppor. Witold Marian Nowakowski
dowódca 3 kompanii kmkpt. Mieczysław Michał Ciesiuński
dowódca plutonuppor. Franciszek Antoni Beck
na kursiepor. Franciszek Zwaniecki
por. Antoni Henryk Barański
ppor. Ryszard Czesław Dergiman
ppor. Rajmund Kiwacz
81 Obwód Przysposobienia Wojskowego (Grodno przy 81 pp)[30]
komendant obwodowy PWmjr piech. Bolesław Szajda[d]
komendant miejski PW Grodnopor. kontr. piech. Florian Synakiewicz
komendant powiatowy PW Sokółkakpt. piech Alfred Andrzej Willich

Wojna obronna 1939

We wrześniu 1939 walczył w składzie macierzystej dywizji w odwodowej Armii „Prusy”.

Początkowo planowano wykorzystać dywizję na głównym wysiłku obrony w składzie Armii „Łódź”. Jednak latem 1939 marszałek Edward Śmigły-Rydz podporządkował 29 DP dowództwu Armii „Prusy” gen. dyw. Stefana Dąb-Biernackiego.

Mobilizacja

23 sierpnia zarządzono mobilizację jednostek w Okręgu Korpusu III (Grodno). Mobilizacja 81 pułku Strzelców Grodzieńskich rozpoczęła się o świcie 24 sierpnia i przebiegała ściśle według planów mobilizacyjnych.

Procent stawiennictwa żołnierzy rezerwy był wysoki. Nie odnotowano kłopotów z uzbrojeniem, umundurowaniem i wyżywieniem. Od rana 27 sierpnia pułk w pełnym składzie „czasu W” skoncentrował się na Rumlówce. Transporty kolejowe podstawiono jednak dopiero wieczorem 28 sierpnia. Pułk wyruszył w rejon koncentracji z czterdziestogodzinnym opóźnieniem trasą przez Białystok, Małkinię i Warszawę. 30 sierpnia wyładował się w Radziwiłłowie i zajął rejon wyjściowy do działań na północ od Rawy Mazowieckiej. 31 sierpnia oddziały pułku pomagały chłopom w pracach polowych i prowadziły ćwiczenia zgrywające. Dalsza pomoc oraz ćwiczenia oddziałów zaplanowano na 1 września.

Działania bojowe

81psg 1m.png

1 września pododdziały pułku znajdowały się w wyznaczonych rejonach wyjściowych do działań. W godzinach wieczornych dowódca pułku otrzymał zadanie przegrupować się do rejonu miejscowości Spała. Pułk wyruszył przed wieczorem 1 września i marszem nocnym do godzin rannych 2 września osiągnął wyznaczony rejon. Postój zorganizował w okalających Spałę lasach.

W południe rozkaz dowódcy 29 Dywizji nakazywał kolejne przegrupowanie. Tym razem pułk wykonał 28-kilometrowy marsz dzienny i osiągnął rejon lasu Potok i pozostawał tam do wieczora 3 września. Nocą pułk wykonał kolejny dziesięciokilometrowy marsz i zajął miejscowości: Dąbrowy, Józefowa i Jaksonka.

4 września odebrano oficerom i szeregowym dowody osobiste, legitymacje kawalerów Orderu Virtuti Militari i odesłano je do sztabu dywizji[32]. Odnotowano też pierwsze trudności w zaopatrzeniu w żywność, zwłaszcza w chleb.

W tym dniu po raz pierwszy żołnierze pułku zetknęli się z oznakami wojny, obserwując bombardowanie Sulejowa przez Luftwaffe. Także w tym dniu napotkano pojedynczych szeregowych z różnych oddziałów, którzy nie mogli wylegitymować się rozkazem opuszczenia swych jednostek. Nawiązano też kontakt z sąsiednim 76 pp.

W godzinach popołudniowych na rozkaz dowódcy armii 81 pułk skierował drużynę kolarzy z kompanii zwiadowczej pod dowództwem ppor. Kazimierza Rzęśnego z dwoma karabinami maszynowymi i działkiem przeciwpancernym do dyspozycji 5 kompanii kpt. Sopoćki z 76 pp. Zadaniem kompanii było zabezpieczenie przejścia przez Pilicę w Przedborzu oddalonym o 30 km od miejsca postoju 81 pp. Wydzielony w ten sposób oddział nie powrócił już do grodzieńskiego pułku.

5 września gen. Dąb-Biernacki około godz. 18 przybył osobiście do miejsca postoju 81 pułku i w obecności płk. Ignacego Oziewicza wydał dowódcy grodzieńskiego pułku ustny rozkaz, w myśl którego 81 pp działając na lewym skrzydle 29 DP miał zająć odcinek ŁodyńskoRozprzaJeżów, maszerując po osi JaksonekŁęczno do miejscowości Rozprza[33].

By zachować odpowiednie tempo przegrupowania, ok. 20:00 pułk wyruszył marszem ubezpieczonym bez taborów. W straży przedniej maszerował I batalion kpt. Marciniaka wzmocniony bronią przeciwpancerną. Za nim przemieszczały się pozostałe bataliony, a jako patrol tylny kompania zwiadowców. Do przepraw na Pilicy w rejonie Kurnędza pułk dotarł po zmroku. Bród był dość płytki, jednakże grząski, ze stromymi brzegami trudnymi do pokonania dla nielicznych wozów amunicyjnych. Ze względu na to, iż przeprawa przeciągała się ponad czas zaplanowany, płk Banaszak nakazał po przebyciu brodu dalszy marsz straży przedniej i części kolumny sił głównych do wyznaczonego rejonu.

W godzinach nocnych oficer operacyjny 29 DP por. Chomiuk przekazał dowódcy 81 pp ustny rozkaz zmiany kierunku marszu. Pułk miał przejść niezwłocznie do rejonu Koło – Barkowice Mokre.

Przy podejściu do Sulejowa została ostrzelana szpica straży przedniej, przy której znajdował się dowódca pułku. Przechodząc prosto z marszu do natarcia, szpica dotarła wkrótce do centrum Sulejowa. Domniemanym „nieprzyjacielem” okazały się placówki 76 pp, którego pododdziały wcześniej wycofały się z tej miejscowości.

W czasie marszu z Sulejowa do lasu Barkowice Mokre pułk został ostrzelany przez lotnictwo nieprzyjaciela. W trakcie marszu zaginął dowódca II batalionu kpt. Krupiński.

6 września około godz. 8 rano pułk znalazł się w lesie Barkowice Mokre, zajmując obronę na skraju lasu w kierunku południowo-zachodnim. Wkrótce po wejściu pułku do lasu niemieckie lotnictwo rozpoczęło bombardowanie i ostrzeliwanie z broni pokładowej zgrupowanych tam oddziałów. Atak lotnictwa trwał od godz. 8:00 do godz. 15:00 unieruchamiając całkowicie pułk i powodując liczne ofiary. W rozpoznaniu brały udział jedynie patrole, które rozpoznały niemieckie kolumny pancerne posuwające się na Wolbórz. Pułk został częściowo oskrzydlony i znalazł się na tyłach kolumn pancernych nieprzyjaciela. Brak też było łączności ze sztabem 29 DP. Wobec tej sytuacji płk Banaszak po południu 6 września podjął decyzję o przegrupowaniu pułku w kierunku Kozienic. Przegrupowanie to miało odbyć się skrycie lasami w celu uniknięcia walk z nieprzyjacielem. O godz. 19:00 pułk wyruszył w kierunku Zarzęcina. W nocy z 6 na 7 września przeprawił się przez Pilicę. Wtedy też odłączył się od pułku batalion mjr. Bolesława Szajdy i kompania zwiadowców por. Dubiaka.

Rano 7 września pułk (bez I batalionu i kompanii zwiadowców) osiągnął leśniczówkę Trzebiatów, gdzie zarządzono odpoczynek.

Po odpoczynku pułk wyruszył dalej lasami do Brzustowa i tam połączył się ze swoim I batalionem. W czasie przemieszczania kolumna sił głównych została ostrzelana kilkakrotnie przez dywersantów. Nie zdezorganizowało to jednak marszu pododdziałów.

8 września pułk skierował się w kierunku szosy radomskiej i Odrzywołu. Jednakże wysłany wcześniej na rozpoznanie patrol stwierdził obecność niemieckiej piechoty zmotoryzowanej na południe od Odrzywołu, wzdłuż szosy DrzewicaNowe Miasto. Wobec tego dowódca pułku zawrócił pułk i 9 września o świcie zatrzymał się w lesie nad Pilicą w rejonie Wólki Kuligowskiej. 10 września po zapadnięciu zmroku pułk wyruszył spod Wólki Kuligowskiej do leśniczówki Huta po osi RadniceKraszków.

Rano 11 września szpica czołowa natknęła się pobliżu Kraszkowa na niemiecką kolumnę zaopatrzeniową. W wyniku walki niemiecka kolumna składająca się z 30 samochodów została doszczętnie zniszczona. Wzięto ośmiu jeńców. Straty pułku: dwóch zabitych i dwóch rannych[34].

Odgłosy walki zaalarmowały Niemców. Piechota wsparta czołgami zaatakowała pułk z kierunku miejscowości Rozwady. Atak odparto ogniem plutonu artylerii, działek przeciwpancernych i ciężkich karabinów maszynowych. Ostatni etap drogi do lasu Przysucha pułk odbył nękany atakami lotnictwa. Na północ od Rozwad oddziały pułku natknęły się na rozbity i rozgrabiony tabor 25 pułku ułanów.

Do Lasu Przysucha pułk dotarł około godz. 15:00 11 września, nawiązując łączność ze zgrupowaniem 19 DP pod dowództwem płk. Tadeusza Pełczyńskiego.

W nocy z 11 na 12 września odpoczywające w Lesie Przysucha oddziały 81 pp były ostrzeliwane nękającym ogniem niemieckiej artylerii ciężkiej prowadzonym z kierunku Kamiennej Woli. Ostrzał trwał niemal całą noc. Żołnierze II batalionu, szukając osłony przed ogniem, rozproszyli się i pogubili w lesie. Było kilku zabitych i około trzydziestu rannych.

12 września o 12:00 płk Edward Banaszak zarządził odprawę dowódców pododdziałów pułku. Jeszcze w czasie trwania odprawy, ok. 14:00 na pozycje zajmowane przez żołnierzy polskich wyszło natarcie oddziałów niemieckich. Podwieziona samochodami piechota nieprzyjaciela rozpoczęła atak z zachodu i północy, posuwając się głównie wzdłuż dróg i przesiek. Walka przybierała niekorzystny dla pododdziałów pułku obrót. W czasie jej trwania kpt. lek. Jurkowski przyprowadził do miejsca postoju dowódcy grupę żołnierzy liczącą około czterdziestu pięciu rannych. Nie widząc innego wyjścia z sytuacji, dowódca pułku wydał rozkaz kpt. Jurkowskiemu wycofania rannych i odprowadzenia ich do najbliższego niemieckiego szpitala razem z ośmioma jeńcami wziętymi do niewoli pod Kraszkowem. Po kolejnych uderzeniach oddziałów niemieckich płk Banaszak zarządził odwrót w kierunku Warszawy[35].

W boju w Lesie Przysucha zginęło około dwudziestu żołnierzy pułku. Rozproszonych oddziałów nie udało się już ponownie zebrać. 81 pp, jako zwarta jednostka bojowa, przestał istnieć[35].

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939
Dowództwo
dowódca pułkupłk piech. Edward Banaszak
I adiutantkpt. Mieczysław Michał Ciesiuński
II adiutantpor. rez. inż. Franciszek Gawin
kwatermistrzkpt. piech. Czesław Polikarp Kalinowski[e]
naczelny lekarzkpt. dr Konrad Jurowski
oficer łącznościpor. Franciszek Zwaniecki
oficer informacyjnypor. Jan Kamiński
dowódca kompanii gospodarczejkpt. Bolesław Tworogal
płatnikpor. rez. Malesiński
oficer żywnościowypor. rez. Oppman
kapelmistrzkpt. Tomasz Radziszewski
kapelanks. Antoni Hermanowski
I batalion
dowódcamjr Piotr Marciniak
adiutantppor. rez. Kazimierz Stępniewski
oficer żywnościowyppor. rez. Zbigniew Stopczyk
płatnikppor. rez. Stefan Zaremba
dowódca plutonu łącznościppor. rez. Kazimierz Marcinkiewicz
lekarzpor. lek. rez. dr Stanisław Obrębowski[f]
dowódca 1 kompaniippor. Edward Sobczyk
dowódca 2 kompaniippor. rez. Zytkiewicz
dowódca 3 kompaniipor. Antoni Żogło
dowódca 1 kompanii ckmpor. Edward Laszuk
II batalion
dowódcakpt. Roman Krupiński
adiutantpor. rez. inż. Boron
oficer żywnościowyppor. rez. Łukasz Dąbrowski
płatnikppor. rez. Stanisław Cieślewski
dowódca plutonu łącznościppor. Otto Trambowicz
dowódca 4 kompaniipor. Jerzy Kopczyński
dowódca 5 kompaniippor. rez. Stefan Wrzosek
dowódca 6 kompaniippor. rez. Stanisław Juszkiewicz
dowódca 2 kompanii ckmppor. Drozdowicz
dowódca plutonu broni towarzyszącejppor. rez. Stanisław Teśniarz
III batalion
dowódcamjr Bolesław Szajda
adiutantppor. rez. Mieczysław Baszyński
płatnikppor. rez. Tokarski
dowódca plutonu łącznościppor. rez. Bieńkowski
lekarzsierż. pchor. dr Kuklewski
dowódca 7 kompaniipor. Zygmunt Bieńkowski
dowódca 8 kompaniippor. rez. Wolejko
dowódca 9 kompaniikpt. Stefan Steś
dowódca 3 kompanii ckmpor. Władysław Szlyk
Pododdziały specjalne
dowódca kompanii przeciwpancernejkpt. Konrad Stępień
dowódca kompanii zwiadowcówpor. Włodzimierz Dulniak
dowódca plutonu artylerii piechotykpt. Gustaw Bolesław Różycki
dowódca plutonu pionierówppor. rez. Antoni Mrowiński
dowódca plutonu przeciwgazowegosierż. Szydlak
dowódca plutonu łącznościplut. pchor. rez. Zbigniew Łosiak

Symbole pułkowe

Jeleń Świętego Huberta – motyw herbu Grodna i sztandaru Pułku Grodzieńskiego
Sztandar

Najważniejszym symbolem każdego pułku był jego sztandar. Społeczeństwo Grodna już na początku istnienia pułku postanowiło ofiarować mu chorągiew. Jednakże dopiero po zakończeniu działań wojennych sztandar został uroczyście przekazany 6 czerwca 1921 roku w Wilnie przez gen. Lucjana Żeligowskiego[39][21].

15 kwietnia 1922 przybył do Wilna Naczelny Wódz, Józef Piłsudski, by w imieniu Rzeczypospolitej objąć w posiadanie Ziemię Wileńską. 19 kwietnia udekorował on sztandar pułku Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari[39][21].

Sztandar 81 psg po stronie lewej miał wyhaftowany na białym tle wizerunek modlącego się św. Kazimierza, patrona Wielkiego Księstwa Litewskiego i jelenia św. Huberta – herb Grodna. Wzdłuż górnej i dolnej krawędzi wyhaftowany napis, będący zawołaniem pułku: „Nie damy ziemi skąd nasz ród – tak nam dopomóż Bóg”.

Po prawej stronie umieszczono polski Krzyż Kawalerski z wizerunkiem srebrnego orła w koronie otoczonego wieńcem laurowym. Na ramionach Krzyża Kawalerskiego umieszczony był napis: Pułk I Strzelców Grodzieńskich, (na górnym i dolnym ramieniu). Boczne zaś ozdabiał napis „Honor i Ojczyzna”. Pomiędzy ramionami Krzyża wyhaftowane były wieńce z numerem pułku (I).

Od 28 stycznia 1938 roku chorągiew pułkowa zaczęła być oficjalnie nazywana sztandarem[40].

Odznaka pamiątkowa

15 stycznia 1929 roku Minister Spraw Wojskowych Pierwszy Marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 81 pułku piechoty[41]. Odznaka o wymiarach 41×26 mm ma kształt krzyża otoczonego wieńcem laurowym. Na skrzyżowaniu ramion umieszczono herb Ziemi Grodzieńskiej. Na ramionach krzyża widniał napis „12 listop. 1918 r. Grodzieński P. Strz.” Odznaka była wykonana z białego metalu lub srebra[42].

Prawo do jej noszenia przysługiwało żołnierzom, którzy przesłużyli w pułku: w czasie działań na froncie przez sześć miesięcy, a w batalionie zapasowym przez okres dwóch lat. W czasie pokoju oficerom i podoficerom zawodowym po dwóch latach służby w pułku, a szeregowym i podoficerom niezawodowym po odbyciu obowiązkowej służby czynnej. Nadawał ją dowódca pułku na wniosek dowódcy kompanii, zatwierdzony przez dowódcę batalionu i zastępcę dowódcy pułku. W wyjątkowych wypadkach nadawano odznakę osobom fizycznym i prawnym za wybitne zasługi dla pułku. Wręczano ją 12 listopada lub w terminie zwolnienia szeregowych do rezerwy. Za okres 10 lat nienagannej służby nadawano oficerom i podoficerom odznakę pamiątkową pułku w złocie. Oryginał (pierwowzór) odznaki pułkowej przechowywany był w pułkowym muzeum.

Stefan Batory, patron 81 pp
Odznaka specjalna

W 1933 minister spraw wojskowych Józef Piłsudski nadał pułkowi nazwę Pułk Strzelców Grodzieńskich im. Króla Stefana Batorego. Z nazwą tą wiąże się kształt odznaki specjalnej noszonej na naramiennikach – były to inicjały „SB” z koroną. Wzór odznaki specjalnej ostatecznie został zatwierdzony w 1936 przez ministra spraw wojskowych Tadeusza Kasprzyckiego.

Hymn Batorowców
Z Siedmiogrodzkiej przybył ziemi
Król Stefan Batory Wielki
Z Siedmiogrodzkiej przybył ziemi
Drżał przed królem ród nasz wielki
Gromił cary i bojary
Zdobył Połock, Wielkie Łuki
Wrócił Polsce wieki złote
Dbał o sławę i o sztuki
My się, my się, my się, my się
Staropolskie kochajmy się (bis)
Prawą ręką Batorego
Tym co zawsze radą służył
Był Zamoyski Hetman Wielki
On to wojsko w bój prowadził
Gromił cary i bojary...
Cieszmy się bracia nadzieją
Że nadejdą lepsze czasy
Że nam jeszcze zajaśnieją
Karabele, słuckie pasy
Kontusze, kołpaki rysie
I one zwyczaje dawne
Nade wszystko owo sławne
Staropolskie kochajmy się
My się, my się...

Strzelcy grodzieńscy

gen. Stanisław Maczek – dowódca pułku (1929–1934)
Dowódcy pułku[7][g]
  • mjr piech. Jan Jackiewicz (od 12 XI 1918)
  • mjr piech. Bronisław Bohaterewicz (p.o. od 23 I 1919)
  • płk piech. Franciszek Ostrowski (od III 1919)
  • ppłk piech. Kazimierz Rybicki (od 14 VII 1919)
  • mjr piech. Bronisław Bohaterewicz (od 6 XII 1919)
  • ppłk piech. Seweryn Rymaszewski (18 X – † 19 XI 1920)
  • ppłk piech. Bolesław Waśkiewicz (od 19 XI 1920)
  • ppłk piech. Mieczysław Kaleński-Jaśkiewicz (p.o. od 17 V 1922)
  • ppłk piech. Robert Risy (do 13 VI 1923 → Rezerwa Oficerów Sztabowych DOK V[44])
  • ppłk / płk piech. Władysław Wojtkiewicz (13 VI 1923[44] – III 1929)
  • ppłk / płk dypl. Stanisław Maczek (III 1929 – 28 II 1935)
  • płk piech. Edward Banaszak (4 VII 1935 – 12 IX 1939)
Zastępcy dowódcy pułku (od 1938 roku – I zastępca dowódcy)[h]
  • ppłk piech. Władysław Wojtkiewicz (10 VII 1922 – 13 VI 1923 → dowódca pułku)
  • ppłk SG Mieczysław Wyżeł-Ścieżyński (od 1 VIII 1923[46])
  • mjr / ppłk piech. Józef Wildmann (15 III 1924[47] – 20 III 1928 → dyspozycja dowódcy OK III[48])
  • ppłk dypl. piech. Edward Perkowicz (26 IV 1928[49] – XII 1930 → stan nieczynny)
  • ppłk piech. Antoni Wandtke (do XI 1935 → dowódca 76 pp)
  • ppłk piech. Józef Synoś (od 1936 )
  • ppłk dypl. piech. Zygmunt Cetnerowski (1939[50])
II zastępca
  • mjr / ppłk piech. Stefan Mrozek (IV 1935[51] – 1939[50])

Żołnierze 81 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego[52] oraz Muzeum Katyńskie[53][i][j].

Nazwisko i imięstopieńzawódmiejsce pracy przed mobilizacjązamordowany
Bielski Stanisławporucznik rezerwyinżynier leśnictwakomisarz ochrony lasów SieradzKatyń
Bujnowski Zygmuntpodporucznik rezerwyinżynier budownictwaFirma „Pale-Franki”Katyń
Kunda Edmundporucznik rezerwynauczycielszkoła powszechna w GrodnieKatyń
Marcinkowski Jerzypodporucznik rezerwyinżynierZarząd Miejski w WarszawieKatyń
Moser Leopoldporucznik w st. sp.Katyń
Stęplewski Jan[56]porucznik rezerwyBank GK w WarszawieKatyń
Urbański Bronisławpodporucznik rezerwyKatyń
Bieńkowski Zygmuntporucznik rezerwymajątek JurowceiCharków
Cydzik Zygmuntpodporucznik rezerwyurzędnikCharków
Gajlewicz Kazimierzpodporucznik rezerwyCharków
Lange Henrykpodporucznik rezerwytechnik przemysłu leśnegoCharków
Lewandowski Józefchorążyżołnierz zawodowy(e)Charków
Marcinek Antonipodporucznik rezerwylekarz weterynariiCharków
Markowski Stefanporucznik rezerwyurzędnikCharków
Pawłowski Romanpodporucznik rezerwylekarzCharków
Pluta Adampodporucznik rezerwynauczycielszkoła w WysokimCharków
Radziszewski Tomaszkapitanżołnierz zawodowykapelmistrz 81 ppCharków
Rutkowski Stanisławpodporucznik rezerwyurzędnikZarząd Miejski w GrodnieCharków
Samek Stanisławporucznikżołnierz zawodowydowódca 2 kkm 8 pp Leg.Charków
Sarnosiek Witoldpodporucznik rezerwyinżynier rolnikCharków
Wardecki Tadeuszpodporucznik rezerwyCharków
Wolny Dobrosławporucznik rezerwyinżynierCharków
Wróblewski Zygmuntpodporucznik rezerwyinżynier chemikpracował w WarszawieCharków
Michajłowicz Józefchor. rez.urzędnikULK

Pamięć o pułku

O historii 81 pułku Strzelców Grodzieńskich powstało wiele opracowań, m.in. monografia Jerzego Lisickiego wydana w 1995 przez Muzeum Wojska w Białymstoku. W okresie III Rzeczypospolitej tradycje pułku kultywował 3 batalion zmechanizowany 29 Szczecińskiej Brygady Zmechanizowanej im. Króla Stefana Batorego. Ponadto jedna z ulic Radzymina nosi imię „Strzelców Grodzieńskich”[57].

Uwagi

  1. Gwiazdką przy nazwisku oznaczono żołnierzy odznaczonych dekretami Naczelnego Wodza L. 2693 i L. 2694 z 15 marca 1921[13], natomiast dwiema gwiadkami żołnierzy, którym nadanie orderu ogłoszono 18 lutego 1922[14].
  2. Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[29].
  3. Oficer taborowy był jednocześnie dowódcą kompanii gospodarczej.
  4. Bolesław Szajda (ur. 8 marca 1898) był odznaczony VM, KWx3 i SKZ. Na stopień majora został mianowany ze starszeństwem z 19 marca 1939 i 2. lokatą w korpusie oficerów piechoty[31].
  5. Czesław Polikarp Kalinowski (ur. 26 stycznia 1901) był odznaczony KW, MN i SKZ. Na stopień kapitana został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1935 w korpusie oficerów piechoty[36].
  6. Stanisław Obrębowski (ur. 30 czerwca 1904 w Wilnie, zm. 1976) na stopień porucznika został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1937 i 56. lokatą w korpusie oficerów zdrowia, grupa lekarzy[37]. W czasie kampanii wrześniowej dostał się do niemieckiej niewoli. Więcej informacji biograficznych w:[38].
  7. Dowódca pułku kierował osobiście szkoleniem oficerów i był odpowiedzialny za gotowość bojową, całokształt wyszkolenia, służbę gospodarczą i wewnętrzną pułku[43].
  8. 13 czerwca 1922 roku Minister Spraw Wojskowych zniósł dotychczasowe stanowisko referenta wyszkolenia pułku piechoty i ustanowił etatowe stanowisko zastępcy dowódcy pułku zaszeregowanego do stopnia podpułkownika, wyznaczanego przez Ministra Spraw Wojskowych. Zakres działania zastępcy dowódcy określał dowódca pułku, przed którym był on całkowicie odpowiedzialny[45]. W 1938 roku zmieniona została nazwa stanowiska na „I zastępca dowódcy”. W organizacji wojennej pułku nie było stanowiska zastępcy dowódcy.
  9. Jeśli nie zaznaczono inaczej, miejsce służby żołnierzy zawodowych przed mobilizacją podano za: Ryszard Rybka, Kamil Stepan; Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939[54].
  10. Jeśli nie zaznaczono inaczej, informacje o żołnierzach znajdujących się na Białoruskiej Liście Katyńskiej pochodzą z książki: Maciej Wyrwa; Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940[55].

Przypisy

  1. Dąbrowski 1928 ↓, s. 5.
  2. Lisicki 1995 ↓, s. 54.
  3. Lisicki 1995 ↓, s. 4.
  4. a b Lisicki 1995 ↓, s. 5.
  5. Odziemkowski 2010 ↓, s. 147.
  6. Odziemkowski 2010 ↓, s. 226.
  7. a b Prugar-Ketling (red.) 1992 ↓, metryka.
  8. Dąbrowski 1928 ↓, s. 44.
  9. Dąbrowski 1928 ↓, s. 49-50.
  10. Dąbrowski 1928 ↓, s. 51.
  11. Dąbrowski 1928 ↓, s. 49–51.
  12. Dąbrowski 1928 ↓, s. 51-52.
  13. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 12 z 26 marca 1921, s. 537-538.
  14. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 2 z 18 lutego 1922, s. 109, 110.
  15. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 77 z 11 sierpnia 1924, s. 442.
  16. Kartoteka personalno-odznaczeniowa. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2022-05-07]..
  17. Dąbrowski 1928 ↓, s. 51, błędnie jako Domaradzki.
  18. Kartoteka personalno-odznaczeniowa. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2022-05-07]..
  19. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 125 z 28 listopada 1924, s. 708, awiza.
  20. Dąbrowski 1928 ↓, s. 52.
  21. a b c Dąbrowski 1928 ↓, s. 48.
  22. Almanach 1923 ↓, s. 52.
  23. Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 16 z 19 maja 1927 roku, poz. 174.
  24. Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 15 z 6 czerwca 1928 roku, poz. 175.
  25. Jagiełło 2007 ↓, s. 63-65.
  26. Jagiełło 2007 ↓, s. 65-67.
  27. Jagiełło 2007 ↓, s. 67.
  28. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 644–645.
  29. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. VI.
  30. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 682.
  31. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 32.
  32. Lisicki 1995 ↓, s. 44.
  33. Lisicki 1995 ↓, s. 45.
  34. Lisicki 1995 ↓, s. 47.
  35. a b Lisicki 1995 ↓, s. 49.
  36. Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 43.
  37. Rybka i Stepan 2003 ↓, s. 579.
  38. Andrzej Obrębowski. Refleksje nad „Przysięgą i przykazaniem Hipokratesowym” Władysława Szenajcha. „Acta Medicorum Polonorum”. 9, 2009. Poznań: Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego. ISSN 2083-0343. .
  39. a b Satora 1990 ↓, s. 150.
  40. Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 listopada 1937 r. o znakach wojska i marynarki wojennej w: Dz.U. z 1938 r. nr 5, poz. 32.
  41. Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 1 z 15 stycznia 1929 roku, poz. 1.
  42. Sawicki i Wielechowski 2007 ↓, s. 129.
  43. Almanach 1923 ↓, s. 49.
  44. a b Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 39 z 20 czerwca 1923 roku, s. 402.
  45. Dz. Rozk. MSWojsk. Nr 24 z 13 czerwca 1922 roku, poz. 357.
  46. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 52 z 29 lipca 1923 roku, s. 494.
  47. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 18 z 26 lutego 1924 roku, s. 86.
  48. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 9 z 26 kwietnia 1928 roku, s. 136.
  49. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 9 z 26 kwietnia 1928 roku, s. 173.
  50. a b Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 644.
  51. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 6 z 18 kwietnia 1935 roku, s. 40.
  52. Katyń – miejsca pamięci. [dostęp 2022-01-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-12-19)].
  53. Muzeum Katyńskie – Księgi Cmentarne.
  54. Rocznik oficerski 1939 ↓.
  55. Wyrwa 2015 ↓.
  56. Księgi Cmentarne – wpis 3539
  57. Plan miasta Radzymina (pol.). [dostęp 2008-12-01].

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Flag of Poland (1928–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Flag of Poland (1927–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Ag virtuti.jpg
Srebrny krzyż Virtuti militari
Orzełek II RP.svg
Autor: Poznaniak, Licencja: CC BY-SA 2.5
Orzełek Wojsk Lądowych II RP
Ofensywa 4lipca1920.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Ofensywa wojsk sowieckiego Frontu Zachodniego 4 lipca 1920
Border-Lithuania-Poland-1919-1939.svg
Autor: Renata3 using Inkscape and background by Knutux (Image:LithuaniaPhysicalMap-Detailed.svg), Licencja: CC BY-SA 4.0
Demarcation lines between Poland and Lithuania 1919-1939
81 Pułk Piechoty.jpg
Autor: Jurek281, Licencja: CC BY-SA 3.0
81 Pułk Piechoty
15-lecie 81 pp w Grodnie - dekoracja gen. Lucjana Żeligowskiego NAC 1-W-1306.jpg
15-lecie 81 Pułku Strzelców Grodzieńskich im. króla Stefana Batorego w Grodnie. Dowódca pułku dekoruje odznaką gen. Lucjana Żeligowskiego. Widoczni także m.in. prezydent Ignacy Mościcki (z przodu na podwyższeniu), płk Jan Głogowski (4. z prawej), wojewoda Marian Zyndram Kościałkowski (2. z prawej). Widoczni także m.in.: Emil Kaliński (na lewo od prezydenta) i adiutant prezydenta RP kpt. Zygmunt Gużewski (na lewo za prezydentem). Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji. Sygnatura: 1-W-1306
81psg m4.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tereny działań bojowych 81 Pułku Strzelców Grodzieńskich w latach 1919 -1920
B n Niemnem.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bitwa nad Niemnem 20 - 28 września 1920 - nowa wersja
Bitwa o granice 1920.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bitwa o granice Polski - październik 1920
Bitwa lida lipiec 1920.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bitwa pod Lidą (14 - 17 lipca 1920)
Obchody 400 rocznicy urodzin Stefana Batorego w Grodnie - defiluje 81 pp NAC 1-P-3424-3.jpg
Obchody 400 rocznicy urodzin króla Stefana Batorego w Grodnie; listopad 1933. Fragment defilady 81 Pułku Strzelców Grodzieńskich im. Króla Stefana Batorego. Defiladę odbiera m.in. prezydent RP Ignacy Mościcki. Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji. Sygnatura: 1-P-3424-3
POL Grodno COA.svg
Herb miasta Grodno z 1938
Bitwa radzymin b 1920.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bitwa pod Radzyminem (15 - 16 sierpnia 1920)
Bitwa malkinia 1920.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bitwa pod Małkinią (5 - 7 sierpnia 1920)
81psg 1m.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tereny działania 81 Pułku Strzelców Grodzieńskich w 1939 r
Bitwa radzymin a 1920.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bitwa pod Radzyminem (13 - 14 sierpnia 1920)
POL Radzymin 1.jpg
Autor: Hubert Śmietanka, Licencja: CC BY-SA 2.5
Cmentarz wojenny w Radzyminie, kwatera żołnierzy 1920
Pomnik.Przysucha.JPG
Pomnik ku czci żołnierzy który zgineli w okolicach Przysuchy
29 DP w 1938.jpg
29 DP w 1938
Bitwa lepel 1920.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bitwa pod Leplem 14 - 15 maja 1920
81psg m5.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Udział 81 Pułku Strzelców Grodzieńskich w bitwie Warszawskiej 1920 r
Bitwa mosty 1920.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Bitwy: Pod Mostami (22 lipca 1920) i pod Rosią (24 - 25 lipca 1920)
Stanislaw Maczek 2.jpg
Stanisław Maczek from en.wiki
Pomnik ku czci poległych w 1920 r. strzelców 81 pp w Mostach NAC 1-U-4149.jpg
Pomnik ku czci poległych w 1920 r. żołnierzy Grodzieńskiego Pułku Strzelców w Mostach. Widok na pomnik ufundowany przez podoficerów 81. pułku piechoty. Pod pomnikiem wieńce. Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji. Sygnatura: 1-U-4149