84 Pułk Strzelców Poleskich

84 Pułk Strzelców Poleskich

101 pułk piechoty
3 Syberyjski pułk piechoty

Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1920
Rozformowanie	1939
Tradycje
Święto	29 lipca i 26 września
Nadanie sztandaru	1924 i 1936
Rodowód	101 pułk piechoty 3 Syberyjski pp
Dowódcy
Pierwszy	kpt. Jan Bratro
Ostatni	płk dypl. Stanisław Sztarejko
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka bitwa nad Wkrą (14–18 VIII 1920) bitwa nad Niemnem (20–26 IX 1920) kampania wrześniowa obrona Modlina
Organizacja
Dyslokacja	Pińsk, Łuniniec, Kobryń
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	I Brygada Rezerwowa Dywizja Ochotnicza Dywizja Syberyjska 30 Poleska DP
Odznaczenia

84 Pułk Strzelców Poleskich (84 pp) – oddział piechoty Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

Pułk sformowany został w 1920 jako 101 pułk piechoty. Walczył na frontach wojny polsko-bolszewickiej. W okresie pokoju stacjonował na terenie Okręgu Korpusu Nr IX^[1] w garnizonie Pińsk; III batalion w Łunińcu^[2], a batalion zapasowy w Kobryniu. Wchodził w skład 30 Dywizji Piechoty^[1].
W kampanii wrześniowej 1939 walczył w składzie macierzystej dywizji w pasie działania Armii „Łódź”^[2], natomiast IV batalion rozpoczął kampanię w składzie Wołyńskiej Brygady Kawalerii i walczył pod Mokrą.

Formowanie i zmiany organizacyjne

1 czerwca 1920 roku Minister Spraw Wojskowych zarządził formowanie I Brygady Rezerwowej, a w jej składzie 101 pułku piechoty. Pułk ten został zorganizowany w Ostrowi Mazowieckiej^[3][4]. Oficerowie zostali przydzieleni ze szkół podoficerskich piechoty i różnych batalionów zapasowych, razem z kompaniami marszowymi^[3]. Do pułku została wcielona część 20. klasy Szkoły Podchorążych Piechoty, która 1 czerwca zakończyła szkolenie. Podoficerowie przybyli do pułku ze szkół podoficerskich piechoty i szkoły karabinów maszynowych. Szeregowcy zostali przysłani z batalionów zapasowych 1, 5, 6, 13, 31, 32 i 41 pułków piechoty. Byli to żołnierze słabo wyszkoleni. Większość z nich nie strzelała z karabinu. Dość dobrze byli przygotowani do walki żołnierze kompanii technicznej i plutonu łączności. Na stanowisko dowódcy pułku został wyznaczony kapitan Jan Bratro. Dowódcą I batalionu został kapitan Zygmunt Piwnicki, II batalionu kapitan Józwa, III batalionu porucznik Wiśniewski, IV batalionu kapitan Rękosiewicz^[5].

Kompania techniczna i pluton łączności przybyły do miejsca formowania już w pełni ukompletowane. Uzbrojenie pułku stanowiły karabiny francuskie, po 4 rkm Chacnarda na kompanię. Kompania ciężkich karabinów maszynowych była wyposażona w ckm Hotchkiss i Maxim. Pułkowe tabory dołączyły dopiero w Małkini, w czasie przegrupowania na front^[3].

29 grudnia 1934 Minister Spraw Wojskowych nadał 84 pułkowi piechoty nazwę „84 pułk Strzelców Poleskich”^[6].

W 1939 w strukturze pułku występowały 4 bataliony piechoty. Kompania przeciwpancerna składała się z czterech plutonów po dwie armaty przeciwpancerne kalibru 37 mm^[7].

Walki 101 pułku piechoty

8 czerwca pułk, czterema transportami, został skierowany do stacji Zwiahel^[5]. 13 czerwca dotarł na miejsce przeznaczenia i znalazł się na tyłach wycofującej się spod Kijowa polskiej 3 Armii. Pułk zorganizował obronę w centrum ugrupowania Brygady w oparciu o Zwiahel i brzeg Słuczy. Po jego prawej stronie bronił się 105 pułk piechoty, a po lewej 106 pułk piechoty^[3].

Tablica pamiątkowa na cmentarzu parafialnym w Nowym Dworze

Kwatera wojenna poległych 13 żołnierzy ze 101 pp na cmentarzu parafialnym w Nowym Dworze

W wyniku naporu wojsk bolszewickich, pułk wycofał się na południowy wschód i 28 czerwca obsadził linię rzeki Słomki. Tam czasowo powstrzymał natarcie nieprzyjaciela. Po wysadzeniu mostów na Horyniu, wycofał się do Dubna i dalej do Brodów. W czasie kilkudniowych walk pułk stracił 23 oficerów i około 1000 żołnierzy. Pozostali zostali załadowani do wagonów kolejowych i przetransportowani do Ostrowi Mazowieckiej w celu przeformowania^[3].

Przez kolejne trzy tygodnie pułk odtwarzał gotowość bojową. W tym czasie został przeformowany na 101 rezerwowy pułk piechoty, a jego stan wynosił 46 oficerów, 2404 żołnierzy i 69 koni^[8]. I i III batalion nowego pułku powstał z dawnego 101 pp, a II batalion ze 106 pp^[3].

21 lipca nowo sformowany pułk wszedł w skład II Brygady Dywizji Ochotniczej^[9]. Początkowo walczył z powodzeniem pod Osowcem i Grajewem. W godzinach rannych 30 lipca zajął pozycje obronne w fortach Łomży. Jeszcze tego dnia pułk odparł dwa ataki sowieckie na miasto. Od 31 lipca do 2 sierpnia, dzięki ofiarnej pomocy mieszkańców, pułk trwał na swoich pozycjach^[10]. 3 sierpnia, zagrożony okrążeniem, pułk wycofał się z Łomży^[11]. Walczył dalej o przeprawy na Narwi w Dzbądzu i pod Pułtuskiem. 12 sierpnia pułk, liczący zaledwie 360 bagnetów, otrzymał od dowódcy 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego zadanie obrony Nasiełska^[10]. W kolejnych dniach, prowadząc działania opóźniające, wycofywał się w kierunku Modlina. Tu odtwarzał gotowość bojową. W jego skład został włączony I batalion 57 pułku piechoty. W tym dniu pułk liczył 31 oficerów i 1500 szeregowych^[10].

Już po wyprowadzeniu kontruderzenia znad Wieprza, pułk walczył pod Ciechanowem, a 20 sierpnia brawurowym atakiem zdobył Przasnysz^[12]. Tu otrzymał zadanie przegrupowania się do Ostrowi Mazowieckiej, gdzie przez tydzień odtwarzał gotowość bojową^[10].

6 września pułk rozpoczął marsz dofrontowy i po dwóch dniach ześrodkował się we wsi Jabłoń-Rykacze. 19 września zorganizował obronę przed Nowym Dworem. Następnego dnia rano uderzył na miejscowość i wczesnym popołudniem zdobył ją. W dniach 23–26 września pułk walczył o Grodno^[13]. 27 września, właśnie w Grodnie, marszałek Józef Piłsudski udekorował najdzielniejszych żołnierzy pułku Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari i powiedział: chcę podkreślić, że prawy żołnierz nie tylko umrzeć za Ojczyznę, lecz i żyć dla niej potrafi, a ona nie zapomni swych synów^[14]. Słowa te stały się mottem dla pułku strzegącego Kresów Rzeczypospolitej^[13].

Po podpisaniu rozejmu i ustaniu działań zbrojnych pułk, wraz z innymi oddziałami Dywizji Ochotniczej, przegrupował się w kierunku Lidy i ześrodkował się w rejonie: Girażery, Sołotworce, Mergazery. 11 października obsadził odcinek linii demarkacyjnej wzdłuż rzeki Mereczanki, a 13 października zorganizował ochronę węzła kolejowego Orany^[13].

29 października Pułk przekazał swoje pozycje 18 pułkowi piechoty i zakończył działania bojowe. W kolejnych dniach został zawagonowany na stacji kolejowej Łosośna i przewieziony do rejonu rozformowania w okolicach Jabłonny^[13]. Jednak w dowód uznania za męstwo i czyny bojowe naczelne władze wojskowe zmieniły decyzję i Pułk nie został rozformowany, a w całości już jako 3 Syberyjski pułk piechoty wszedł w skład Dywizji Syberyjskiej^[15][16].

W czasie działań wojennych pułk stracił 25 oficerów i 129 szeregowych^[17]. Za zasługi bojowe 32 żołnierzy pułku otrzymało Srebrny Krzyż Orderu Virtuti Militari, a 114 żołnierzy Krzyż Walecznych^[18].

Kawalerowie Virtuti Militari

Pułk w okresie pokoju

Wręczenie prezydentowi RP Ignacemu Mościckiemu pamiątkowego pierścienia przez delegację 84 pułku piechoty

Delegacja 84 pułku Strzelców Poleskich na audiencji u prezydenta RP Ignacego Mościckiego

Uroczystość wręczenia sztandaru 84 pułkowi Strzelców Poleskich – gen. Tadeusz Kasprzycki; Pińsk, 1936

Uroczystość wręczenia sztandaru 84 pułkowi Strzelców Poleskich – msza polowa; Pińsk, 1936

Na początku 1921 roku 3 Syberyjski pułk piechoty został skierowany na Pomorze i pełnił służbę garnizonową w Chojnicach, Tucholi i Tczewie^[21]. Jesienią tego roku, już jako 84 pułk piechoty 30 Dywizji Piechoty^[b] przybył na Polesie. Początkowo kwaterował w trzech garnizonach: dowództwo pułku i jeden batalion w Pińsku, a pozostałe bataliony w Kohryniu i Łunińcu. Po pewnym czasie „kobryński” batalion przeniesiono do Pińska^[21].

Koszary

W Pińsku pododdziały pułku rozmieszczone były w Koszarach im. Marszałka Józefa Piłsudskiego przy ulicy Albrechtowskiej. Nazwy dróg wewnętrznych nawiązywały do pułkowych tradycji. Były to: Aleja 101 pułku piechoty, Aleja 26 września, Aleja Poleska, Aleja Tadeusza Kościuszki, Aleja Romualda Traugutta, Aleja 30 Poleskiego pułku artylerii lekkiej, Aleja Oficerska itp^[22]. Ze względu na dość znaczną odległość kompleksu koszarowego od centrum miasta, komunikację zapewniał jedyny w Polsce „pułkowy tramwaj konny”. Kursował dwa razy dziennie w wyznaczonych godzinach i dodatkowo – na rozkaz dowódcy pułku^[23]. Komenda garnizonu znajdowała się przy ulicy Kościuszki 5^[22].

Przez cały okres stacjonowania w garnizonie pińskim pułk rozbudowywał swoje obiekty. W 15 rocznicę powstania pułku, 26 września 1935, odsłonięty został pomnik ku czci poległych żołnierzy. Monument był dziełem artysty rzeźbiarza Antoniego Miszewskiego^[24]. 29 października 1935 otwarto świetlicę żołnierską, w grudniu 1936 oddano do użytku studnię artezyjską. W tym samym roku zakończono rozbudowę magazynów amunicyjnych. W 1937 zainstalowano armaturę wodno-ściekową oraz poprowadzono stacjonarną sieć telefoniczną. W grudniu tego roku otwarto kasyno podoficerskie^[25].

Służba asystencyjna

W latach 1923–1925 pułk dość często prowadził działania asystencyjne w „rejonie bezpieczeństwa” obejmującym powiaty łuniniecki i stoliński^[22]. W okresie najintensywniejszej działalności grup dywersyjno-bandyckich, czyli od maja 1924 do lipca 1925, pododdziały pułku wzięły udział w 30 akcjach skierowanych przeciwko nim^[25]. Służba ukierunkowana była na zwalczanie w obszarach przygranicznych zbrojnych band rabunkowych, często wspieranych przez ośrodki kierowania rozmieszczone na terytorium Związku Sowieckiego. W tego typu akcjach dowództwo pułku ściśle współdziałało z pełniącą w owym czasie służbę graniczną Policją Państwową i administracją terenową. Dla ułatwienia wymiany informacji między elementami zwalczającymi grupy dywersyjne i bandyckie, pułk wybudował 365 km polowej linii telefonicznej, obsadził 7 urzędów pocztowo-telegraficznych i wybudował stałą linię telefoniczną o długości 56 km z Pińska do Telechan^[22].

Szkolenie w pułku

Z chwilą przejęcia ochrony granicy wschodniej przez oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza działalność asystencyjna w pułku ustała, a pododdziały mogły wrócić do typowego szkolenia programowego^[25].

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 84 pułk piechoty zaliczony został do typu III pułków piechoty o stanach zbliżonych do wojennych. Na czas wojny przewidywany był do działań osłonowych. Corocznie otrzymywał około 1010 rekrutów. Jego obsadę stanowiło 68 oficerów i 2200 podoficerów i żołnierzy^[26]. Poborowi byli wcielani do pułku na wiosnę. Obowiązek zachowania proporcji narodowościowych wśród stanu osobowego powodował, ze pobór odbywał się eksterytorialnie. Poborowi byli wcielani przez KRU: Biała Podlaska, Kutno, Łęczyca, Piotrków Trybunalski, Radomsko, Brzeziny, Łódź, Łask, Sieradz i Wieluń^[27].

Pułk charakteryzował się wysokim poziomem szkolenia strzeleckiego i bojowego^[25]. Charakter i cechy żołnierzy predysponowały go do działań w terenie lesistym i bagnisto-jeziornym. Ćwiczące pododdziały posiadały lekkie przenośne kładki oraz tratwy pęcherzowe umożliwiające pokonywanie przeszkód wodnych i bagien^[28]. W 1936 pułk zdobył mistrzostwo Wojska Polskiego w strzelaniach szkolnych i bojowych z karabinków, ręcznych i ciężkich karabinów maszynowych oraz z moździerzy^[27]. W następnych latach pułk jeszcze trzykrotnie zdobył mistrzostwo 30 Poleskiej Dywizji Piechoty w strzelaniu. Do wyróżniających „strzelców” zaliczano: por. Franciszka Błażeja, ppor. Józefa Balukiewicza i kpr. zaw. Mariana Wojdę^[27]. W 1939 mistrzostwo Okręgu Korpusu IX w szermierce zdobył ppor. Włodzimierz Drzewieniecki.

W pułku funkcjonowała też szkoła nauczania początkowego dla analfabetów i półanalfabetów. W 1936 uczęszczało do niej 140 żołnierzy, a w grudniu tego roku skierowano do niej kolejnych 60 żołnierzy^[29].

Kadra zawodowa pułku wspierała też oświatę powszechną. 16 marca 1936 otwarto Szkołę Powszechną im. Korpusu Podoficerów Pułku Strzelców Poleskich w Zabereziu. Szkoła powstała ze składek podoficerów pułku^[30]. Kadra pułku opiekowała się także Szkołą Powszechną w Małyszewicach. Ze składek oficerów i podoficerów zakupiono radioodbiornik, rzutnik z przezroczami, a do biblioteki szkolnej 90 książek. Zorganizowano też bezpłatne dożywianie dla 60 najbiedniejszych dzieci^[31].

19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 29 lipca, jako datę święta pułkowego^[32]. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę boju pod Łomżą^[33]. 26 sierpnia 1935 roku Minister Spraw Wojskowych zmienił datę święta pułkowego na 26 września – rocznicę zdobycia Grodna^[34].

Garnizony po mobilizacji

W marcu 1939 zarządzono skrytą mobilizację. Z końcem miesiąca zmobilizowane pododdziały z dowództwem pułku wyjechały nad granicę niemiecką w rejon koncentracji. Po wyjeździe sił głównych w koszarach w Pińsku dowódcą pozostałości został ppłk Andrzej Strach, a od lipca kwatermistrz garnizonu mjr Józef Żeleski. W koszarach pozostał liczący około 1200 ludzi batalion młodego rocznika kpt. Seweryna Kozyry oraz nie mniej liczny batalion rezerwistów z dowódcą por. rez. Stefanem Szymczakiem. W Łunińcu dowódcą batalionu II rzutu mobilizacyjnego został kpt. Franciszek Bilczewski^[35]. Po ogłoszeniu mobilizacji powszechnej, z pozostałych w Pińsku pododdziałów utworzony został dwubatalionowy 184 rezerwowy pułk piechoty pod dowództwem mjr. Józefa Żeleskiego. Pułk, działając w składzie Dywizji Piechoty „Kobryń”, miał obsadzić pozycje na Kanale Królewskim między Kobryniem a Horodecznem^[36].

Kampania wrześniowa

W kampanii wrześniowej 1939 pułk walczył w składzie macierzystej 30 Dywizji Piechoty (Armia „Łódź”)^[2], natomiast IV batalion rozpoczął kampanię w składzie Wołyńskiej Brygady Kawalerii i walczył pod Mokrą.

Pułk walczył w składzie 30 DP

Porucznik Zygmunt Beliczyński – we wrześniu 1939 r., już w randze kapitana, dowodził 8 kompanią 84 pp.

Za kampanię wrześniową pułk został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari nr 13280^[40][41].

Mobilizacja i działania do 1 września 1939

Zgodnie z planem mobilizacyjnym pułk osiągał gotowość do działań w czasie do 36 godzin od otrzymania sygnału. Jego III batalion stacjonujący w Łunińcu w przypadku realizacji planu „W” odchodził do 2 pułku KOP. Ponadto pułk mobilizował kolumnę taborową jednokonną nr 919, batalion marszowy 84 pp. Zabezpieczał też rozwijanie Komendy Rejonu Uzupełnień w Pińsku i plutonów żandarmerii nr 139 i 140.

Faktycznie skrytą mobilizację rozpoczęto 23 marca 1939. I batalion i plutony specjalne mobilizowały się w koszarach w Pińsku, II batalion we wsi Koźlakowice, III batalion w Łunińcu, IV batalion we wsi Żabczyce. Pododdziały zmobilizowały się kilka godzin przed planowym terminem, a 24 marca w rejonach mobilizacji złożyły przysięgę i osiągnęły gotowość bojową^[42]. W trakcie mobilizacji wystąpiły problemy z poborem koni i wozów. Było to spowodowane biernym oporem miejscowej ludności. Z tego powodu w II i IV batalionie musiano zmniejszyć liczbę koni w zaprzęgach i pozostawić część zapasów materiałowych w Koźlakowiczach i Żabczycach^[e][43].

24 marca pododdziały pułku rozpoczęły załadunek na transporty kolejowe. Transporty do rejonu koncentracji jechały trasą: Brześć nad Bugiem–Łuków–Dęblin–Radom–Skarżysko Kamienna–Tomaszów Mazowiecki–Słotwiny–Łódź Chojny–Pabianice–Herby Nowe i dalej do stacji wyładowczych^[35]. Pierwsze z Pińska odjechało dowództwo pułku, kwatermistrzostwo, kompania gospodarcza i pluton łączności. Po wyładowaniu się 26 marca na stacji Rusiec pierwszy transport przegrupował się do Chabielic. Także transport z I batalionem wyładował się w Ruścu, a stąd pomaszerował do Kieruzel. Kompania zwiadu, plutony: pionierów, artylerii piechoty, przeciwgazowy i przeciwpancerny wyładowały się stacji Siemkowice, po czym przegrupowały do Chabielic^[44]. II i III batalion wyładowały się na stacji Siemkowie, a marszem pieszym II baon przeszedł do Chabielic zaś lll batalion do Broszęcina. IV batalion wyładował się w Raduszcu i przegrupował się do Augustowa. 28 marca wszystkie zmobilizowane pododdziały pułku znalazły się w rejonie koncentracji^[45].

Po osiągnięciu rejonu do działań pułk uporządkował pododdziały, uzupełnił braki materiałowe i prowadził programowe szkolenie. Prowadził też rozbudowę inżynieryjną pozycji obronnych i organizował system ognia. Do wybuchu wojny 3 razy wymieniono rezerwistów, pozostawiając w służbie najmłodsze roczniki. W czasie przerw w szkoleniu żołnierze pomagali miejscowej ludności w akcji żniwnej^[35]. 5 lipca II batalion, wzmocniony kompanią zwiadowców, 8/ 30 pułku artylerii lekkiej, plutonem przeciwpancernym i plutonem saperów skierowany został do Trębaczowa. Jego zadaniem była obrona pozycji przesłaniania dywizji w rejonie Działoszyna nad Wartą^[46].

Walki pułku w kampanii wrześniowej

31 sierpnia dowódca Armii „Łódź” gen. Juliusz Rómmel sprecyzował poszczególnym dywizjom zadania bojowe^[47]. 30 Dywizja Piechoty bronić miała pasa obrony o szerokości 25 kilometrów i nie dopuścić do przerwania się przeciwnika na kierunku Kluczbork-Działoszyn-Łódź. Na jej lewym skrzydle obronę rozbudował 84 pułk piechoty, obsadzając dwoma batalionami odcinek obrony: Sęsów-Grądy-Łazy. Jego III batalion stanowił odwód dywizji i ześrodkowany był w rejonie Trębaczowa. Nocą z 31 sierpnia na 1 września pluton kolarzy 84 pp skierowany został do placówki Straży Granicznej w m. Pleszewo(??) z zadaniem rozpoznawania ruchów przeciwnika. Kompania zwiadu kpt. Tadeusza Kamińskiego otrzymała rozkaz dozorowania Warty na wschód od Kuźnicy i utrzymania łączności taktycznej z 19 pułkiem ułanów. 1 września pułk nie miał kontaktu z nieprzyjacielem^[48]. 2 września kompania zwiadu osłaniała w Działoszynie odwrót wykrwawionego w walkach na pozycji przedniej 83 pułku piechoty. Po wykonaniu zadania, przeszła na wschodni brzeg Warty i wysadziła most w Działoszynie. Pozycja główna pułku na linii Warty była w tym dniu atakowana przez lotnictwo nieprzyjaciela. II batalion stracił 2 żołnierzy zabitych i jednego rannego. Około 6.30 strzelec Jan Padowiec zestrzelił niemiecki samolot myśliwski Me 109^[48].

Pod Mokrą walczył IV batalion pułku

Rano oddziały niemieckiej 19 Dywizji Piechoty wyprowadziły natarcie na kierunku 84 pp. Zostało ono odparte dzięki skutecznemu ogniowi 30 dywizjonu artylerii ciężkiej i broni maszynowej 4. i 5 kompanii. III batalion atakowany przez niemiecki 59 pułk piechoty także z powodzeniem odparł uderzenie. Dowódca batalionu wysłał też własny bojowy patrol rozpoznawczy z ppor. Sylwestrem Jagodzińskim na zachodni brzeg Warty. Patrol ten w Leliwie rozproszył konny zwiad niemiecki biorąc do niewoli 3 jeńców. O 16.00 Niemcy ponowili próbę sforsowania Warty. Również i ten atak został odparty przez wspierany ogniem artylerii dywizyjnej II i III batalion. Około 17.00 artyleria XI Korpusu obezwładniła stanowiska ogniowe polskiego 30 dac. W tym czasie 4 kompania broniąca przeprawy pod Sęsowem została zaatakowana przez niemiecką piechotę i zmuszona do wycofania się. Kontrataki II batalionu wyprowadzane przez mjr. Tadeusza Kiersta nie uzyskały powodzenia. Również w luce między 30 DP a Wołyńską BK nieprzyjacielowi udało się uchwycić przyczółek w okolicach Wąsosza i wyjść na tyły 9 kompanii por. Tadeusza Lostera. Kompania cofnęła się na skraj lasu Pajęczno^[49].

Walki na pozycji obronnej „Szczerców”

W związku z odsłonięciem skrzydła, około 20.00 dowódca pułku nakazał wycofywanie całego pułku w kierunku Pajęczna i obsadzenie wcześniej przygotowanej pozycji obrony „Szczerców”. W nocy z 2 na 3 września pułk cofał się przez Pajęczno-Białą-Broszęcin-Stanisławów-Lubośnię-Podżar, przeszedł na prawy brzeg Widawki i obsadził rubież Żabczanka-Żar-Zarzecze-Kuźnica Kaszewska-Osada Młyn. W pierwszym rzucie bronić się miały I, II i III batalion; w odwodzie, w rejonie lasu Kaszewo, pozostawał IV batalion bez 10 kompanii^[50]. Niemcy nie rozpoznali manewru oddziałów 30 DP i rano 3 września uderzyli na opuszczone przez dywizję pozycje. Po tym „ataku w próżnię” nie byli już w stanie przegrupować swych sił. Dlatego też 3 września oraz noc z 3 na 4 września oddziały dywizji wykorzystały na odtworzenie gotowości bojowej i obsadzenie pozycji obronnej nad Widawką. 4 września pułk pozostawał w I rzucie dywizji i obsadzał dobrze przygotowany pod względem inżynieryjnym odcinek obrony długości około 10 km. Stawy rybne na styku l i III batalionu połączone były kanałami ze sobą i z Widawką, tworząc przed pozycją pułku doskonałą przeszkodę przeciwpancerną^[51].

4 września o 15.00 i 19.00 niemiecka 19 DP nacierała bez powodzenia na kierunku 83 pułk piechoty. W tym dniu pozycje 84 pp nie były bezpośrednio atakowana, ale patrole z 1 Dywizji Lekkiej i 13 Dywizji Zmotoryzowanej prowadziły rozpoznanie linii Widawki oraz utrzymywały kontakt ogniowy z patrolami I batalionu. Rano niemiecki 73 pułk piechoty uderzył na pozycje bronione przez 84 pp. Po kilkugodzinnej walce Niemcy opanowali Żary i północną część Podżar, a w godzinach popołudniowych w okolicach Żar i przy szosie Szczerców – Kluki przekroczyli Widawkę. W celu odtworzenia przedniego skraju obrony dowódca dywizji gen. Leopold Cehak wyprowadził kontratak siłami 82 pp, wzmocnionego tankietkami i z 41 samodzielnej kompanii czołgów rozpoznawczych i dwoma kompaniami 83 pp. Kontratak zakończył się sukcesem, nieprzyjaciel poniósł duże straty, a polskie oddziały ponownie obsadziły wcześniej utracone pozycje^[52].

W rejonie Teofilowa do natarcia w kierunku Żar z bezpośredniej styczności wyszła 12 kompania i II/ 84 pp. W kontratakującym 84 pp 3 żołnierzy zostało rannych, a 12 poległo w wyniku ostrzelania ogniem własnej artylerii. Około 16.00 Niemcy ponowili natarcie na kierunku 3/ 84pp kpt. Alojzego Mizery. Kompania, wspierana ogniem artylerii, zmusiła nieprzyjaciela do wycofania się za Widawkę. Około 18.00 Niemcy zaatakowali lewe skrzydło 84 pp. Wykorzystując lukę pomiędzy 30 DP i 2 Dywizją Piechoty Legionów, oddziały niemieckie obeszły polską obronę na kierunkach: Rząsawa, Kumos, Księży Młyn i weszły w głąb ugrupowania bojowego pułku. Jednakże ogniem dział 30 dac i broni ręcznej 2 kompanii kpt. Jerzego Jeleniewicza zażegnano niebezpieczeństwo, a Niemcy wycofali się w rejon Rząsawy^[52].

Działania odwrotowe

W godzinach nocnych dowódca 30 DP gen. Leopold Cehak nakazał oderwanie się od nieprzyjaciela i wycofanie w rejon lasów Dłutowo. 84 pułk piechoty wraz z III/30 pal marszem nocnym z rejonu Kurnosu przemaszerował do Dłutowa, do odwodu dywizji^[53][54]. Odwrót pułku ubezpieczały „oddziały styczności” wydzielone z 7. i 9. kompanii. Walcząc z dywersantami, nie były jednak niepokojone przez regularne oddziały^[55]. 6 września, będący na pozycji bocznej rejonu koncentracji pułku, IV batalion nawiązał styczność ogniową z niemieckimi jednostkami rozpoznawczymi i ogniem przydzielonego plutonu artylerii piechoty zniszczył 3 niemieckie samochody pancerne rozpoznające szosę Bełchatów-Pabianice. Kiedy na szosie pojawiły się silne oddziały niemieckie, dowódca batalionu mjr Wacław Sokol zdecydował się wycofać w kierunku Drużbic. Osłaniająca odwrót batalionu 11 kompania, wraz z pułkową kompanią zwiadu, napotkała silny oddział niemiecki w rejonie wsi Pieńki i w wyniku intensywnej walki obie kompanie uległy rozproszeniu^[55].

7 września około 20.00 dowódca GO gen. Wiktor Thommée podjął decyzję o dalszym wycofaniu grupy na wschód. Zmęczone pododdziały 84 pułku piechoty ruszyły dopiero o 2.00 następnego dnia. Z pułku do odwodu dywizji w rejon Modlicy odszedł IV batalion. Ubezpieczająca kolumnę marszową 8 kompania kpt. Zygmunta Bieliczyńskiego około 10.00 weszła w kontakt ogniowy z oddziałem rozpoznawczym niemieckiej 18 Dywizji Piechoty i zmusiła go do odwrotu. Dwie godziny później piechota niemiecka ruszyła do natarcia wypierając kompanię z zajmowanych stanowisk. Kompania kontratakowała i około 16.00 odzyskała utracone stanowiska. Około 14.00 oddziały niemieckiej 19 DP zdobyły Tuszyn i odcięły drogę do Piotrkowa. Dowódca pułku wyprowadził kontratak I batalionem wspartym ogniem III/30 pal i około 17.30 odzyskano utraconą miejscowość^[56].

O zmroku dywizja wycofywała się na kolejną rubież obronną w rejonie Brzezin i rzeki Mrogi. Zadaniem dywizji było zamkniecie dróg biegnących z północy z kierunku Łowicza, Kutna i Skierniewic do centrum zgrupowania operacyjnego GO. Ariergardę dywizji stanowił IV/84 pp. W tym czasie drogi były już zatłoczone rozbitymi pododdziałami, a dowódcy nie dysponowali dostateczną liczbą map. W marszu zgubiła się 1 kompania i rozproszył się niemal cały III batalion (został zebrany przez mjr. Stanisława Mastalskiego dopiero w okolicach Gałkowa). Zagubiła się też 11 kompania ppor. Włodzimierza Drzewienieckiego, która pomaszerowała inną drogą^[57][58].

8 na 9 września oddziały 30 Dywizji Piechoty przegrupowały się w rejon Przyłęka Dużego. 84 pułk piechoty z II/30 pal do godzin rannych zajął pozycję na zachód od toru kolejowego i na południe od Przyłęka. Jego zadaniem było ubezpieczyć ugrupowanie bojowe dywizji z kierunku południowego. W tym czasie straty bojowe i marszowe w pododdziałach sięgały 60% ^[59]. Rano 9 września, bez uzgodnienia z dowództwem Grupy Operacyjnej, Wołyńska BK opuściła swoje stanowiska i tym samym w polskim ugrupowaniu obronnym powstała luka. Wykorzystała to niemiecka 18 DP, zajęła rejon Jeżowa i Krasnowa i odcięła drogi odwrotu 30 DP. Wobec zaistniałej sytuacji gen. Cehak, także bez porozumienia z dowódcą grupy, zdecydował się cofać na wschód do rejonu Suliszewa. Około godziny 10.00 dywizja rozpoczęła przełamywanie pierścienia okrążenia i uderzyła w kierunku Jeżowa i Skierniewic. 84 pułk piechoty dział w drugim rzucie. Odwrót osłaniała kompania ppor. Drzewienieckiego, która wspólnie z kawalerią dywizyjną zamykała przeprawę przez Mrogę. W walkach straciła 17 żołnierzy, ale jej działania pozwoliły dywizji na oderwanie się od wroga^[60][61].

10 września nacisk nieprzyjaciela na oddziały GO gen. Thommée nieco osłabł (wiązało się to z przegrupowaniem wojsk niemieckich nad Bzurę). Większość pododdziałów 84 pułku piechoty dotarła w okolice Skierniewic i ześrodkowała się w rejonie Kalinówki. W tym czasie pułk liczył około 600 żołnierzy. O 14.00 dowódca grupy podjął decyzję o przebijaniu się do Warszawy. Zakładał też, że w przypadku braku powodzenia oddziały winny przez Puszczę Kampinoską przejść w rejon Modlina^[62]. Wyznaczono marszrutę: Kamion-Mszczonów–Nadarzyn–Mokotów, a pierwsze pododdziały ruszyły o 16.00. Już w Mszczonowie napotkano pierwszą przeszkodę. Ze względu na brak sił do wyrzucenia Niemców z miejscowości, dowódca dywizji postanowił wycofać się do Puszczy Mariańskiej, zreorganizować siły i marszem nocnym ruszyć do Warszawy inną drogą. Rejon koncentracji ubezpieczał zreorganizowany II batalion mjr. Tadeusza Kiersta^[63][64].

12 września około 8.00 pozycje 84 pułku piechoty atakowała niemiecka 19 DP. Ciężar walki przyjął na siebie II batalion. Jego 4 kompania kpt. Józefa Balukiewicza nie wytrzymała natarcia piechoty niemieckiej i wycofała się, a 3 pluton ppor. Kazimierza Kurczewskiego został rozbity ogniem artylerii. W tej sytuacji płk Stanisław Sztarejko nakazał odwrót pułku w kierunku Wiskitek. Osłaniała 5 kompania ppor. Stanisława Urbaniaka. W czasie odwrotu pułk został stracił 1 kompanię, a jej dowódca kpt. Stanisław Matusiak dostał się do niewoli. Nocą z 12 na 13 września, po przejściu około 35 km, pułk skoncentrował się w lesie na północ od Kampinosu. W tym rejonie liczył już tylko około 300 żołnierzy^[65]. 13 września rano w Kampinosie dowódca Grupy Operacyjnej postawił gen. Cehakowi rozkaz przebicia się do Modlina. Nocą z 14 na 15 września dywizja pomaszerowała do Modlina. Ze względu na niskie stany osobowe, miała bronić centralnego odcinka obrony – „Twierdza”. 84 pułk piechoty ześrodkował się w Kazuniu i stanowił odwód dowódcy grupy^[66]. Tej samej nocy do Modlina dotarł 500 osobowy zbiorczy oddział 83 pp prowadzony przez por. Witolda Zamiechowskiego. Dowódca GO z tego oddziału odtworzył 83 pp, a na jego dowódcę wyznaczył dotychczasowego dowódcę IV batalionu 84 pp mjr. Wacława Sokola. Rano 16 września do twierdzy przybył dowódca III/84 pp mjr Stanisław Mastalski z około 500 żołnierzami z różnych pododdziałów 30 DP, a kilka godzin później kpt. Zygmunt Krysiak z taborami pułku. Rozkazem dowódcy dywizji, 84 pp został wzmocniony 250 żołnierzami^[67][68].

Działania pułku w Puszczy Kampinoskiej

15 września dowódca obrony Modlina gen. Wiktor Thommée rozkazał płk. Stanisławowi Sztarejce zorganizować z 84 pp oddział wydzielony z zadaniem powrotu do Puszczy Kampinoskiej, rozpoznania terenu i oczyszczenia go z oddziałów niemieckich na kierunku spodziewanego wycofywania się Armii „Poznań” i „Pomorze” oraz udzielenia im pomocy w przebijaniu się do stolicy. Około 22.00 pułk rozpoczął przegrupowanie w kierunku Leszna^[69]. 16 września o 7.30 czołowe pododdziały dotarły do Sowiej Woli, o 15.00 opanowano Roztokę, a o 17.00 Łubiec. W Roztoce z oddziału wydzielonego zorganizowano grupę wypadową pod dowództwem mjr. Tadeusza Kiersta w składzie: 4. i 5 kompania, 2 kompania ckm i pluton artylerii piechoty. Razem 8 oficerów oraz 200 podoficerów i szeregowych, 1 działo 75 mm oraz 2 armaty przeciwpancerne^[70]. Około 19.00 grupa wypadowa uderzyła na Leszno i opanowała je. Dowódca grupy mjr Kierst zdecydował się utrzymać miejscowość do czasu nadejścia oddziału wydzielonego z Warszawy. W nocy, po krótkiej walce, grupa wzięła do niewoli kolumnę niemieckich samochodów sanitarnych, a działon artylerii zniszczył 2 samochody pancerne. 17 września o świcie GW opuściła jednak Leszno, a do wsi weszły oddziały rozpoznawcze niemieckiej 31 Dywizji Piechoty^[70].

16 września w twierdzy odtworzono III/84 pp mjr. Stanisława Mastalskiego. Zreorganizowany batalion liczył 22 oficerów i około 380 podoficerów i szeregowych. Był uzbrojony w 2 moździerze, 4 ckm-y i kilkanaście rkm-ów. Batalion ten został z rozkazu dowódcy dywizji skierowany do dyspozycji dowódcy 84 pp^[71]. Następnego dnia batalion dotarł w rejon działań oddziału wydzielonego, biorąc po drodze do niewoli pięcioosobowy patrol niemiecki. Na rozkaz płk. Sztarejki III batalion został rozwinięty na skrzyżowaniu dróg w Roztoce, a po powrocie z wypadu II batalion rozwinął się w Wierszach. 6 kompania kpt. Mieczysława Makarewicza i pluton moździerzy rozwinęły się na tymczasowych stanowiskach przed przednim skrajem obrony^[72]. Rano 18 września Niemcy rozpoczęli natarcie. O 7.00 artyleria niemiecka ostrzelała pozycje 84 pp w Roztoce i Wierszach. 7 kompania, po stracie 14 zabitych i 5 rannych, wycofała się na północ od wsi Łubiec i Grabina. Dwie niemieckie kompanie natarły na pozycje III batalionu, który pod ich naporem rozpoczął odwrót w kierunku Truskawki. II batalion wycofał się w kierunku Brzozówki. Nocą płk Sztarejko wycofał pododdziały pułku do rejonu Małocic, tam zorganizował obronę i osobiście udał się po dalsze rozkazy do Modlina. 19 września, nie mogąc doczekać się powrotu dowódcy pułku, pododdziały samorzutnie rozpoczęły wycofywanie do twierdzy. W rejonie Bielan spotkał je płk Sztarejko i, zgodnie z otrzymanymi w dowództwie grupy rozkazami, skierował pułk do rejonu Kazunia – do odwodu dowódcy grupy^[73][74].

W obronie twierdzy

W zawiązku z zagrożeniem obrony Modlina od południa, 30 DP została przesunięta na pododcinek „Kazuń". 84 pułk piechoty, wzmocniony kawalerią dywizyjną, bronił odcinka od Wisły od zachodniego skraju lasów i na północ od Cybulic Małych do lasów na południe od Bielan^[75]. 21 września 1/84 pp wykonał wypad do Czeczotki, wypierając działające tam patrole niemieckie. 22 września o 4.00 na pozycje pułku wyszło natarcie niemieckie. Uderzenie odparto. Niemcy wzmogli ostrzał artyleryjski, a od 14.00 do 18.30 polskie pozycje były bombardowane przez lotnictwo nieprzyjaciela. Zniszczeniu uległy tabory, a dowódca pułku oraz dowódca batalionu kpt. Stanisław Radajewicz zostali ranni^[73]. 24 września 7 kompania stoczyła walkę z pododdziałami 2 Dywizji Lekkiej odbijając Czeczotki. 25 września podczas bombardowania został ranny płk Stanisław Sztarejko, a dowodzenie pułkiem przejął dowódca III batalionu mjr Stanisław Mastalski. Nocą z 25 na 26 września pułk otrzymał uzupełnienia. Jego stan osobowy wynosił: 52 oficerów, 107 podoficerów i 776 szeregowych. W kolejnych dniach pułk z powodzeniem odpierał niemieckie ataki^[76]. 28 września 6.00 rozpoczęły się rozmowy kapitulacyjne z Niemcami. O 14.00 gen. Leopold Cehak, w imieniu dowódcy Grupy Operacyjnej broniącej Modlina gen. Wiktora Thommée, podpisał protokół kapitulacyjny. Twierdzę ostatecznie poddano 29 września o godzinie 8.00, a żołnierze do 12.00 złożyli broń w miejscach wyznaczonych przez Niemców^[76][77].

Kawalerowie Virtuti Militari

20 września dowódca pułku płk dypl. Stanisław Sztarejko wystąpił do dowódcy 30 DP z wnioskiem o nadanie swoim żołnierzom orderów Virtuti Militari i 167 Krzyży Walecznych. Ordery Virtuti Militari mieli otrzymać: ś.p. por. Tadeusz Loster, ś.p. por. August Granecki, ś.p. por. Michał Swierkosz, ś.p. strz. Jan Mróz, ś.p. ppor. Jan Stuglik, por. Ferdynand Weber, por. Kazimierz Krasoń, por. Michał Fryczyński, strz. Marian Rolka, ppor. Wacław Maik, sierż. Józef Brycki oraz ppor. Bolesław Mścisławski^[78].

Po zakończeniu walk, były dowódca Armii „Łódź” – gen. dyw. Juliusz Rómmel w „Rozkazie pochwalnym dla 30 Dywizji Piechoty” nadał order Virtuti Militari IV klasy: płk. dypl. Stanisławowi Sztarejce, kpt. Antoniemu Wadzyńskiemu, mjr. Tadeuszowi Kierstowi, mjr. Stanisławowi Mastalskiemu oraz mjr. Wacławowi Sokolowi. Ponadto dowódca armii do dyspozycji dowódcy 84 pułku piechoty przekazał 30 orderów Virtuti Militari V klasy dla żołnierzy pułku^[79].

Symbole pułku

Wręczenie sztandaru 84 pułkowi Strzelców Poleskich ufundowanego przez społeczeństwo Polesia; Pińsk, 1936

Chorągiew i sztandar pułku

Pułk posiadał dwa znaki pułkowe. Pierwszy został wręczony w 1920 w Warszawie przez Koło Opieki^[82]. 24 lipca 1924 Prezydent RP zatwierdził wzór chorągwi 84 pp^[83].

29 lipca 1924 roku dowódca Okręgu Korpusu Nr IX, generał dywizji Józef Rybak, w imieniu Prezydenta RP, wręczył dowódcy pułku, podpułkownikowi Alojzemu Wir-Konasowi chorągiew ufundowaną przez komitet pod przewodnictwem sędziego Sądu Okręgowego w Pińsku, Władysława Pawlucia, w skład którego wchodzili przedstawiciele powiatów: łuninieckiego, pińskiego i stolińskiego. Ceremonia wręczenia chorągwi była połączona z obchodami święta pułkowego^[84].

26 września 1936, w Pińsku, Minister Spraw Wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki wręczył dowódcy pułku sztandar ufundowany przez społeczeństwo Polesia^[2]. Na prawej stronie płata znajdował się amarantowy krzyż, w środku którego wyhaftowano orła w wieńcu laurowym. Na białych polach, pomiędzy ramionami krzyża, znajdowały się cyfry 84 w wieńcach laurowych^[85].
Na lewej stronie płata sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego znajdował się wieniec taki sam jak po stronie prawej, a w wieńcu trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach umieszczone były na tarczach:

• w prawym górnym – herb Łomży
• w lewy górnym – herb Pińska
• w prawym dolnym –wizerunek Matki Boskiej Kodeńskiej
• w lewym dolnym – herb Polesia.

Losy sztandaru po 1939 roku były nieznane, a relacje światków rozbieżne^[86]. W 1992 sztandar został odnaleziony w magazynach Centralnego Muzeum Sił Zbrojnych byłego ZSRR i przekazany stronie polskiej podczas wizyty prezydenta RP Lecha Wałęsy w Moskwie maju 1992. Według informacji uzyskanej od Rosjan sztandar został zdobyty w okolicach Wytyczna.

Odznaka pamiątkowa

23 września 1935 roku kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych, generał brygady Tadeusz Kasprzycki zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 84 Pułk Strzelców Poleskich^[87]. Odznaka o wymiarach 40x40 mm ma kształt Krzyża Niepodległości o ramionach emaliowanych na żółto z wstawkami w formie granatowych naramienników. W środku krzyża znajduje się kwadratowa tarcza emaliowana w kolorze granatowym. Na tarczy i ramionach krzyża wpisano numer i nazwę pułku „84 PUŁK STRZELCÓW POLESKICH”. Między ramionami krzyża po siedem pęków promieni i cztery tarcze herbowe na które wpisano: herb Pińska, krajobraz poleski, numery i inicjały „101 PP” i „84 PP”. Dwuczęściowa – oficerska, wykonana w srebrze ze złoceniami i emalią. Na rewersie próba srebra, imiennik grawera WG i numer. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy^[88].

Strzelcy polescy

Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku

Żołnierze pułku – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[103] oraz Muzeum Katyńskie^[104][k][l].

Upamiętnienie

Od 2007 roku w Bełchatowie działa Grupa Rekonstrukcji Historycznej 84 pułku piechoty Strzelców Poleskich. Odtwarza ona postacie żołnierzy i dba o kultywowanie tradycji pułkowych. Jednym z największych ich osiągnięć jest odnowienie schronu, który w 1939 roku wybudował 84 pp^[110].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Mirosław Barczyński: 30 Dywizja Piechoty 1918 – 1939. Biała Podlaska: Oficyna Wydawnicza „Donatech”. Muzeum Okręgowe w Białej Podlaskiej, 1996. ISBN 83-903827-7-6.
• Mieczysław Bielski: Grupa Operacyjna „Piotrków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991. ISBN 83-11-07836-X.
• Włodzimierz M. Drzewieniecki: Wrześniowe wspomnienia podporucznika. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Jerzy Kłoczewski: Polska gospodarka wojskowa 1918-1939 (zarys systemu). Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07488-7.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Antoni Nawrocki: 84 pułk Strzelców Poleskich. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2002, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. ISBN 83-88773-28-3.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Adam Wilczyński: Zarys historji wojennej 84-go pułku piechoty. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Jan Wróblewski: Armia „Łódź” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Włodzimierz Wierzbicki (red.), Bronisław Skarżyński (red.), Jan Waszczuk (red.): Korpus Poleski (jednodniówka). Brześć nad Bugiem: Okręg Korpusu Nr IX, 1928.
• Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Warszawa: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.