8 Płocki Pułk Artylerii Lekkiej

8 pułk artylerii lekkiej

8 pułk artylerii polowej

Odznaka 8 pap
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1918
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	Płocki
Patron	Bolesław III Krzywousty
Tradycje
Święto	8 września
Nadanie sztandaru	26 maja 1938
Dowódcy
Ostatni	ppłk Jan Damasiewicz
Działania zbrojne
Wojna polsko-ukraińska wojna polsko-bolszewicka kampania wrześniowa
Organizacja
Kryptonim	„Mateusz” (w 1939)
Dyslokacja	Rembertów Płock
Rodzaj wojsk	artyleria
Podległość	8 Brygada Artylerii 8 Dywizja Piechoty

8 Płocki Pułk Artylerii Lekkiej im. Króla Bolesława Krzywoustego (8 pal) – oddział artylerii lekkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

Pułk sformowany został w ostatnich dniach 1918 w Rembertowie. Wziął udział w walkach z Ukraińcami w Małopolsce Wschodniej i w wojnie polsko–bolszewickiej. W okresie międzywojennym stacjonował w Płocku. W kampanii wrześniowej walczył w składzie macierzystej 8 Dywizji Piechoty.

Formowanie pułku

11 listopada 1918 w Rembertowie kilkunastu oficerów byłych Korpusów Wschodnich w Rosji i studentów warszawskich szkół wyższych przystąpiło do organizowania 8 pułku artylerii polowej. 15 lutego zaczęto organizować w Rembertowie 6 baterię pod dowództwem kpt. Kwiatkowskiego. W baterii tej szkolono nowo wcielonych żołnierzy przeznaczonych do uzupełniania stanów pułku walczących na froncie^[1].

W końcu roku zorganizowano pułk o składzie dwóch dywizjonów. Trzeci dywizjon powstał jesienią 1919 w Zambrowie. Oddział wszedł w skład 8 Brygady Artylerii. Bateria zapasowa pułku stacjonowała w Toruniu^[2].

Podczas wojny z bolszewikami pułk był przydzielany dywizjonami do różnych jednostek. We wrześniu 1920 pułk dysponował 75 mm armatami francuskimi^[3].

Pułk w walce o granice

Stanisław Kraszewski, Zarys historji wojennej 8-go pułku artylerji polowej^[6]

Walki z Ukraińcami

Jako pierwsza na front polsko-ukraiński wyruszyła 5 bateria por. Szalewicza^[7]. W pierwszych dniach 1919 weszła ona w skład 5 dywizjonu artylerii konnej jako „odrębna bateria 8 pułku artylerii polowej”^[1]. 9 stycznia wysłana została na front małopolski 4 bateria haubic kpt. Mazurkiewicza. Weszła ona w skład grupy pułkownika Berbeckiego. 13 stycznia wyładowała się w Rawie Ruskiej i ruszyła w kierunku na Żółkiew. Już następnego dnia ostrzeliwała zajęte przez Ukraińców wsie: Wola Wysocka i Lipówka. W dalszych walkach wspierała II/21 pułk piechoty kapitana Żurakowskiego. W walkach o Bełz walczyła w linii piechoty strzelając ogniem na wprost. Kolejne walki baterii to Rawa Ruska i Lwów. 1 czerwca bateria odesłana została do Białegostoku celem przezbrojenia^[8].
25 stycznia opuściła garnizon rembertowski i przegrupowana została na front wołyński 2 bateria^[9]. 15 lutego działon baterii wziął udział w wypadzie na stację kolejową Maniewicze. Działon pod dowództwem ppor. Józefa Zaleskiego osłaniał odwrót oddziału wypadowego. W kolejnym wypadzie pod Nużynem ogień 2 baterii uniemożliwił Ukraińcom obejście lewego skrzydła polskich pododdziałów. Za bój pod Hołobami bateria została wyróżniona w rozkazie dowódcy grupy generała Rydza-Śmigłego. W czasie walk zdobyto ukraiński pociąg pancerny z armatami, końmi, żywnością i 7 karabinami maszynowymi. Zginął jednak ppor. Zaleski^[10]. W czerwcu 2 bateria wchodziła w skład Grupy generała Henryka Minkiewicza (Grupa operacyjna „Bug”)^[11]. Po walkach na froncie ukraińskim 9 września bateria przegrupowała się do Ostrowi Łomżyńskiej na odpoczynek^[12].

Walki na froncie przeciwbolszewickim

10 kwietnia II dywizjon kpt. Leszka Roguskiego odszedł z Rembertowa na front polsko-bolszewicki pod Baranowicze, a 1 bateria z kpt. Władysławem Domańskim pod Wilno^[1]. Po wyjściu na front wszystkich baterii w Rembertowie pozostały tylko sztab dowództwa pułku i I dywizjonu, oraz bateria zapasowa^[9].

Zimą, dla wyrównania Frontu Północnego, pułk cofnięto na linię Dźwiny i Berezyny na wysokości Bobrujska^[1].

W lipcu 1920 do natarcia przeszedł sowiecki Front Zachodni Michaiła Tuchaczewskiego. Armie polskie rozpoczęły odwrót na zachód. Pod Grodnem dowódca 8 pap ppłk Aleksander Strzemiński, otoczony przez oddział kozaków, popełnił samobójstwo^[1].

26 sierpnia wyniszczony 8 pap wraz przeszedł do odwodu armii na odpoczynek. Na pole walki wrócił 9 września. Wraz ze swoją macierzystą dywizją wspierał piechotę na froncie w Małopolsce. 14 września walczył o Zasław, a 16 września zgrupowanie osiągnęło Dytiatyn. Tu 7 bateria została otoczona przez sowiecką kawalerię i doszczętnie wycięta szablami. Tam też poległ dowódca dywizjonu kpt. Władysław Domański. Wszyscy wymordowani kanonierzy wraz z dowódcami spoczęli we wspólnej żołnierskiej mogile^[13][a].

Boje o Zasław i Szepietówkę były ostatnimi walkami wojny dla pułku. Pułk przeszedł do Dubna i Krzemieńca^[13].

Mapy walk pułku

Bilans walk

W czasie działań bojowych zginęło w pierwszej linii 9 oficerów pułku: ppłk Edward Strzemiński, kpt. Władysław Domański, kpt. Stanisław Kwiatkowski, por. Tadeusz Brzeziński, por. Bolesław Rayzacher, por. Edward Szydełkiewicz, ppor. Józef Zaleski, ppor. Kazimierz Kaliszek, ppor. Stanisław Kolbiński oraz 144 podchorążych, podoficerów i kanonierów. Za zasługi bojowe 21 osób otrzymało Krzyże Srebrne Orderu Virtuti Militari V klasy. Ponadto 23 oficerów, 6 podchorążych i 165 szeregowych zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych, w tym trzech – czterokrotnie, dwóch – trzykrotnie i dziewięciu – dwukrotnie^[14].

Pułk w okresie pokoju

Uroczystości imieninowe Józefa Piłsudskiego 19 marca 1934 – delegacja konna 8 pal na dziedzińcu Belwederu

Zjazd koleżeński w Warszawie byłych ochotników 3 baterii haubic 8 pal, uczestników wojny 1918-1920; luty 1934 r.

Zarząd koła byłych żołnierzy 8 pal z Płocka w Warszawie. Siedzi w środku prezes Wiktor Poźniak, stoi pierwszy z lewej Stanisław Tatar; luty 1935 r.

Grupa oficerów oświatowych przed świetlicą żołnierską 8 pal w Płocku; 19 maja 1936 r.

Zimę 1920/1921 pododdziały pułku spędziły w Dubnie i Krzemieńcu. W kwietniu 1921 pułk przeniesiony został do Łomży, a w sierpniu tego roku do Płocka, który pozostawał pokojowym garnizonem do 1939^[15].

Szkolenie w pułku

W latach 1929–1935 pułk pod względem wyszkolenia podlegał dowódcy 4 Grupy Artylerii w Łodzi, a w latach 1935–1939 dowódcy 8 Grupy Artylerii^[16].

Zasadnicza służba wojskowa w pułku artylerii trwała 19 miesięcy, a poborowi do 8 pap wcielani byli w okresie lutego i marca. W zdecydowanej większości pochodzili oni z Płocka i okolic, a Polacy stanowili co najmniej 80–90% stanu osobowego. Po wcieleniu poborowych komisja pułkowa kwalifikowała ich do obsługi dział, na jezdnych, woźniców, łącznościowców czy zwiadowców^[17]. Ćwiczenia taktyczne realizowano na „Polu ułańskim” usytuowanym w bezpośredniej bliskości koszar na terenie otwartym. Plac ćwiczeń wykorzystywano wspólnie z pododdziałami 4 pułku strzelców konnych^[18]. Sprawdzian wyszkolenia artylerzystów odbywał się podczas ostrych strzelań na poligonach w Zielonce, Rembertowie i Toruniu oraz w czasie wspólnych manewrów z innymi oddziałami 8 Dywizji Piechoty^[19]. Poza szkoleniem typowo wojskowym, w pułku organizowano corocznie kursy dla 100-200 żołnierzy analfabetów, które kończyły się egzaminem państwowym i wręczeniem świadectw. Organizowano też kursy dokształcające z zakresu pełnej szkoły siedmioklasowej^[20].

Święta w pułku

19 maja 1927 minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 8 września jako datę święta pułkowego^[21][22]. Wieczorem, w wigilię święta, ulicami miasta maszerowały pododdziały ze sztandarem, proporcami i orkiestrą. Żołnierze nieśli pochodnie. Na terenie koszar odbywał się apel poległych, w którym brała udział młodzież oraz władze miasta i przedstawiciele organizacji społecznych. Następnego dnia o 7:00 trębacze grali pobudkę, a o 10:00 na placu ćwiczeń odbywała się msza polowa. Po mszy pułk defilował przed swoim dowódcą i zaproszonymi gośćmi^[23].
Od 4 grudnia 1936 w pułku uroczyście obchodzono dzień św. Barbary – patronki artylerii. Trębacze odgrywali sygnał pobudki, a po obowiązkowej gimnastyce, toalecie, modlitwie porannej i śniadaniu cały stan osobowy pułku maszerował na mszę świętą do kościoła garnizonowego św. Stanisława Kostki przy Alei Jachowicza^[24]. W południe bateria honorowa, ze stanowisk na „polu ułańskim", oddawała salut artyleryjski na cześć św. Barbary. Potem następował uroczysty obiad, a po południu odbywały się zawody sportowe i pokazy wyszkolenia. Jeźdźcy rywalizowali na krytej ujeżdżalni przy Alei Kilińskiego. Wieczorem w teatrze miejskim swoje przedstawienia prezentowały wojskowe teatrzyki amatorskie, a także „Strzelca", Przysposobienia Wojskowego i gimnazjalne^[18].

Zmiany organizacyjne i uzbrojenie

Jesienią 1921, w związku z przejściem wojska na organizację pokojową, 8 Brygada Artylerii została rozwiązana, a 8 pap podporządkowany bezpośrednio dowódcy 8 Dywizji Piechoty^[25].

31 grudnia 1931 minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski przemianował 8 pułk artylerii polowej na 8 pułk artylerii lekkiej^[26].

1 lipca 1938 minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki nadał 8 pal nazwę „8 Płocki Pułk Artylerii Lekkiej imienia Króla Bolesława Krzywoustego”^[27].

W maju 1939 została wprowadzona nowa organizacja pokojowa pułku, zgodnie z którą liczył on trzy dywizjony po dwie baterie, przy czym I dywizjon był uzbrojony w 75 mm armaty wz. 1897, natomiast II i III dywizjon w 100 mm haubice wz. 1914/1919 P^[28]. Ponadto każda bateria posiadała dwa ciężkie karabiny maszynowe systemu Maxim do zwalczania samolotów nieprzyjaciela i bezpośredniej obrony pododdziału przed atakującym przeciwnikiem^[20].

8 pal w kampanii wrześniowej

Mobilizacja

8 pułk artylerii lekkiej był jednostką mobilizującą. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” w 1939 sformował: w mobilizacji alarmowej, w okresie 24–27 sierpnia w grupie jednostek oznaczonych kolorem „niebieskim”, dla 8 Dywizji Piechoty:

• 8 pułk artylerii lekkiej,
• samodzielny patrol meteorologiczny Nr 8,
• kolumnę taborową parokonną Nr 104,
• warsztat taborowy Nr 101 (parokonny),

w I rzucie mobilizacji powszechnej:

• 71 dywizjon artylerii lekkiej dla odwodu dowódcy Armii „Modlin” – mjr art. Włodzimierz Dettloff,
• krajowy szpital weterynaryjny Nr 12,
• baterię marszową 8 pułku artylerii lekkiej^[32].

Walki pułku w kampanii wrześniowej

W czasie kampanii wrześniowej pułk walczył w składzie 8 Dywizji Piechoty. 26 sierpnia 1939, wymaszerował z Płocka w miejsce koncentracji macierzystej dywizji. Marsz prowadzono przez Cybulin, Wyszogród, Kazuń, Sochocin i Młock do Ościsłowa pod Ciechanowem, gdzie dotarł 31 sierpnia rano. 1 września zbombardowana została kolumna taborowa pułku pobierająca zaopatrzenie w bazie armii w Ciechanowie. Dywizjony pułku zostały rozdzielone do wsparcia poszczególnych pułków piechoty dywizji. 2 września dywizja, a wraz z nią 8 pal, maszerowała w kierunku linii frontu. 3 września pułki piechoty, realizując rozkaz dowódcy Armii „Modlin”, podjęły natarcie na niemieckie oddziały, które włamały się na tyły armii. II dywizjon haubic wspierał 21 pp, który stoczył bój spotkaniowy z niemiecką piechotą zdobywając w walce Chrostowo Wielkie, Czernice Borowe i Chojnowo; natarcie piechoty wspierały poszczególne baterie II/8 pal. Wieczorem 3 września dywizjon rozpoczął odwrót maszerując przez Niebórzyn, Koziczyn, Pawłowo i Grzybowo. 4 września, w okolicy lasów Lekowskich, poszczególne baterie ogniem na wprost odparły ataki niemieckich oddziałów pancerno-motorowych na maszerujące kolumny 21 pp. W dzień dywizjon przebywał pod osłoną lasów, a nocami maszerował przez Młock, Sochocin, Szczytno i Kosowo do Modlina, gdzie dotarł 6 września.

III dywizjon haubic 3 września wspierał 13 pp w nieudanym natarciu na Grudusk. Nieprzyjaciel kierował ogniem artylerii na stanowiska III dywizjonu i 13 pp w rejonie Leśniewa przy pomocy balonu obserwacyjnego. Dywizjon rozpoczął odwrót wraz z rozproszonym 13 pp i innymi jednostkami 8 DP. III dywizjon maszerował w kierunku Lasów Opinogórskich. W trakcie marszu 4 września jeden z plutonów odparł niemiecki podjazd pancerny ogniem na wprost. 5 września baterie dywizjonu podjęły marsz w kierunku Wyszogrodu przez Raciąż, Górę; po dotarciu do Bulkowa dowódca dywizjonu uzyskał informację, iż most w Wyszogrodzie został wysadzony. Wobec czego III dywizjon przez Zakroczym pomaszerował do Modlina. I dywizjon armat, przydzielony do 32 pp, 3 września wieczorem przystąpił do natarcia w kierunku Gruduska przez Przybyszewo-Niecbórz-Unikowo. W trakcie prowadzonego natarcia doszło do boju spotkaniowego z oddziałami niemieckimi; pomimo wsparcia przez 1 baterię natarcie 32 pp załamało się pod wsią Unikowo. Wspierana piechota, a wraz z nią I dywizjon, rozpoczęły odwrót przez Sulikowo, Glinojeck. Następnie przez Cybulice i Zakroczym dywizjon dotarł do Modlina^[33].

8 i 9 września 8 pal wypoczywał i uzupełniał stany osobowe i sprzęt. 10 i 11 września 8 pal, z podporządkowanym mu 71 dal, wspierał natarcie piechoty, której celem było odbicie zajętego Zakroczymia. 12 września 8 pal, bez I dywizjonu, wspierał natarcie piechoty na Zaborów, uczestniczył w natarciu na Wiktorów i Bażęcin. Dywizjony haubic uczestniczyły w zniszczeniu 11 czołgów niemieckich. Od 11 września I dywizjon armat wspierał walki obronne na linii Narwi Grupy gen. bryg. Juliusza Zulaufa. W Poniatowie 13 września poległ dowódca 2 baterii ppor. Wiktor Zdziarski, pod Dębem ciężko ranny został dowódca 3 baterii por. Marian Kucharski. Wraz z tą grupą, dywizjon wycofał się na Pragę do Warszawy, gdzie wziął udział w jej obronie obok 21 pp z 8 DP. I dywizjon skapitulował wraz z garnizonem Warszawy 28 września. 8 pal (bez I dywizjonu) walczył w obronie Modlina. III dywizjon wspierał niezwykle skutecznie piechotę na stanowiskach obronnych w rejonie Bożej Woli przed natarciem niemieckim od strony Jabłonny. II dywizjon poniósł ciężkie straty, szczególnie w kadrze dowódczej, 15 września na Kępie Nowodworskiej, gdzie poległ dowódca 4 baterii por. Jan Stypułkowski, jego oficer ogniowy i ciężko ranny został dowódca 6 baterii por. Kazimierz Kiermasz, który wkrótce zmarł. 8 pal skapitulował wraz z załogą Modlina 29 września^[34].

Symbole pułkowe

Sztandar

2 listopada 1937 prezydent RP Ignacy Mościcki zatwierdził wzór sztandaru dla 8 pułku artylerii lekkiej.
Sztandar został wykonany zgodnie z wzorem określonym w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach.

Na prawej stronie płata znajdował się amarantowy krzyż, w środku którego wyhaftowano orła w wieńcu laurowym. Na białych polach, pomiędzy ramionami krzyża, znajdowały się cyfry 8 w wieńcach laurowych^[37].
Na lewej stronie płata sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego znajdował się wieniec taki sam jak po stronie prawej, a w wieńcu trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach umieszczone były na tarczach^[38]:

• w prawym górnym rogu na tarczy – wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej,
• w lewym górnym rogu na tarczy – wizerunek Świętej Barbary, patronki artylerzystów,
• w prawym dolnym rogu na tarczy – godło miasta Płocka,
• w lewym dolnym rogu na tarczy – odznakę pamiątkową 8 pal,
• na górnym ramieniu krzyża kawalerskiego – napis „Rembertów 11.XI.1918” (data i miejsce utworzenie pułku),
• na dolnym ramieniu krzyża kawalerskiego – napis „Dytjatyn 16.IX.1920”.

26 maja 1938 na lotnisku mokotowskim w Warszawie, minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki wręczył sztandar ufundowany przez społeczeństwo powiatów: gostynińskiego, płockiego i sierpeckiego^[25].

Sztandar znajduje się w MWP w Warszawie^[39].

Odznaka pamiątkowa

12 lutego 1929 minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 8 pułku artylerii lekkiej^[40].

Odznaka o średnicy 43 mm ma kształt wielopromiennej gwiazdy orderowej. W centrum koło zębate koloru stali, w które wkomponowano tarczę pokrytą zieloną emalią, na niej w formie stylizowanego monogramu wpisano numer i inicjały pułku „8 PAP”. Nad tarczą i pod nią wpisano datę powstania pułku „11 XI 1918” i rok dziesięciolecia oddziału „1928”. Tarcza u dołu ozdobiona jest skrzyżowanymi lufami i wybuchającym granatem. Odznaka oficerska, trzyczęściowa, wykonana w srebrze i emaliowana. Na rewersie próba srebra i imiennik grawera. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy^[41].

Odznakę nadawał dowódca pułku w dniu święta pułkowego, w Święto Żołnierza lub podczas uroczystego zwalniania kolejnych roczników żołnierzy do rezerwy. W 1938 odznaką pułkową odznaczony został marszałek Polski Edward Śmigły-Rydz oraz generałowie dywizji Tadeusz Kasprzycki i Mieczysław Norwid-Neugebauer^[42].

Oznaki pułku

1 lipca 1938 minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki nadał 8 pal nazwę „8 Płocki Pułk Artylerii Lekkiej imienia Króla Bolesława Krzywoustego” oraz zarządził noszenie przez żołnierzy pułku na naramiennikach kurtek i płaszczy, zamiast dotychczasowej numeracji, inicjałów „B.K.” z koroną. Inicjały i korona dla oficerów były haftowane nićmi metalowymi, oksydowanymi na stare srebro, natomiast dla pozostałych podoficerów i kanonierów wykonane z białego matowanego metalu. Jednocześnie Minister zezwolił podoficerom na noszenie przy ubiorze pozasłużbowym inicjałów haftowanych^[27].

Żołnierze pułku

Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku

Żołnierze 8 pal – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[49] oraz Muzeum Katyńskie^[50][d][e].

Upamiętnienie

• 1 września 2009 Rada Miasta Płocka podjęła uchwałę Nr 577/XL/09 w sprawie nadania nowo powstałej ulicy nazwy „8 Pułku Artylerii Lekkiej”^[55].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Włodzimierz Dettloff, Sprawozdanie z kampanii wrześniowej 1939 roku, sporządzone 1 grudnia 1945 na stażu w 4 Kresowym Pułku Artylerii Lekkiej, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, sygn. B.I.22c.
• Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914 – 1939. Londyn: 1975.
• Ludwik Głowacki: Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1985. ISBN 83-11-07109-8.
• Stanisław Grochowski: 8 Płocki Pułk Artylerii Lekkiej im. Króla Bolesława Krzywoustego. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1996, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. ISBN 83-85621-99-7.
• Eugeniusz Kozłowski: Wojsko Polskie 1936-1939. Próby modernizacji i rozbudowy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1964.
• Stanisław Kraszewski: Zarys historji wojennej 8-go pułku artylerii polowej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Artur Kuprianis: Łódzka 4 Grupa Artylerii w latach 1929–1939. Łódź: Wydawnictwo Ibidem, 2010. ISBN 978-83-62331-00-0.
• Roman Łoś: Artyleria polska 1914-1939. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1991. ISBN 83-11-07772-X.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918–1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.