Ablativus absolutus

Ablativus absolutus (ablatyw niezależny) – charakterystyczny dla łaciny równoważnik zdania okolicznikowego czasu, przyczyny, przyzwolenia lub warunku, tłumaczony również zdaniem współrzędnym lub wyrażeniem przyimkowym[1]. Konstrukcja ta jest niezależna pod względem gramatycznym od reszty zdania[2].

Budowa konstrukcji

Ablativus absolutus składa się z:

  • rzeczownika (którego funkcję może spełniać liczebnik, zaimek lub urzeczownikowiony przymiotnik) stojącego w ablatiwie;
  • imiesłowu (łac. participium) pozostającego w stosunku zgody z wyżej wspomnianym rzeczownikiem co do liczby, rodzaju i przypadka.

Pierwszy człon konstrukcji, rzeczownik, spełnia w równoważniku zdania okolicznikowego funkcję podmiotu, natomiast imiesłów – funkcję orzeczenia[3]:

  • Sole oriente – sole jest podmiotem; oriente jest imiesłowem czasownika orior, oriri → wschodzić, zaczynać się i pełni funkcję orzeczenia. Całość tłumaczy się: „o wschodzie słońca”, „gdy słońce wschodziło”.

W konstrukcji ablativus absolutus jako „orzeczenia” dopuszcza się używanie niektórych przymiotników (np. vivus → żyjący, invitus → niechętny) oraz rzeczowników oznaczających osobę działającą, wiek, urząd, takich jak auctor → sprawca, dux → wódz, puer → chłopiec itp.[4].

  • Caesare vivo → za życia Cezara
  • Domitiano auctore → za sprawą Domicjana

W konstrukcji zastosowanie mają tylko participium praesentis activi (zakończone na -ns) oraz participium perfecti passivi (końcówka -us). Gdy zastosowane zostaje pierwsze z nich, równoważnik wyraża czynność równoczesną z czynnością orzeczenia, natomiast participium perfecti passivi wyraża czynność dokonaną w przeszłości w stosunku do czynności orzeczenia[3].

  • sole oriente – o wschodzie słońca: Sole oriente aves canebant. → Podczas wschodu słońca ptaki śpiewały.
  • sole orto – po wschodzie słońca: Sole orto dux milites exploratum misit. → Po wschodzie słońca wódz wysłał żołnierzy na zwiady.

Imiesłów i rzeczownik są niezbędnymi elementami konstrukcji, jednak może ona być rozwinięta, np. przydawką:

  • Urbis custodibus occisis, Graeci portas patefecerunt. → Zabiwszy strażników miasta Grecy otwarli bramy[5].
  • Deinde, impedimentis praesidio paucis relictis, vigilia quarta exacta ad munitiones pedetemptim accesserunt → Następnie, zostawiwszy pod opieką małe bagaże, dokładnie podczas czwartej warty nocnej stopniowo udawali się do budynków[6].
  • Ad quod spectaculum Faleriis concursu populi facto senatus de re nova vocatus est → Gdy na ten widok zrobiło się zbiegowisko mieszkańców Falerii, senat zebrał się z powodu tej sensacji (Liwiusz)[7]

Składnia

Przy tłumaczeniu z języka łacińskiego na polski konstrukcję ablativus absolutus przekłada się jako zdanie okolicznikowe[8]:

  • czasowe (kiedy, gdy): Sole oriente fugiunt stellae. → Gwiazdy uciekają, gdy wschodzi słońce.
  • przyzwalające (chociaż): Sole oriente servus adhuc in lecto cubuit. → Mimo że słońce już wstawało, niewolnik dalej leżał w łóżku.
  • przyczynowe (ponieważ): Castris inimicorum non procul locatis oppidani valde timebant. → Ponieważ obóz wroga był położony nieopodal, mieszkańcy miasta bardzo się bali.
  • warunku (gdyby, jeśli): Omnibus rebus perditis pater de salute filiorum non desperaret. → Gdyby nawet wszystko przepadło, ojciec nie rozpaczałby nad losem synów.

Innymi sposobami tłumaczenia ablativus absolutus są:

  • zdanie równorzędne[9]:
  • równoważnik imiesłowowy[9]:
    • Proelio finito milites defessi erant. → Zakończywszy bitwę żołnierze byli zmęczeni.
  • jako wyrażenie przyimkowe: Sole occidente natura est pulcherrima visu. → Przy zachodzącym słońcu przyroda jest najpiękniejsza do oglądania.

Okolicznikowi przyzwolenia towarzyszy często wyraz tamen, np. Amissis copiis vitam tamen rex servavit. → Chociaż wojsko zostało stracone, król (jednak) zachował życie.

Inne języki

Konstrukcja o podobnym charakterze, jedynie z użyciem innego przypadka, znana jest w sanskrycie (locativus absolutus)[10] oraz grece (genetivus absolutus)[11]. W języku fińskim występuje nominativus absolutus[12].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Wikarjak 1999 ↓, s. 123.
  2. ↑ Bennett 1895 ↓, s. 150.
  3. ↑ a b Wielewski 1992 ↓, s. 99.
  4. ↑ Wielewski 1992 ↓, s. 100.
  5. ↑ Ørberg 1991 ↓, s. 33.
  6. ↑ Nutting 1912 ↓, s. 102.
  7. ↑ Winniczuk 1975 ↓, s. 194.
  8. ↑ Wikarjak 1999 ↓, s. 123-124.
  9. ↑ a b Winniczuk, Jurewicz i Żuławska 2004 ↓, s. 130.
  10. ↑ Eberhard Guhe: Einführung in das klassische Sanskrit. Eiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag, 2008, s. 95. ISBN 978-3-447-05807-0.
  11. ↑ Konstrukcja absolutna. [w:] Polskie encyklopedie humanistyczne [on-line]. [dostęp 2017-10-28].
  12. ↑ nominativus absolutus formula - one syntactic-semantic structural scheme of the Finnish riddle genre. [dostęp 2017-10-28]. (ang.).

Bibliografia

  • Jan Wikarjak: Gramatyka opisowa języka łacińskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. ISBN 978-83-01-01023-2.
  • Marceli Wielewski: Krótka gramatyka języka łacińskiego. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1992. ISBN 83-02-00754-4.
  • Lidia Winniczuk, Oktawiusz Jurewicz, Janina Żuławska: Język łaciński. Podręcznik dla lektoratów szkół wyższych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004. ISBN 83-01-11929-2.
  • Charles E. Bennett: A Latin Grammar. Boston, Chicago: Allyn and Bacon, 1895.
  • Hans Henning Ørberg: Lingua Latina per se illustrata pars I Familia Romana. Grenaa: Domus Latina, 1991. ISBN 87-997016-5-0.
  • H. C. Nutting: A First Latin Reader. Cincinnati: American Book Company, 1912.
  • Lidia Winniczuk: Łacina bez pomocy Orbiliusza. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975. ISBN 83-01-01293-5.