Adam Czerniaków

Adam Abram Czerniaków
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

30 listopada 1880
Warszawa

Data i miejsce śmierci

23 lipca 1942
Warszawa

Odznaczenia
Srebrny Węgierski Krzyż Zasługi (cywilny)
Fragment dziennika, który od września 1939 aż do śmierci prowadził Adam Czerniaków
Gmach Gminy Żydowskiej przy ul. Grzybowskiej 26/28, do sierpnia 1942 siedziba warszawskiego Judenratu. Tutaj, w swoim gabinecie znajdującym się na I piętrze, 23 lipca 1942 Czerniaków popełnił samobójstwo

Adam Abram Czerniaków (ur. 30 listopada 1880 w Warszawie, zm. 23 lipca 1942 tamże)[1] – inżynier, działacz gospodarczy, oświatowy i społeczny, publicysta, autor wierszy okolicznościowych w języku polskim, komisaryczny prezes Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie, w latach 1939–1942 prezes warszawskiego Judenratu.

Życiorys

Urodził się jako syn Arona (zm. 1927) i Pauliny z Rajmiców. W 1900 ukończył szkołę handlową w Warszawie. Dyplom inżyniera uzyskał na Wydziale Przemysłowym Politechniki w Dreźnie (1908), drugi na wydziale chemicznym Politechniki Warszawskiej (1912)[2]. W latach 1908–1918 był nauczycielem w szkołach zawodowych oraz kupcem i przemysłowcem. W 1909 był więziony przez władze carskie za działalność niepodległościową. W latach 1912–1930 był współorganizatorem i prezesem Centralnego Związku Rzemieślników Żydów w Polsce. W latach 1919–1921 kierował wydziałem w Ministerstwie Robót Publicznych. W latach 1922–1925 był dyrektorem amerykańskiej misji humanitarnej JDC w Polsce, w latach 1925–1928 współorganizatorem i dyrektorem Banku dla Spółdzielni S.A., w latach 1922–1928 kierował odbudową zniszczeń wojennych w miastach polskich[2]. W latach 1927–1934 był radnym Warszawy[1]. Przez wiele lat był radcą Gminy Żydowskiej w Warszawie. Autor licznych prac naukowych, m.in. nagrodzonej na konkursie w 1919 książki Silniki wybuchowe, a także rozpraw o cukrownictwie, piekarnictwie i innych prac z zakresu chemii przemysłowej i użytkowej.

W maju 1930 zdobył mandat senatora z listy Bloku Mniejszości Narodowych w powtórzonych z powodu uznanego protestu wyborach w województwie wołyńskim, jednak z powodu rozwiązania Parlamentu 30 sierpnia 1930 nie został zaprzysiężony i nigdy nie zasiadł w Senacie[3]. Według innego źródła był zastępcą senatora w województwie warszawskim w latach 1928–1930 z listy nr 18 (Blok Mniejszości Narodowych) oraz 1930–1935 z listy nr 1 (Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem). Nie złożył jednak ślubowania i nie objął mandatu senatora[4].

23 września 1939, w konsekwencji opuszczenia 6 września miasta przez Maurycego Mayzela, którego był zastępcą, Czerniaków został mianowany przez prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego komisarycznym prezesem Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie[5]. Pozostał nim także po zajęciu miasta przez Niemców, a 4 października 1939 stanął na czele Judenratu[6].

Po zamknięciu w listopadzie 1940 warszawskiego getta, Czerniaków współorganizował opór cywilny oraz opiekę społeczną, wspomagał tworzenie podziemnego archiwum getta, utrzymywał kontakty z działaczami konspiracji, przeciwstawiał się jednak dążeniom do zbrojnego wystąpienia. Nie cieszył się sympatią mieszkańców dzielnicy zamkniętej[7]. W gabinecie Czerniakowa w siedzibie Gminy Żydowskiej przez cały czas okupacji wisiał portret Józefa Piłsudskiego.

Do 11 listopada 1940 Czerniaków mieszkał przy ulicy Wspólnej 58. W getcie zamieszkał wraz z żoną przy ulicy Elektoralnej 11, a od 13 grudnia 1941 (przyczyną kolejnej przeprowadzki było wyłączenie południowej strony Elektoralnej z getta) w kamienicy pod Zegarem przy ulicy Chłodnej 20[8].

Od 6 września 1939 codziennie aż do śmierci tworzył osobisty dziennik, zawierający informacje o problemach getta, poleceniach otrzymanych od okupanta, rozmowach, spotkaniach, własnych przeżyciach. Pisany po polsku, został opublikowany po raz pierwszy w Polsce w 1983 (bez brakującego fragmentu obejmującego zapisy od 14 grudnia 1940 do 22 kwietnia 1941; notatnik Czerniakowa obejmujący ten okres zaginął, prawdopodobnie został mu odebrany podczas pobytu w areszcie Gestapo w kwietniu 1941). Tłumaczenie hebrajskie po raz pierwszy opublikował Jad Waszem w Jerozolimie w 1968.

22 lipca 1942, w dniu rozpoczęcia wielkiej akcji deportacyjnej, odmówił kierującemu akcją SS-Sturmbannführerowi Hermannowi Höflemu podpisania obwieszczenia o przymusowym wysiedleniu Żydów z Warszawy (w rzeczywistości deportacji do obozu zagłady w Treblince). Następnego dnia, 23 lipca, ok. godz. 18.00[9] popełnił samobójstwo zażywając cyjanek potasu w swoim gabinecie znajdującym się na I piętrze budynku Gminy Żydowskiej przy ul. Grzybowskiej 26/28.

Na stole znaleziono krótki list do żony:

Żądają ode mnie bym własnymi rękami zabijał dzieci mego narodu. Nie pozostaje mi nic innego, jak umrzeć[10].

i do zarządu Gminy Żydowskiej:

Byli u mnie Worthoff i towarzysze[11] i zażądali przygotowania na jutro transportu dzieci. To dopełnia mój kielich goryczy, przecież nie mogę wydawać na śmierć bezbronne dzieci. Postanowiłem odejść. Nie traktujcie tego jako akt tchórzostwa względnie ucieczkę. Jestem bezsilny, serce mi pęka z żalu i litości, dłużej tego znieść nie mogę. Mój czyn wykaże wszystkim prawdę i może naprowadzi na właściwą drogę działania. Zdaję sobie sprawę, że zostawiam Wam ciężkie dziedzictwo[12].

Grobowiec rodziny Czerniakowów na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej 49/51 w Warszawie

Następcą Czerniakowa na stanowisku prezesa Judenratu został jego zastępca Marek Lichtenbaum.

Został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie (kwatera 10, rząd 2)[13][14]. Na jego nagrobku znajdują się fragmenty utworu Norwida Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie oraz z Księgi Ezechiela (XVI.6)[15].

Od 24 lipca 1912 był mężem dr Felicji Zwayer[2], z którą miał syna Jana, prawnika i ekonomistę, zmarłego z głodu 18 lipca 1942 na zesłaniu w Kirgizji.

Publikacje[2]

  • Über einige Zuckerarten (1907)
  • Hydrogenisation des Pyrrols (1912)
  • Silniki wybuchowe (1919)
  • Zniszczenie wojenne w budynkach w Polsce (1921)
  • Zniszczenie wojenne w lasach polskich (1921)
  • Przemysł materiałów budowlanych w Polsce (1921)
  • Szkolnictwo zawodowe (1924)
  • Statystyka rzemiosła i drobnego przemysłu w Warszawie (1924)
  • Ustawa przemysłowa (1926)
  • Udział Żydów w odbudowie zniszczeń wojennych w Polsce (1938)

Ordery i odznaczenia

  • Srebrny Krzyż Zasługi (Węgry)[2]

Zobacz też

Galeria

Przypisy

  1. a b Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 123. ISBN 83-01-08836-2.
  2. a b c d e Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania. Warszawa: 1939, s. 49. [dostęp 2021-07-08].
  3. Marcin Urynowicz, Adam Czerniaków 1880–1942. Prezes Getta Warszawskiego, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2009, s. 138.
  4. Małgorzata Smogorzewska (oprac.), Andrzej Krzysztof Kunert (red. nauk): Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biograficzny. Tom I A–D. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1998, s. 317, 478–479. ISBN 83-7059-392-5.
  5. Ruta Sakowska: Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993, s. 26. ISBN 83-01-11147-X.
  6. Marian Fuks (oprac. i przyp.): Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983, s. 20. ISBN 83-01-03042-9.
  7. Irena Birnbaum: Non omnis moriar. Pamiętnik z getta warszawskiego. Warszawa: Czytelnik, 1982, s. 40, 58–59. ISBN 83-07-00745-3.
  8. Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942, Opracowanie i przypisy Marian Fuks, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 153, 167, 233.
  9. Barbara Kirshenblatt-Gimblett, Antony Polonsky (red. nauk.): Polin. 1000 lat historii Żydów polskich. Warszawa: Muzeum Historii Żydów Polskich, 2014, s. 315. ISBN 978-83-938434-4-2.
  10. Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942. Opracowanie i przypisy Marian Fuks, Warszawa 1983, Wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ISBN 83-01-03042-9, s. 306.
  11. Sztab przesiedlenia – przyp. Marian Fuks.
  12. Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942. Opracowanie i przypisy Marian Fuks, Warszawa 1983, Wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ISBN 83-01-03042-9, s. 41.
  13. Grób Adama Czerniakowa w bazie danych Cmentarza Żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie.
  14. Cmentarze m. st. Warszawy. Cmentarze żydowskie. Warszawa: Rokart, 2003. ISBN 83-916419-3-7.
  15. Kroszczor Cmentarz.

Bibliografia

  • Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942. Opracowanie i przypisy Marian Fuks, Warszawa 1983, Wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ISBN 83-01-03042-9.
  • Henryk Kroszczor: Cmentarz Żydowski w Warszawie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983, s. 12. ISBN 83-01-04304-0.
  • Jan Jagielski: Przewodnik po cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej 49/51. Z. 1, Kwatery przy Alei Głównej. Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce, 1996, s. 21. ISBN 83-90-66296-5.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Grossaktion Warsaw 1942 poster.jpg
Obwieszczenie rozpoczynające wielką akcję wysiedleńczą w Warszawie
Grzybowska 26.jpg
Autor: unknown, Licencja: Copyrighted free use
HUN Cross of Merit of the Hungarian Rep (civil) Silver BAR.svg
Baretka: Srebrny Krzyż Zasługi Republiki Węgierskiej / Srebrny Krzyż Zasługi Węgier – odmiana cywilna.
Adam Czerniaków diary.jpg
Fragment dziennika Adama Czerniakowa
Adam Czerniaow 9.JPG
Autor: Cezary p, Licencja: CC BY-SA 4.0
Grób Adama Czerniakowa na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie
Adam Czerniaków getto warszawskie.jpg
Adam Czerników w swoim gabinecie w siedzibie Gminy Żydowskiej (Judenratu)
Czerniakow.jpg
Adam Czerniaków, Polish Jew, member of Senate of Second Polish Republic, after Nazi-Germany agression on Poland chairman of Judenrat od Warsaw Ghetto made by Nazi-Germans. Commited suicide 23 July 1942 in beginning of "Great Action" ( genocide of Jews of Warsaw Ghetto in Treblinka Nazi-Germany camp)
POL Warsaw Kamienica pod Zegarem Chlodna Street.jpg
Autor: Hiuppo, Licencja: CC BY 3.0
Kamienica pod Zegarem, Warszawa