Adam Gurowski

Adam Gurowski P. I. Wołowski
Data i miejsce urodzenia	10 września 1805 Russocice
Data i miejsce śmierci	4 maja 1866 Waszyngton
Narodowość	polska
Język	polski
Dziedzina sztuki	publicystyka
Ważne dzieła
O aristokracyi, liberalizmie i demokracyi w Polsce
Odznaczenia

Adam Gurowski, ps. P. I. Wołowski (ur. 10 września 1805 w Russocicach pod Kaliszem^[1], zm. 4 maja 1866 w Waszyngtonie) – publicysta polityczny i historiozoficzny, działacz polityczny okresu powstania listopadowego i Wielkiej Emigracji, później panslawista.

Życiorys i poglądy

Był potomkiem rodziny kasztelańskiej herbu Wczele z tytułem hrabiowskim. Był najstarszym synem Władysława (syn Rafała), starosty kolskiego i Genowefy z Cieleckich. Jego młodszy brat Ignacy ożenił się z infantką hiszpańską Izabelą de Borbón, córką księcia Kadyksu i został grandem hiszpańskim. Jedna z sióstr Cecylia była żoną barona Frederiksa, generała adiutanta cara Mikołaja I^[1], druga Dezyderia poślubiła Józefa Komorowskiego (1791-1827), członka opozycji kaliszan^[2]. Studiował filozofię na uniwersytetach w Lipsku, Getyndze, Heidelbergu (był. m.in. słuchaczem Hegla).

Konspiracja i powstanie listopadowe

W Niemczech związał się z ruchem karbonarskim. W styczniu 1829 dołączył do sprzysiężenia Piotra Wysockiego i był jednym z głównych organizatorów tzw. spisku koronacyjnego (marzec-maj 1829), mającego na celu zabicie cara Mikołaja I. 29 listopada 1830 wraz z Joachimem Lelewelem brał udział w formowaniu władz cywilnych i wojskowych. W okresie powstania listopadowego był związany z lewicą Towarzystwa Patriotycznego. Pisał artykuły do gazet warszawskich w których atakował sejm, Rząd Narodowy i kolejnych wodzów naczelnych. Był jednym z głównych organizatorów demonstracji 25 stycznia 1831, podczas której domagał się detronizacji Mikołaja I jako króla Polski. Podczas natarcia Rosjan na stolicę w lutym 1831 walczył jako prosty żołnierz, za co awansował na oficera i otrzymał Krzyż Srebrny Virtuti Militari. W połowie marca 1831 udał się w misję dyplomatyczną do Paryża z ramienia Rządu Narodowego. Tam w czerwcu 1831 wydał broszurę w której głosił, że nie można odbudować Polski w oparciu o traktat wiedeński z 1815 roku.

Wielka Emigracja

Po upadku powstania wraz Lelewelem organizował Komitet Narodowy Polski. 17 marca 1832 wystąpił z tej organizacji i był współzałożycielem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Współredagował jego „Akt Założenia”, ustawy i pierwsze odezwy. Na przełomie 1832/1833 został usunięty z tej organizacji^[3]. W tym czasie zainteresował się ideami francuskiego socjalizmu utopijnego, zwłaszcza koncepcjami Saint-Simona. W 1834 zmienił radykalnie swoje poglądy.

Apostazja

W 1834 w liście otwartym w „Allgemeine Augsburger Zeitung” potępił powstanie listopadowe i poprosił władze carskie o amnestię dla siebie. Dokonał jednocześnie apostazji narodowej i wyznaniowej^[4]. Swoją apostazję uzasadniał przy pomocy historiozofii o wydźwięku panslawistycznym. W publikowanych wówczas broszurach (La Vérité sur la Russie et sur la révolte des provinces Polonaises, Paryż 1834 i La Civilisation et la Russie, Sankt Petersburg 1840) sformułował jedną z najbardziej skrajnych wersji historiozofii panslawistycznej. Uznał Rosję za naród wybrany do socjalistycznego przekształcenia świata (z racji jej „siły i jedności”), wskazując na specyfikę rosyjskiej historii, wolnej od degenerujących wpływów kultury łacińskiej. Polska miała możliwość zjednoczenia wokół siebie Słowiańszczyzny, ale utraciła ją według Gurowskiego bezpowrotnie w X wieku^[5]. Jego pierwsza broszura zwróciła uwagę Mikołaja I. Gurowski uzyskał amnestię i powrócił w rodzinne strony. Próbą lojalności wobec Rosjan było złożenie przez jego osobę władzom „listy nieprawych Polaków” (1835). Następnie Gurowski przebywał w Petersburgu, gdzie bez powodzenia zabiegał o zatrudnienie w służbie publicznej. Został jednak odesłany do Królestwa Polskiego i oddany do dyspozycji Iwana Paskiewicza. Zajmował się w tym czasie pisaniem memoriałów w duchu panslawistycznym (proponował m.in. zastąpienie języka polskiego językiem staro-cerkiewno-słowiańskim). W książce La civilisation et la Russie (Sankt Petersburg 1840) uznawał cerkiew rosyjską za ostoję wielkości Rosji. Polakom zalecał rezygnację z narodowości i wyznania.

Ponowna emigracja i pobyt w USA

W 1844 wyjechał potajemnie z Królestwa Polskiego jak sam przyznawał celem uniknięcia śmierci cywilnej za odstępstwo narodowe. Do kraju już nie powrócił. Podróżował po Europie Zachodniej. Pozostał jednak wierny swym koncepcjom panslawistycznym. Potępiał polski ruch narodowowyzwoleńczy i głosił tezy o śmierci narodu polskiego. W kolejnych broszurach prezentował się jako zaciekły konserwatysta, wróg Zachodu, antysemita oraz rzecznik samowładztwa carskiego. W 1848 wyjechał do USA. Ubiegał się bezskutecznie o katedrę prawa na uniwersytecie Harvarda. Tam przez pewien czas pracował w Departamencie Stanu. Był stałym współpracownikiem i znanym współpracownikiem pisma „New York Tribune”. Wywierał duży wpływ na współwłaściciela tego pisma Ch. Dana. Niekorzystnie opiniował artykuły Karola Marksa nadsyłane z Londynu na temat Rosji (Marks w korespondencji z Engelsem uznał Gurowskiego za agenta ambasady rosyjskiej). Pozostał wierny panslawistycznym koncepcjom (Le Panslavisme, Florencja 1848) i stanowisku antyniepodległościowemu w sprawie polskiej (Pensées sur l’avenir des Polonais, Berlin 1841). Jednocześnie dał wyraz swojemu rozczarowaniu wobec caratu, uznając go za jarzmo krępujące realizację światowego posłannictwa Rosji. W pracy Russia as it Is (Nowy Jork 1854) dokonał reinterpretacji rosyjskiej historii, zbliżając się do koncepcji Lelewela. Sformułował tezę, że przyszłość republikanizmu w Europie jest uzależniona od narodu rosyjskiego, ale pod warunkiem przeobrażenia demokratycznego samej Rosji^[6]. W USA był bezkompromisowym rzecznikiem abolicjonizmu, należał do radykalnego skrzydła republikanów – oskarżał Abrahama Lincolna o niedołęstwo. Pisał studia o historii niewolnictwa w USA (Slavery in History, Nowy Jork 1860) i o stosunkach politycznych w USA (America and Europe, Nowy Jork 1857). Jego amerykańskie prace należą dziś do klasyki amerykańskiej literatury społeczno-politycznej, porównywane były współcześnie do prac A. Tocqueville’a^[7]. Zmarł w Waszyngtonie 4 maja 1866 roku w fatalnych warunkach materialnych.

Nazywano go „jednookim Apostatą”, nie widział bowiem na jedno oko^[8].

Wybrane publikacje

• La Vérité sur la Russie et sur la révolte des provinces Polonaises, Paris 1834.
• La civilisation et la Russie, Saint Petersburg 1840.
• Russland und die Civilisation, Leipzig 1841.
• Pensées sur l’avenir des Polonais, Berlin 1841.
• Aus meinem Gedankenbuche, Breslau 1843.
• O aristokracyi, liberalizmie i demokracyi w Polsce, 1843 (pod pseudonimem Pantaleon Józafat Woławski).
• Eine Tour durch Belgien, Heidelberg 1845.
• Promenade en Suisse en 1845
• Impressions et souvenirs, Lausanne 1846.
• Die letzten Ereignisse in den drei Theilen des alten Polen, Munich 1846.
• Le Panslavisme, Florence 1848.
• Russia as it Is, New York 1854.
• The Turkish Question, New York 1854.
• A Year of the War, New York 1855.
• America and Europe, New York 1857.
• Slavery in History, New York 1860.
• My Diary (t. 1-3, New York 1862–1866).

Przypisy

Bibliografia

• Remigiusz Forycki, Między apostazją a palinodią polityczną: hrabia Adam Gurowski i markiz de Custine, „Blok-Notes Muzeum Literackiego im. A. Mickiewicza” 1991, nr 10, s. 311–327.
• Jan Garewicz, Gracz. Rzecz o Adamie Gurowskim [1805-1866], „Res Publica”, 2 (1988), nr 5, s. 67–80.
• Jan Garewicz, Gracz. Rzecz o Adamie Gurowskim [1805-1866], „Archiwum Historii Myśli Politycznej” 2 (1992), s. 47–65.
• Henryk Głębocki, „Diabeł Asmodeusz” w niebieskich binoklach i kraj przyszłości: hr. Adam Gurowski i Rosja, Kraków: Wydawnictwo Arcana 2012.
• Henryk Głębocki, Hr. Adam Gurowski: apostazja narodowa jako „gra operacyjna”?, „Arcana” 2011, nr 2/3 (98/99), s. 85–111.
• Henryk Głębocki, Adama Gurowskiego patriotyzm rosyjsko-słowiański (o kontekstach apostazji narodowej – w świetle materiałów z archiwów rosyjskich), „Arcana” 2007, nr 2/3 (74/75), s. 6–54 (Przedruk, [w:] Formuły patriotyzmu w Europie Wschodniej i Środkowej od nowożytności do współczesności, red. Andrzej Nowak, Andrzej A. Zięba, Kraków: PAU i UJ 2009, s. 169–205).
• Zygmunt Gross, Diabeł Asmodeusz w binoklach, „Zeszyty Naukowe WSP w Katowicach” 1960, nr 39, s. 7–59.
• Jerzy Jedlicki, Gurowski Adam, [w:] Słownik historyków polskich, red. Maria Prosińska-Jackl, Warszawa: Wiedza Powszechna 1994, s. 170–171.
• Piotr Kieżun, Historia pewnej zdrady: apostazja narodowa Adama Gurowskiego, „Res Publica Nowa” 19 (2006), nr 4, s. 92–110.
• Witold Łukaszewicz, Gurowski Adam, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, Wrocław 1960-1961, s. 162–166.
• Andrzej Nowak, Między narodową zdradą a „rosyjskim socjalizmem” – myśl polityczna Adama Gurowskiego, [w:] Dążenia do niepodległości Polski a ocena rządów zaborczych w XIX wieku. Zbiór studiów, pod red. Sławomira Kalembki, Toruń: UMK 1992, s. 121–146.
• Joanna Nowak, Adam Gurowski i Henryk Rzewuski: dwa oblicza zdrady narodowej w polskiej myśli romantycznej, „Sprawy Narodowościowe” (2010), z. 37, s. 61–77.
• Florian Stasik, Adam Gurowski 1805-1866, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1977.

Linki zewnętrzne

• Publikacje Adama Gurowskiego w bibliotece Polona