Adelajda Kazimierzówna

Księżna Adelajda – fragment obrazu w krużganku klasztoru dominikanów sandomierskich

Adelajda Kazimierzówna (ur. zapewne pod koniec lat 70. lub na początku lat 80. XII w., zm. 8 grudnia 1211) – księżniczka małopolska z dynastii Piastów.

Córka księcia krakowskiego i zwierzchniego księcia Polski, księcia sandomierskiego i mazowieckiego Kazimierza II Sprawiedliwego i Heleny, córki Konrada II znojemskiego z dynastii Przemyślidów.

Na podstawie inskrypcji na płycie nagrobnej w kościele dominikanów pw. św. Jakuba w Sandomierzu i dwóch przekazów Jana Długosza^[1] historycy ustalali pochodzenie i fakty z życia Adelajdy. Do czasów współczesnych w literaturze dominował pogląd zgodny ze źródłami w kwestii jej filiacji i roku śmierci. Według niego Adelajda była zmarłą w 1211 córką Kazimierza II Sprawiedliwego, jednakże nie erygowała klasztoru dominikanów w Sandomierzu, lecz była tamtejszą mniszką^[2]. W XIX w. pojawiła się teoria głosząca, że Piastówna była córką Kazimierza I kujawskiego, która wstąpiła do klasztoru dominikanów sandomierskich i zmarła w 1291^[3]. Pogląd ten przyjęty przez większość badaczy został zakwestionowany. Nowsza literatura uznała Adelajdę za córkę Kazimierza Sprawiedliwego, fundatorkę sandomierskiego kościoła, w którym po śmierci w 1211 została pochowana^[4].

Życiorys

Płyta nagrobna Adelajdy

Jan Długosz przekazał, że Adelajda była córką Kazimierza Sprawiedliwego^[5]. Nie wiadomo, kiedy się urodziła. Fakt, iż nie wyszła za mąż ani nie wstąpiła do żadnego klasztoru, przemawia za domniemaniem, że zmarły w 1194 ojciec nie zdążył zadecydować o jej przyszłości^[6]. Data urodzenia: pod koniec lat 70. lub na początku lat 80. XII w. jest tylko przypuszczalna^[6]. Umownie wśród potomstwa Kazimierza Sprawiedliwego i Heleny znojemskiej Piastówna jest umieszczana na piątym miejscu, po Odonie, a przed Leszkiem Białym i Konradem I mazowieckim^[6].

Geneza jej imienia nie jest jasna. W literaturze istnieją trzy domysły^[7]. Kazimierzówna mogła otrzymać imię po Adelajdzie, matce Salomei z Bergu a babce Kazimierza Sprawiedliwego, aczkolwiek odległość chronologiczna między śmiercią hrabiny Bergu a narodzinami Kazimierzówny jest znaczna. Wątpliwe też, aby babka wpisała się w pamięć osieroconego przez matkę w wieku 6 lat księcia. Gdyby rodzice Kazimierza Sprawiedliwego, Bolesław Krzywousty i Salomea z Bergu, mieli córkę o imieniu Adelajda, zmarłą w młodym wieku, niepoświadczoną przez źródła, której grób znajdowałby się w kraju, to właśnie po niej Kazimierzówna mogłaby otrzymać miano. Wreszcie jej imię mogło nawiązywać do Adelajdy Zbysławy, córki księcia wrocławskiego Bolesława Wysokiego, z którym Kazimierz Sprawiedliwy był przez kilka lat w sojuszu. W tym przypadku Piastówna musiałaby się urodzić między 1177 a 1184.

Adelajda była fundatorką kościoła pw. św. Jakuba w Sandomierzu, przy którym w 1226 biskup krakowski Iwo Odrowąż osadził dominikanów^[8]. Miała być także mniszką w klasztorze cysterek w Trzebnicy za rządów jego pierwszej opatki Petrissy^[9].

Zmarła 8 grudnia 1211^[10]. Została pochowana w erygowanym przez siebie kościele.

Pod koniec XIV lub na początku XV w.^[11] ufundowano gotycką płytę nagrobną. Znajduje się na niej wyrzeźbiona wypukło postać kobiety ubranej w długą suknię i płaszcz, z głową opartą na poduszce, z rękoma złożonymi do modlitwy, wokół której zamieszczono inskrypcję w języku łacińskim: „hic iacet domicella adleais filia ducis kazimiri fundatrix ilius convet' et obit anno domini milesimo ccxi”^[12]. Tytuł fundatorki klasztoru na nagrobku, skąd wiedzę zaczerpnął Długosz, tłumaczy się pozostawieniem grobu Piastówny w przejętym przez dominikanów kościele i wynikłym z tego powodu błędem w źródle^[13].

Pogląd o kujawskim pochodzeniu

Wizerunek Adelajdy w drzwiach kościoła pw. św. Jakuba w Sandomierzu

W XIX w. pojawiła się w literaturze niezgodna z zachowanymi źródłami teoria dotycząca Adelajdy. Przyjęto, że pochowana w sandomierskim kościele dominikanów Kazimierzówna musiała być tamtejszą mniszką. Jako że konwent został powołany w 1226, stwierdzono, że nie mogła ona umrzeć w 1211. Uznano za mało prawdopodobną tezę, iż była córką Kazimierza Sprawiedliwego, ponieważ wówczas zdecydowałaby się na wstąpienie do klasztoru dopiero w wieku około 40 lat lub poprzednio żyła w innej regule zakonnej^[14]. Wobec wątpliwości przemawiających przeciw ojcostwu księcia krakowskiego część badaczy uznała Adelajdę za córkę Kazimierza I kujawskiego^[15].

Ustalono, że urodzona krótko przed 7 kwietnia 1249 Adelajda pochodziła z drugiego małżeństwa księcia kujawskiego z Konstancją, córką księcia krakowskiego i śląskiego Henryka II Pobożnego^[16]. Po 1278 wstąpiła do zakonu dominikanów w Sandomierzu, znajdującego się na ziemiach jej rodzonego brata Leszka Czarnego^[14]. Tytuł fundatorki miał utrwalić się dzięki nadaniom na rzecz konwentu poczynionym przez nią samą lub dzięki jej wstawiennictwu przez Leszka^[17]. Zmarła 8 grudnia 1291, a rok 1211 na nagrobku tłumaczono pomyłką rzeźbiarza^[18].

Ta akceptowana przez historyków wykładnia została zakwestionowana^[19]. Podano w wątpliwość interpretację przekazu Długosza, jakoby Adelajda była mniszką w klasztorze dominikanów, uzasadniając, że kobieta nie mogła być zakonnicą w męskim zgromadzeniu i że kronikarz wcale nie wspomniał o jej zakonnej profesji^[20].

Kwestionując ten pogląd, wskazano także na brak bezpośredniego oparcia w ówczesnych źródłach przyjętych dat życia jak i filiacji. Adelajda nie mogła być córką Kazimierza I kujawskiego. Gdyby pochodziła z małżeństwa z Konstancją, zostałaby wymieniona w napisanej w 1300 (najpóźniej w 1301) Genealogii św. Jadwigi, w której wspominani są Kazimierzowice: Leszek Czarny i Ziemomysł inowrocławski wraz z potomstwem. Na niekorzyść tej filiacji świadczy fakt, iż wpływ na powstanie Genealogii miał franciszkanin wrocławski Henryk z Breny, siostrzeniec Kazimierza I^[21], który nie pominąłby w opracowaniu swojej siostry ciotecznej. Ponadto w czasie pisania Genealogii opatką trzebnickiego klasztoru, będącego sanktuarium św. Jadwigi, była Konstancja, córka Ziemomysła Kazimierzowica. Gdyby natomiast Adelajda była córką księcia kujawskiego z małżeństwa z Eufrozyną opolską, wówczas co prawda nie byłaby wymieniona w Genealogii św. Jadwigi, ale zamiast do Sandomierza zostałaby oddana do któregoś z miejscowych klasztorów na Kujawach, gdzie znajdowałaby się pod opieką rodzonych braci.

Genealogia

Opracowanie na podstawie: K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, Poznań 2004; K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Poznań – Wrocław 2001; The Premyslids (ang.), genealogy.euweb.cz, [dostęp 2011-09-20].

Przypisy

Bibliografia

Źródła

• Długosz J., Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. VI, tłum. J. Mrukówna, PWN, Warszawa 1973, T. 3, s. 222.

Opracowania

• Balzer O., Genealogia Piastów, Akademia Umiejętności, Kraków 1895, s. 337–339 i 418.
• Jasiński K., Rodowód Piastów małopolskich i kujawskich, Wydawnictwo Historyczne, Poznań – Wrocław 2001, ISBN 83-913563-5-3, s. 17–22.
• Jasiński K., Rodowód Piastów śląskich, cz. I, wyd. II, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2007, ISBN 978-83-60448-28-1, s. 121.
• Sroka S. A., Adelajda, [w:] Ożóg K., Szczur S. (pod red.), Piastowie. Leksykon biograficzny, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999, ISBN 83-08-02829-2, s. 210.