Admirał Makarow (1906)

Admirał Makarow

„Admirał Makarow” w latach 1908–1909
Klasa	krążownik pancerny
Typ	Bajan
Historia
Stocznia	FCM, La Seyne-sur-Mer
Początek budowy	22 marca?/ 4 kwietnia 1905
Położenie stępki	14?/ 27 marca 1906 (oficjalne)
Wodowanie	25 kwietnia?/ 8 maja 1906
MW Imperium Rosyjskiego
Wejście do służby	15 kwietnia?/ 28 kwietnia 1908
Wycofanie ze służby	7 sierpnia 1918 (do rezerwy)
Los okrętu	oddany na złom w 1922
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	7890 t normalna 8250 t pełna[1]
Długość	138,8 m[1]
Szerokość	17,5 m[1]
Zanurzenie	6,6 m[1]
Napęd
2 maszyny parowe VTE o mocy 16 500 KM, 26 kotłów parowych, 2 śruby napędowe[1]
Prędkość	21 węzłów
Uzbrojenie
początkowe: 2 działa 203 mm L/45 (2×I), 8 dział 152 mm L/45 (8×I), 20 dział 75 mm L/50 (20×I), 4 działa 57 mm L/50 (20×I), 8 km 7,62 mm, 2 wyrzutnie torped 450 mm (2×I)[1]
Opancerzenie
pas burtowy do 175 mm[1] (stal Kruppa) wieże 132 mm kazamaty 50 mm wieża dowodzenia 136 mm pokład 30 mm
Załoga	618, w tym 23 oficerów[2] (pierwotnie)

Admirał Makarow (Адмирал Макаров) – rosyjski krążownik pancerny typu Bajan z okresu I wojny światowej, pierwszy okręt rosyjski o tej nazwie. Zbudowany we Francji, był jednym z czterech okrętów jedynego standardowego typu rosyjskich krążowników pancernych. Wszedł do służby w Marynarce Wojennej Imperium Rosyjskiego w 1908 roku. Wchodził w skład Floty Bałtyckiej, służył aktywnie przez cały okres wojny na Bałtyku, między innymi w Zatoce Ryskiej. Przejęty przez władzę radziecką, nie służył już aktywnie po wojnie i został wycofany w 1918 roku, po czym złomowany w Niemczech.

Wyporność normalna okrętu wynosiła 7890 ton, a długość niecałe 139 m. Napędzały go maszyny parowe, umożliwiające osiągnięcie prędkości 21 węzłów. Uzbrojenie główne stanowiły początkowo dwa działa kalibru 203 mm w wieżach i osiem dział kalibru 152 mm, pod koniec wojny wzmocnione do trzech dział kalibru 203 mm i dwunastu kalibru 152 mm.

Projekt

„Admirał Makarow” należał do krążowników pancernych ulepszonego typu Bajan, których pierwowzorem był „Bajan”, zaprojektowany dla floty rosyjskiej w 1898 roku przez francuską stocznię Forges et Chantiers de la Méditerranée (FCM) i tam zbudowany^[3]. Pierwszy „Bajan” był najnowocześniejszym krążownikiem pancernym Rosji w czasie wojny rosyjsko-japońskiej. Jego względnie udane działania pod Port Artur oraz straty ponoszone przez rosyjską marynarkę podczas tej wojny spowodowały podjęcie w grudniu 1904 roku decyzji o zamówieniu kolejnych jednostek tego typu, z niewielkimi tylko ulepszeniami, mimo że projekt ten ustępował już wówczas nowym okrętom tej klasy potencjalnych przeciwników^[4]. Zdecydowano o budowie jednego okrętu w stoczni FCM we Francji, która miała jednocześnie opracować poprawioną dokumentację, a dwóch dalszych w Rosji. 20 kwietnia 1905 roku podpisano kontrakt na budowę we Francji krążownika, który otrzymał nazwę „Admirał Makarow” na cześć admirała Stiepana Makarowa, poległego pod Port Artur^[4]. Według umowy, budowa miała trwać 32 miesiące, do 1 września 1907 roku^[5]. Cena miała wynosić 18 450 000 franków (6 918 750 rubli) bez uzbrojenia, dostarczanego przez Rosję, lecz później zwiększano ją jeszcze o zmiany w projekcie^[4].

Budowa

Prace w stoczni FCM w La Seyne-sur-Mer pod Tulonem rozpoczęto jeszcze przed podpisaniem umowy, 22 marca 1905 roku^[5] (daty w tym rozdziale w starym stylu). Oficjalne symboliczne położenie stępki miało jednak miejsce dopiero 14 marca 1906 roku, niedługo przed wodowaniem kadłuba^[5]. Uroczyste wodowanie odbyło się 25 kwietnia 1906, w obecności m.in. wielkiej księżnej Anastazji Michajłowny, która brała udział w wodowaniu „Bajana”^[5]. W chwili wodowania kadłub miał wyporność 2934 ton^[5]. Kolejnym etapem było wyposażenie okrętu, dla którego maszyny wykonano w Marsylii^[5]. W przeciwieństwie do pozostałych okrętów tego typu, opóźnienie w budowie było niewielkie, mimo wprowadzania drobnych zmian w projekcie w trakcie budowy. Artylerię Rosjanie dostarczyli dopiero w październiku 1907 roku, w tym miesiącu też przystąpiono do prób maszyn^[6]. W grudniu 1907 roku prowadzono stoczniowe próby morskie, a w styczniu – próby odbiorcze okrętu^[6]. 15 kwietnia 1908 roku na okręcie podniesiono banderę rosyjską (również w obecności wielkiej księżnej Anastazji)^[7]. 13 maja 1908 dokonano odbioru okrętu^[4].

Opis

Uzbrojenie i jego zmiany

„Admirał Makarow” w 1917 roku ze zmodyfikowanym uzbrojeniem – widoczne działo 203 mm przed masztem rufowym i dwa działa 152 mm na śródokręciu

Uzbrojenie główne w postaci dwóch dział kalibru 203 mm o długości lufy 45 kalibrów (L/45), umieszczone było w dwóch jednodziałowych wieżach na pokładzie dziobowym i rufowym, w osi podłużnej okrętu. Kąt podniesienia luf w stosunku do pierwowzoru zwiększono z 18° do 22°, co zwiększyło donośność^[6]. Przy kącie podniesienia 18° donośność pocisków burzących i przeciwpancernych o masie 87,73 kg wynosiła 13,1 km, a wprowadzonych w 1915 roku pocisków półpancernych o masie 106,9 kg – 15,9 km^[8]. Zapas amunicji wynosił 110 pocisków na działo, w tym połowę stanowiły nowo wprowadzone w 1907 roku wydłużone pociski burzące o większej skuteczności^[9]. Artylerię średnią stanowiło pierwotnie 8 dział 152 mm L/45 systemu Canet rozmieszczone w opancerzonych kazamatach na burtach. Ich zapas amunicji zwiększono ze 150 do 172 pocisków na działo, układanych sposobem francuskim, jedne na drugich^[6] (według innych źródeł, 178^[9]).

Uzbrojenie pomocnicze do odpierania ataków torpedowców obejmowało początkowo 20 dział kal. 75 mm L/50 systemu Canet – po 10 na każdej z burt, z tego cztery w opancerzonych kazamatach na śródokręciu, jedno w burtowym stanowisku na dziobie, jedno w burtowym stanowisku na samej rufie (w pomieszczeniach admiralskich) i cztery na pokładzie górnym na śródokręciu^[10]. Działa na pokładzie górnym miały płytkie maski ochronne grubości 20 mm^[10]. Artyleria pomocnicza „Admirała Makarowa” stanowiła jedną z różnic z okrętami budowy rosyjskiej. Działa w burtach na dziobie, zabryzgiwane wodą, usunięto w 1913 roku (na krążownikach budowanych w Rosji zrezygnowano z nich w ogóle – wycięcia na te działa pozostały elementem wyróżniającym „Makarowa”)^[a]. Jako jedyny z okrętów tego typu „Admirał Makarow” przenosił nadto cztery półautomatyczne działa 57 mm Hotchkiss, na pokładzie górnym, po dwa na każdej z burt, nad centralną kazamatą^[10]. Działa te zdjęto jednak jeszcze przed 1914 rokiem^[11]. Początkowo okręt miał cztery karabiny maszynowe Maxima kalibru 7,62 mm^[5]. W okresie I wojny światowej liczba karabinów maszynowych wzrosła do ośmiu^[11].

Uzbrojenie uzupełniały, mało przydatne w praktyce, dwie podwodne stałe wyrzutnie torpedowe kalibru 450 mm, umieszczone w burtach, z zapasem 4 torped bojowych i 2 ćwiczebnych^[8]. Stosowano torpedy wzór 1904, o długości 5,13 m i masie ładunku wybuchowego 70 kg^[8]. Typowo dla rosyjskich okrętów „Makarow” miał też dwa działa kalibru 64 mm Baranowskiego dla oddziałów desantowych^[6]. W toku wojny w listopadzie 1914 roku przystosowano „Admirała Makarowa” do przenoszenia 158 min wz. 1912, montując tory na pokładzie i zrzutnie, jednak w praktyce nie zabierano więcej, niż 120 min z uwagi na zatłoczenie pokładu i utrudnienie w obsłudze dział^[12].

Na przestrzeni 1916/1917 roku zmodyfikowano uzbrojenie artyleryjskie „Admirała Makarowa” i drugiego „Bajana”, instalując na pokładzie tuż przed masztem rufowym trzecie działo 203 mm L/45 na centralnej podstawie, dysponujące kątem ostrzału po 100° na każdą z burt (zdjęte z krążownika „Gromoboj”)^[13]. Jego kąt podniesienia był mniejszy i wynosił 18°^[8]. Działo to nie otrzymało przewidywanej maski ochronnej^[14]. Na pokładzie na śródokręciu dodano z kolei cztery działa 152 mm, po dwa na burtę, z kątem ostrzału po 130° i kątem podniesienia do 25°, podnosząc tym samym ich liczbę do dwunastu^[b]. Zdjęto w zamian wszystkie mało przydatne działa kalibru 75 mm, przy tym działa te z centralnej kazamaty usunięto już podczas prac przygotowawczych na początku 1916 roku^[13]. Działo 203 mm „Admirał Makarow” otrzymał w lipcu 1916 roku^[c]. Prawdopodobnie natomiast pokładowe działa 152 mm zamiast armat 75 mm okręt otrzymał dopiero na przełomie sierpnia–września 1917 roku w Rewlu^[d]. Być może okręt zachował nadal dwa działa kalibru 75 mm z maskami ochronnymi na pokładzie, nad dziobowymi kazamatami^[e]. Zapewne w sierpniu 1916 roku okręt otrzymał przynajmniej dwie armaty przeciwlotnicze kalibru 47 mm – na dachu rufowej wieży i między pierwszym a drugim kominem, później ich liczba wzrosła do trzech^[f]. Wiosną 1917 roku (być może nieco później) okręt otrzymał jeszcze dwa działa przeciwlotnicze 76,2 mm Lendera L/30, na pokładzie po bokach wieży rufowej^[g].

Skrócony opis typu i odmienności konstrukcji

Pancerz pionowy „Admirała Makarowa” wykonany był w odróżnieniu od prototypu z bardziej odpornej stali Kruppa, co pozwoliło na zmniejszenie jego masy^[5]. Opancerzenie burt obejmowało główny pas pancerny na linii wodnej, rozciągający się od dziobu za wieżę rufową, o grubości maksymalnej 175 mm na śródokręciu, zmniejszającej się do 100 mm w kierunku dziobu i rufy oraz malejącej w dolnej części pasa. Pas składał się z 26 płyt, z czego większość (18) była wykonana z tzw. cementowanej stali Kruppa, a jedynie przy końcach płyty 1–6 i 25–26 ze słabszej niecementowanej stali^[5]. Nad pasem głównym był krótszy pas górny na śródokręciu o grubości 50 mm (na poszyciu grubości 20 mm); taką samą grubość pancerza miały kazamaty dział znajdujące się ponad nim^[15]. Po zdjęciu dział 75 mm z kazamaty, ich otwory miały być zakryte pancerzem grubości 76 mm^[16]. W toku budowy zamierzano dodać pancerz 50 mm na poszyciu burt na rufie chroniący maszynę sterową, lecz nie jest jasne, czy zostało to wykonane^[h]. Wewnętrzny pokład pancerny miał grubość 30 mm. Wieże dział miały pancerz pionowy 132 mm (dach 44 mm), a wieża dowodzenia miała pancerz grubości 136 mm (dach 75 mm)^[15]. Rufowy dalmierz tylko na „Admirale Makarowie” chroniony był opancerzoną wieżyczką, dodaną w trakcie budowy (jej koszt wynosił 29 tysięcy franków)^[17].

Napęd stanowiły dwie czterocylindrowe pionowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, napędzające bezpośrednio po jednej śrubie, o łącznej kontraktowej mocy indykowanej 16 500 KM. Parę dla maszyn dawało 26 kotłów wodnorurkowych systemu Belleville, rozmieszczonych w czterech kotłowniach^[15]. Spaliny odprowadzane były przez cztery wysokie, proste, szeroko rozstawione w równych odstępach kominy. Zapas paliwa – węgla – wynosił 750 ton, maksymalnie 1000 ton^[15]. Podczas prób 26 grudnia 1907 uzyskano prędkość maksymalną 22,55 węzła przy mocy indykowanej 19 310 KM; średnia prędkość na próbach 12-godzinnych 22–24 stycznia 1908 roku wyniosła 21,08 w, a maksymalna 21,6 w (przy wyporności 7890,8 t)^[6].

„Admirał Makarow” ok. 1910-11, z pojedynczym masztem

„Admirał Makarow” odróżniał się od pozostałych okrętów masztami. Początkowo okręt budowano z dwoma masztami, z czego maszt rufowy miał posiadać mars bojowy z działkami 47 mm, jak w oryginalnym krążowniku „Bajan”. W związku jednak z rezygnacją z marsów bojowych i krótkotrwałą tendencją do wyposażania dużych okrętów rosyjskich w pojedynczy maszt, usunięto podczas budowy maszt dziobowy, a rufowy, pozbawiony marsu, przestawiono na śródokręcie, pomiędzy drugim a trzecim kominem^[i]. Dopiero zimą 1911/1912 roku okręt otrzymał z powrotem dwa maszty, z punktami obserwacyjnymi artylerii, różniące się od masztów krążowników typu Bajan budowy rosyjskiej krótszymi stengami^[j]. Różnicę stanowiły też wycięte stanowiska dział 75 mm w burtach na dziobie, których nie miały okręty budowane w Rosji^[7]. W odróżnieniu od pozostałych okrętów tego typu, „Makarow” miał tytułem eksperymentu kotwice Marrela zamiast typowych w rosyjskiej flocie kotwic Halla^[4].

Do kierowania ogniem służyły dalmierze optyczne Barr & Stroud o bazie 4,5 stopy (1372 mm), zamienione w 1911 roku na 9-stopowe (2743 mm)^[6]. Początkowo na „Makarowie” w toku budowy dodano wieżyczkę z dalmierzem na rufie, lecz jej umiejscowienie było nieudane^[18]. Ostatecznie „Makarow” otrzymał dwa dalmierze 9-stopowe na wieżach dział 203 mm i jeden zdejmowany na mostku oraz dalmierze 4,5-stopowy i 3-stopowy dla celów nawigacyjnych^[18]. Zdjęcia z okresu 1916-17 przedstawiają jednak dalmierz między pierwszym a drugim kominem^[k]. „Admirał Makarow” miał trzy reflektory bojowe o średnicy 750 mm (dwa na mostku i trzeci na marsie masztu), a krążowniki budowane w Rosji – dwa^[5][19].

„Admirał Makarow” miał taki sam zestaw łodzi, jak pierwszy „Bajan”, odróżniający się od okrętów budowanych w Rosji. Obejmowały one dwa kutry parowe długości 10,97 m i dziewięć łodzi wiosłowych różnych rozmiarów (od dwóch 20-wiosłowych barkasów długości 11,58 m do dwóch jałów długości 6,1 m)^[20]. Załoga pierwotnie obejmowała etatowo 618 osób, w tym 23 oficerów i 7 osób cywilnych^[20]. W toku służby załoga się zmieniała, m.in. ubyło 100 osób obsługi dział 75 mm oraz przybyło 60 osób obsługi nowej artylerii^[20].

Służba

Daty w kalendarzu gregoriańskim, w nawiasach – w kalendarzu juliańskim (starego stylu).

Przed wojną

„Admirał Makarow” przed wojną na Morzu Śródziemnym

Po wejściu do służby, „Admirał Makarow” 14 maja 1908 roku (starego stylu) wypłynął z Tulonu i 29 maja dopłynął do Rewla, gdzie był tego dnia wizytowany przez cara Mikołaja II^[21]. Przeszedł potem do Kronsztadu, skąd 11 lipca eskortował carski jacht „Sztandart” do Rewla, na spotkanie z prezydentem Francji^[21]. Od 12 sierpnia do 4 września krążownik eskortował z kolei jacht „Polarnaja Zwiezda” cesarzowej-wdowy Marii Fiodorowny podczas wizyty w Danii i Norwegii^[21]. Na zimę okręt miał być wycofany do rezerwy, jednakże z uwagi na awarię krążownika „Oleg”, zdecydowano wysłać zamiast niego „Makarowa” w rejs szkolny z podchorążymi na Morze Śródziemne^[21]. Przed tym, zainstalowano dostarczone dopiero teraz podwodne wyrzutnie torped^[22].

6 listopada (25 października) 1908 roku okręt wypłynął z Kronsztadu i odwiedzając po drodze Portsmouth i Vigo, wpłynął na Morze Śródziemne, spotykając się 2 grudnia (19 listopada) w Bizercie ze znajdującym się już tam rosyjskim Oddziałem Bałtyckim^[l][22]. 29 (16) grudnia marynarze krążownika udzielali pomocy poszkodowanym w wielkim trzęsieniu ziemi w Mesynie oraz ewakuowali z ogarniętego pożarem miasta około 400 rannych do Neapolu^[22]. Krążownik powrócił tam trzy dni później i ponownie jego załoga pomagała w wydobywaniu zasypanych, po czym okręt ewakuował do Neapolu około 200 rannych i 400 poszkodowanych^[22]. Uczestnicy akcji i sam krążownik zostali później udekorowani srebrnymi medalami przez władze Włoch^[22]. Rosyjska eskadra popłynęła następnie do Egiptu, po czym 22 (9) stycznia 1909 roku sam „Admirał Makarow” zawinął w związku z chorobą dowódcy do Pireusu w Grecji^[23]. Odwiedził go tam król Grecji Jerzy I oraz królowa Olga, która sprawowała honorowy patronat (szefostwo) nad załogą krążownika^[23]. Wracając, rosyjskie okręty spędziły na przełomie stycznia i lutego kilka dni w Gibraltarze, gdzie spotkały amerykańską „Wielką Białą Flotę”^[23]. 24 (11) marca 1909 roku krążownik powrócił do Libawy^[24]. 24 (11) lipca tego samego roku (starego stylu) „Admirał Makarow” z nowym krążownikiem pancernym „Ruryk” konwojował carskie jachty do Wielkiej Brytanii i wziął udział w rewii floty we francuskim Cherbourgu, a następnie wielkiej rewii na redzie Spithead 2 sierpnia (20 lipca) 1909 roku^[23].

28 (15) marca 1910 roku „Admirał Makarow” ponownie wyruszył w rejs szkolny na Morze Śródziemne, docierając do Grecji (m.in. na Korfu i Kretę), gdzie ponownie odwiedziła go królowa Olga^[25]. Od maja do sierpnia przebywał głównie na wodach Krety w składzie międzynarodowej eskadry, w związku z grożącą konfliktem sytuacją na wyspie, zamieszkałej rzez Greków, a podległej Imperium Osmańskiemu^[26]. 29 (16) sierpnia krążownik dołączył do rosyjskiej eskadry wysłanej na Morze Śródziemne na uroczystości 50-lecia panowania króla Czarnogóry Mikołaja I^[m]. Zespół dopłynął 1 września do Antivari (Bar) w Czarnogórze^[26]. „Makarow” po uroczystościach wrócił na Kretę, po czym otrzymał rozkaz powrotu do Rosji, płynąc do Tulonu razem z zespołem, a dalej samodzielnie i docierając do Kronsztadu 24 (11) października^[27].

W 1911 roku wszystkie trzy krążowniki typu Bajan weszły w skład nowo sformowanej Brygady Krążowników Floty Bałtyckiej bazującej w Rewlu (późniejszej 1 Brygady Krążowników)^[28]. W czasie pokoju okręty uczestniczyły w kampaniach od wiosny do zimy, kiedy były wycofywane do zbrojnej rezerwy z uwagi na zalodzenie. We wrześniu–październiku 1911 roku „Admirał Makarow” wraz z Brygadą Krążowników i innymi okrętami złożył wizytę w Køge w Danii^[29]. Zimą podczas prac remontowych w Kronsztadzie zamontowano na krążowniku drugi maszt, zmieniając położenie pierwszego i ujednolicając wygląd okrętu z pozostałymi tego typu^[29]. W dniach 24–28 (11-15) września 1912 roku „Makarow” w składzie eskadry głównych sił Floty Bałtyckiej przebywał w Kopenhadze w Danii w związku z wizytą tam cesarzowej-wdowy Marii Fiodorowny z okazji urodzin jej bratanka, króla Chrystiana X^[n]. We wrześniu 1913 roku „Makarow” z głównymi siłami Floty Bałtyckiej (Brygadą Krążowników, Brygadą Okrętów Liniowych i półdywizjonem niszczycieli) odwiedził Portland, Brest i Stavanger^[30].

Lata 1914–1915: Zatoka Fińska i południowy Bałtyk

Od lewej: „Bajan”, „Admirał Makarow” i „Pałłada” w latach 1912–1914

„Admirał Makarow” od rufy ok. 1912-14

Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej, od 25 (12) lipca 1914 roku krążowniki pancerne 1 Brygady rozpoczęły dozorowanie przed wejściem do Zatoki Fińskiej na wypadek próby niespodziewanego ataku i przedarcia się w głąb zatoki okrętów niemieckich^[31]. 18 (5) sierpnia „Admirał Makarow” i „Gromoboj” wykryły zespół dwóch niemieckich krążowników lekkich, niszczycieli i stawiacza min, który zamierzał postawić miny w zatoce^[o]. Rosyjskie okręty, biorąc niemieckie krążowniki za silniejsze krążowniki pancerne, uchyliły się od walki, lecz mimo to Niemcy odstąpili od pierwotnego zamiaru, bojąc się zasadzki^[32]. Następnego dnia „Admirał Makarow” i „Gromoboj” ostrzelały niemieckie niszczyciele, które wcześniej zbombardowały latarnię Dagerort (Ristna) na wyspie Hiuma, ale Niemcy odeszli bez strat^[32]. 27 (14) sierpnia „Bajan” i „Admirał Makarow”, osłaniające trałowce w wejściu do Zatoki Fińskiej, bezskutecznie ścigały i ostrzeliwały szybszy krążownik lekki „Augsburg” i niszczyciel V 25, próbujące z kolei wciągnąć rosyjskie okręty pod atak okrętu podwodnego U 3^[33]. Niemiecki krążownik nie został trafiony i odniósł jedynie niewielkie uszkodzenia od odłamków^[33]. Za brak sukcesu w tej akcji został zmieniony dowódca „Makarowa”, dowodzący zespołem rosyjskim, komandor K. Stiepanow – zastąpił go komandor P. Plen^[33]. 10 października (27 września) 1914 roku „Admirał Makarow” został zaatakowany w Zatoce Fińskiej przez okręt podwodny U 26, lecz dwie torpedy przeszły przed krążownikiem (dzień później U 26 zatopił jednak bliźniaczy krążownik „Pałłada”)^[33].

Miny wz. 1912 na pokładzie „Admirała Makarowa”

W związku z podjęciem przez Rosjan aktywnej wojny minowej u wybrzeży niemieckich, na przełomie listopada i grudnia 1914 roku przystosowano „Admirała Makarowa” do stawiania min, których w praktyce zabierał do 120^[34]. Wziął po raz pierwszy udział w operacji minowania 14 (1) grudnia 1914 roku wraz z krążownikiem pancernym „Ruryk” i stawiaczem min „Jenisiej”, stawiając 64 miny około 40 mil morskich na północny zachód od Rozewia^[35]. 13–14 stycznia (31 grudnia – 1 stycznia) 1915 roku „Ruryk”, „Admirał Makarow” i „Bajan” jedynie osłaniały stawianie min na południowo-zachodnim Bałtyku, bez spotkań z nieprzyjacielem (miny stawiały krążowniki „Rossija”, „Oleg” i „Bogatyr'”, a uszkodzeniu na nich uległy niemieckie krążowniki lekkie „Augsburg” i „Gazelle”)^[35].

„Admirał Makarow” wziął udziału w kolejnej operacji minowania w lutym, przerwanej z powodu uszkodzenia „Ruryka” na nieoznaczonych na mapie skałach koło Gotlandii 14 (1) lutego („Admirał Makarow” przeszedł najpierw nad tą samą skałą dzięki mniejszemu zanurzeniu)^[35]. Podczas osłony następnej operacji stawiania min przez niszczyciele w nocy 7/8 maja (24/25 kwietnia) 1915 roku, na południe od Gotlandii, „Bajan” i „Admirał Makarow” napotkały niemieckie okręty i ostrzelały bez rezultatów niemiecki krążownik lekki „München” i niszczyciel V 181, a następnie niszczyciele V 151 i V 153 (według Rosjan, trafiono raz niemiecki krążownik, lecz brak jest potwierdzenia tego)^[35].

„Admirał Makarow” ok. 1916

2 lipca (19 czerwca) 1915 roku „Admirał Makarow”, jako okręt flagowy 1. Brygady Krążowników kontradmirała M. Bachiriewa, wziął udział w wypadzie mającym na celu ostrzelanie Memelu, zakończonym starciem z okrętami niemieckimi koło Gotlandii^[36]. W pierwszej fazie starcia rosyjskie krążowniki uszkodziły i zmusiły do wyrzucenia się na brzeg niemiecki stawiacz min „Albatross”. „Admirał Makarow” został trafiony jednym pociskiem 88 mm, który rozbił reflektor i ranił jednego członka załogi^[36]. Po nadpłynięciu posiłków niemieckich, z silniejszym krążownikiem pancernym „Roon”, „Admirał Makarow” nie wziął aktywnego udziału w walce prowadzonej przez „Bajana” z uwagi na wyczerpanie większości amunicji głównego kalibru i dużą odległość, a jedynie wezwał przez radio posiłki^[37]. Podkreśla się jednak, że pozostały zapas amunicji (według relacji ok. 90 pocisków 203 mm i połowa 152 mm) pozwalał na podjęcie walki, a „Admirał Makarow” mógł odciągać uwagę przeciwnika, odciążając „Bajana”, z czego dowódca rosyjskiego zespołu nie skorzystał^[38]. Dopiero po nadpłynięciu krążownika pancernego „Ruryk” i pojedynku z nim, Niemcy wycofali się^[37].

W dniach 30–31 (17-18) lipca 1915 roku „Admirał Makarow” brał udział w operacji osłony przebazowania pancernika „Sława” do Zatoki Ryskiej, przez Cieśninę Irbe, w pobliżu wód niemieckich (z uwagi na niemożność przejścia płytszą cieśniną Moonsund)^[p]. Nie doszło przy tym do spotkań z nieprzyjacielem i, po doprowadzeniu pancernika do miejsca spotkania z niszczycielami z Zatoki Ryskiej, siły eskorty powróciły do baz^[39]. W dniach 29–30 (16-17) października „Bajan”, „Admirał Makarow”, „Oleg”, „Bogatyr” i 5 niszczycieli VIII dywizjonu patrolowały w Zatoce Botnickiej, koło szwedzkich wód, w celu przechwytywania statków niemieckich prowadzących handel ze Szwecją, lecz zdobyto tylko jeden statek „Frascatti” (1700 ton)^[q].

Pod koniec roku Rosjanie znowu podjęli wojnę minową. 11 listopada (29 października) 1915 roku krążowniki „Ruryk”, „Admirał Makarow”, „Bajan” i „Oleg”, osłaniane przez nowe drednoty i niszczyciele, postawiły na południe od Gotlandii 560 min, na których uległ uszkodzeniu (12 listopada) niemiecki krążownik „Danzig”^[40]. W kolejnej operacji 6 grudnia (23 listopada) te same okręty oraz „Bogatyr'” postawiły 5 mil na południe od poprzedniej zagrody ponad 700 min (uległ na nich uszkodzeniu 14 stycznia niemiecki krążownik „Lübeck”)^[40].

Lata 1916–1917: Zatoka Ryska

„Admirał Makarow” ok. 1917, z nowo dodanymi działami kalibru 152 mm na pokładzie.

Sezon zimowy 1915/1916 okręty Floty Bałtyckiej spędziły w bazach z uwagi na duże zalodzenie^[41]. W tym czasie podjęto przygotowania do dozbrojenia „Bajana” i „Makarowa”, zdejmując działa 75 mm z kazamat i montując wzmocnienia pokładu, lecz samej artylerii jeszcze nie zamontowano^[42]. Prace na „Makarowie” prowadzono w Rewlu w zakładzie Bekker^[41]. „Admirał Makarow” i „Bajan” pozostawały w gotowości do wyjścia w morze w razie konieczności wsparcia rajdu 1 Brygady Krążowników i niszczycieli przeciwko niemieckim konwojom pod Norrköping w Szwecji 13–14 czerwca 1916 roku, lecz w samym wypadzie nie wzięły udziału^[r]. Według części źródeł, już w lipcu 1916 roku „Admirał Makarow” otrzymał trzecie działo 203 mm^[c]. W tym okresie otrzymał również dwie armaty przeciwlotnicze kalibru 47 mm^[f]. W związku z zamiarem wzmocnienia sił broniących Zatoki Ryskiej, „Admirał Makarow” został tam 15 (2) września 1916 roku przebazowany przez pogłębioną cieśninę Moonsund, dołączając do „Bajana”^[41]. W Zatoce Ryskiej zadania okrętów polegały na dozorowaniu i sporadycznym ostrzeliwaniu niemieckich trałowców próbujących oczyścić cieśninę Irbe oraz wspieraniu wojsk lądowych; były one atakowane tam przez samoloty, ale nieskutecznie^[41]. „Admirał Makarow” pozostał tam przez zimę^[41].

W tym okresie gotowość do walki floty rosyjskiej zaczęła podupadać, a w związku z rewolucją lutową, na okrętach tworzono komitety marynarskie, uzyskujące wpływ na sprawy administracyjne i dobór obsady oficerskiej^[43]. Mimo to, na „Makarowie” stosunki między marynarzami i oficerami pozostawały względnie dobre, a komitet okrętowy dbał o dyscyplinę i utrzymanie zdolności bojowej okrętu, czemu sprzyjało jego zimowanie w Moonsundzie (w odróżnieniu od głównych ośrodków rewolty, jak Kronsztad i Helsinki, gdzie dochodziło do zabójstw oficerów)^[43]. 4 lipca (21 czerwca) 1917 roku załoga krążownika zadeklarowała go jako „okręt śmierci” (korabl smierti) – na wzór „oddziałów śmierci”, deklarujących chęć dalszej walki z Niemcami na śmierć i życie^[43]. 5 lipca (22 czerwca) „Admirał Makarow” został zmieniony w Zatoce Ryskiej przez bliźniaczego „Bajana” i w sierpniu przeszedł do Rewla^[43]. Najpóźniej w tym czasie dodano na nim cztery burtowe działa kalibru 152 mm na pokładzie^[d].

W związku z niemieckim desantem, „Admirał Makarow” wziął w październiku 1917 roku udział w walkach o Wyspy Moonsundzkie^[44]. 16 i 17 (3 i 4) października prowadził na maksymalnej odległości ogień do niemieckich niszczycieli, które jednak szybko odchodziły^[44]. 19 (6) października, w związku z groźbą zaatakowania rosyjskich sił od północy, okręty rosyjskie opuściły rejon Wysp Moonsundzkich i przeszły do Helsinek, a następnie Rewla, gdzie w grudniu zakończyły kampanię^[45].

Rok 1918: lodowe przejście

„Admirał Makarow” w gali banderowej na Newie, 1918

Po rewolucji październikowej, „Admirał Makarow” z innymi okrętami Floty Bałtyckiej przeszedł pod kontrolę władzy bolszewickiej. W związku z zagrożeniem Rewla przez niemieckie natarcie 21 lutego 1918 roku, po zerwaniu przez Niemców zawieszenia broni negocjowanego z władzą radziecką, zdecydowano o ewakuacji floty do Helsinek, mimo zalodzenia i zdekompletowania załóg. „Admirał Makarow” z „Rurykiem” osłaniał 25 lutego tyły kolumny okrętów i statków opuszczających Rewel i 27 lutego dotarł z pomocą lodołamaczy do Helsinek^[46]. Pomimo zawarcia przez Rosję pokoju brzeskiego z Niemcami, istniała nadal groźba zagarnięcia przez nich okrętów Floty Bałtyckiej znajdujących się w Finlandii, ogarniętej wojną domową. Dowództwo rosyjskie zdecydowało o ewakuacji floty do Kronsztadu, w tzw. lodowym przejściu, odbywającym się w wyjątkowo trudnych warunkach zalodzenia Zatoki Fińskiej. 17 marca „Admirał Makarow” dotarł z pierwszym rzutem okrętów, za lodołamaczem „Jermak” do Kronsztadu, a następnego dnia przeszedł do Piotrogrodu^[46].

Zakończenie służby

Z uwagi na stan techniczny i braki załóg, „Admirał Makarow” podczas reorganizacji floty został zaliczony do sił morskich Piotrogrodu. W razie konieczności obrony Piotrogrodu przed Niemcami, a później przed wojskami Judenicza, miał działać jako pływająca bateria, do czego ostatecznie nie doszło^[47]. 7 sierpnia 1918 roku został wycofany z czynnej służby na długotrwałą konserwację^[47]. 1 marca 1919 roku zakończono prace konserwacyjne i krążownik zakończył kampanię^[47]. Marynarze przeszli na front lądowy lub inne okręty, pozostawiając szkieletową załogę. Na początku 1921 roku częściowo go rozbrojono. Latem tego roku wykorzystywano go jeszcze jako hulk sztabowy starszego morskiego naczelnika w Piotrogrodzie^[47]. W 1922 roku władze radzieckie zdecydowały o sprzedaży starych okrętów w celu uzyskania waluty. W połowie lipca „Makarow” wraz z innymi krążownikami został sprzedany na złom do Niemiec, po czym między 14 a 31 sierpnia 1922 roku został przeholowany w tym celu do Szczecina^[48].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• W. Kriestjaninow, S. Mołodcow. Bronienosnyje kriejsiera tipa „Bajan” [Броненосные крейсера типа „БАЯН”]. „Morskaja Kollekcyja”. Nr 3(15)/1997, 1997. Moskwa. (ros.). 
• Siergiej Winogradow, Aleksiej Fiedieczkin: Bronienosnyj kriejsier «Bajan» i jego potomki. Od Port-Artura do Moonzunda. Moskwa: Jauza / EKSMO, 2011. ISBN 978-5-699-51559-2. (ros.).
• Ł.A. Kuzniecow. Pieriewoorużenie kriejsierow „Admirał Makarow” i „Bajan”. „Gangut”. Nr 44, 2007. Petersburg. (ros.). 
• Ju. Apalkow: Rossijskij Impieratorskij Fłot 1914-1917 gg. Moskwa: 1998, seria: Morskaja Kollekcyja. nr 4/1998. (ros.).