Adolf Hitler

Adolf Hitler
Ilustracja
(c) Bundesarchiv, Bild 183-H1216-0500-002 / CC-BY-SA 3.0

Oficjalny portret Adolfa Hitlera (1938)
Data i miejsce urodzenia

20 kwietnia 1889
Braunau am Inn

Data i miejsce śmierci

30 kwietnia 1945
Berlin

Kanclerz Rzeszy
Okres

od 30 stycznia 1933
do 30 kwietnia 1945

Przynależność polityczna

Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników

Poprzednik

Kurt von Schleicher

Następca

Joseph Goebbels

Wódz Rzeszy[a]
Okres

od 2 sierpnia 1934
do 30 kwietnia 1945

Przynależność polityczna

Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników

Poprzednik

Paul von Hindenburg (jako Prezydent Rzeszy)

Następca

Karl Dönitz (jako Prezydent Rzeszy)

Naczelny Dowódca Wehrmachtu
Okres

od 4 lutego 1938
do 30 kwietnia 1945

Poprzednik

Werner von Blomberg

Następca

Karl Dönitz

Faksymile
Odznaczenia
Odznaka Złota Partii (III Rzesza)
Order Zasługi Orła Niemieckiego (III Rzesza) Krzyż Żelazny (1813) I Klasy Krzyż Żelazny (1813) II Klasy Czarna odznaka za rany (Cesarstwo Niemieckie) Order Zasługi Wojskowej (wojenny, Bawaria) Medal upamiętniający 9 listopada 1923 (III Rzesza) Krzyż Honorowy dla Walczących na Froncie (III Rzesza) Medal Pamiątkowy 1 października 1938 z okuciem Zamek Praga Medal Pamiątkowy za Powrót Kłajpedy Order Imperialny Jarzma i Strzał (Hiszpania) Order Słonia (Dania)

Adolf Hitler (wym. /ˈadɔlf ˈhɪtlɐ/; ur. 20 kwietnia 1889 w Braunau am Inn, zm. 30 kwietnia 1945 w Berlinie) – niemiecki polityk pochodzenia austriackiego, kanclerz Rzeszy od 30 stycznia 1933, Wódz i kanclerz Rzeszy (niem. Der Führer und Reichskanzler) od 2 sierpnia 1934 do śmierci; twórca i dyktator III Rzeszy, przywódca Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP), ideolog narodowego socjalizmu; zbrodniarz wojenny, odpowiedzialny za zbrodnie przeciw ludzkości. Uznawany za osobiście odpowiedzialnego za politykę rasową III Rzeszy i śmierć milionów ludzi zabitych podczas jego rządów – w tym – za Holocaust i Porajmos.

Urodził się w Austrii – wówczas części Austro-Węgier – i wychował się w pobliżu Linz. W 1913 przeniósł się do Niemiec. W czasie I wojny światowej walczył na froncie zachodnim. W 1919 wstąpił do Niemieckiej Partii Robotników (DAP). W 1923 usiłował przejąć władzę w wyniku nieudanego zamachu stanu w Monachium i został pozbawiony wolności na pięć lat. Tam stworzył pierwszy tom Mein Kampf (Moja walka). W 1924 z pomocą charyzmatycznych przemówień i nazistowskiej propagandy atakował traktat wersalski oraz promował pangermanizm, antysemityzm i antykomunizm. Dzięki temu zyskał powszechne poparcie.

W listopadzie 1932 roku partia nazistowska miała najwięcej miejsc w niemieckim Reichstagu, ale nie miała większości. W rezultacie żadna partia nie była w stanie utworzyć większości parlamentarnej popierającej kandydata na kanclerza. Były kanclerz Franz von Papen i inni konserwatywni przywódcy przekonali prezydenta Paula von Hindenburga, by 30 stycznia 1933 mianował Hitlera na stanowisko kanclerza. Wkrótce potem rozpoczął się proces przekształcania Republiki Weimarskiej w III Rzeszę. Dążył do wyeliminowania Żydów z Niemiec i ustanowienia nowego ładu, aby przeciwdziałać temu, co uważał za niesprawiedliwość międzynarodowego porządku zdominowanego przez Wielką Brytanię i Francję po I wojnie światowej. Pierwsze sześć lat jego władzy zaowocowało szybkim ożywieniem gospodarczym po Wielkim kryzysie, zniesieniem ograniczeń nałożonych na Niemcy i aneksją terytoriów zamieszkanych przez miliony Niemców.

Poszukiwał Lebensraum (dosł. „przestrzeni życiowej”) dla narodu niemieckiego w Europie Wschodniej. Był ściśle zaangażowany w operacje wojskowe podczas wojny. Prowadzona pod jego przywództwem agresywna polityka zagraniczna oraz atak na Polskę 1 września 1939 roku doprowadziła do rozpoczęcia przez Niemcy II wojny światowej, w wyniku której zginęło ok. 50 milionów ludzi[1]. W czerwcu 1941 roku zarządził inwazję na Związek Radziecki. Do końca 1941 roku siły niemieckie i państwa Osi zajęły większość Europy i Afryki Północnej. Po 1941 roku sytuacja ulegała odwróceniu, a w 1945 wojska alianckie pokonały wojska niemieckie. 29 kwietnia 1945 roku poślubił swoją wieloletnią kochankę Evę Braun w bunkrze Führera w Berlinie. Niecałe dwa dni później para popełniła samobójstwo, aby uniknąć schwytania przez sowiecką Armię Czerwoną. Ich zwłoki zostały spalone.

Życiorys

Matka Adolfa Hitlera
Ojciec Adolfa Hitlera
Klara Hitler i Alois Hitler – rodzice Adolfa.

Drzewo genealogiczne

4. Johann Georg Hiedler
zm. 9 lutego 1857
   
  2. Alois Hitler
zm. 3 stycznia 1903
5. Maria Anna Schicklgruber
zm. 7 stycznia 1847
    
   1. Adolf Hitler
zm. 30 kwietnia 1945
6. Johann Baptist Pölzl
zm. 9 stycznia 1902
  
  3. Klara Pölzl
zm. 21 grudnia 1907
  
7. Johanna Hiedler
zm. 8 lutego 1906
   
 

Rodzeństwo Adolfa Hitlera to:

  • Alois Hitler junior (1882–1956)
  • Angela Hitler (1883–1949)
  • Gustav Hitler (1885–1887)
  • Ida Hitler (1886–1888)
  • Otto Hitler (1887–1887)
  • Edmund Hitler (1894–1900)
  • Paula Hitler (1896–1960)

Wkrótce po narodzinach Adolfa rodzice przenieśli się do Leondingu w Górnej Austrii, gdzie w późniejszym czasie zostali pochowani. W 2012 ich grób został zlikwidowany bez ekshumacji szczątków z powodu traktowania go przez neonazistów jako miejsca kultu[2] .

Wczesne lata

Hitler w wieku niemowlęcym
Adolf Hitler w wieku niemowlęcym
Maryja z Dzieciątkiem Jezus – obraz namalowany przez Hitlera w 1913 roku[3]

Urodził się w cesarsko-królewskich Austro-Węgrzech, w miejscowości Braunau am Inn, w rodzinie austriackiego urzędnika celnego. Od września 1900 do września 1904 uczęszczał do szkoły realnej w Linzu, którą musiał opuścić z powodu otrzymania promocji pod warunkiem zmiany szkoły. Przez następny rok – do jesieni 1905 – był uczniem szkoły w Steyr[4]. W edukacji nie odnosił sukcesów i nie przystąpił do matury[5]. Jego pasją stała się wówczas sztuka, zwłaszcza malarstwo. Temat, jaki najczęściej preferował, to pejzaż górski lub miejski; techniką, jaką najczęściej się posługiwał, była akwarela. W latach 1907 i 1908 bezskutecznie próbował dostać się do Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, aby studiować malarstwo. W tym czasie początkowo utrzymywał się z renty, spadku oraz dzięki hojności ciotki; w okresie późniejszym zarabiał na sprzedaży malowanych przez siebie pocztówek i akwarel[6]. Pracował przejściowo jako pomocnik murarza. Po dwukrotnie niezdanym egzaminie na studia opuścił Wiedeń. Na podstawie jego datowanych prac można wyciągać wnioski, iż po tych niepowodzeniach nadal podejmował próby powrotu do malarstwa. Zaprojektował np. symbole NSDAP, w tym flagę. Jako kanclerz Rzeszy, wykorzystując projekt Josefa Ganza (niemiecko-żydowski[7] inżynier, twórca prototypu auta o nazwie Maikaefer (chrabąszcz), redaktor magazynu „Motor-Kritik”, którego nazwisko wymazano z historii niemieckiej motoryzacji i Volkswagena), miał wpływ na projekt Volkswagena Garbusa, który nie był projektem Ferdinanda Porsche[8].

W Wiedniu Hitler poznał wielonarodowe społeczeństwo, jakie zamieszkiwało Austro-Węgry[9]. W czasie pobytu w stolicy znalazł się pod wpływem socjaldemokratycznej koncepcji partii masowej. Nawiązał kontakty z antysemicką organizacją Pangermańskich Nacjonalistów, której przewodził Georg Ritter von Schönerer, oraz stworzoną przez Karla Luegera rasistowską Partią Chrześcijańsko-Społeczną.

I wojna światowa

Hitler w czasie I wojny światowej
(c) Bundesarchiv, Bild 146-1974-082-44 / CC-BY-SA 3.0
Adolf Hitler (z prawej strony, w pozycji siedzącej) ze swoimi towarzyszami

W 1913 wyjechał do Monachium, gdzie bezpośrednio po wybuchu I wojny światowej w 1914 wstąpił jako ochotnik do 6 Bawarskiej Dywizji Rezerwy, w składzie której walczył na froncie zachodnim. Hitler trafił na front w połowie października 1914, w listopadzie 1914 brał udział w bitwie pod Ypres, w 1915 walczył w rejonie Arras, w 1916 nad Sommą, a w 1917 znów pod Arras[10]. W czasie wojny awansował do stopnia starszego szeregowego (Gefrajter). Został dwukrotnie odznaczony Krzyżem Żelaznym przez adiutanta regimentu Hugo Gutmanna. O zawieszeniu broni (Rozejm w Compiègne) dowiedział się w wojskowym szpitalu w Pasewalku, gdzie przebywał przez około pół roku po czasowym oślepieniu bojowym środkiem trującym. Źródłem ślepoty miała jednak być histeria Hitlera na wieść o klęsce Rzeszy, który kapitulację Niemiec uznał za zdradę. Dr Karl Kroner zeznał po II wojnie światowej, że Hitler całymi dniami wygłaszał do grupek chorych płomienne przemówienia, w których oskarżał o przegraną Żydów i marksistów. Został wypisany ze szpitala 19 listopada 1918[11].

Życie powojenne

Pojechał do objętego rewolucją Monachium, gdzie zamieszkał w schronisku dla bezdomnych przy Lothstrasse 29. W końcu listopada zgłosił się do swojego pułku i został skierowany do oddziału wartowniczego w obozie dla jeńców wojennych w Traunstein. Po rozwiązaniu obozu w Traunstein wrócił do Monachium, gdzie trzymał straż na dworcu kolejowym lub w magazynie sprawdzał filtry starych masek przeciwgazowych. Został przeniesiony do specjalnego oddziału Bayerische Reichswehr Gruppenkommando, utworzonego w maju 1919, którego zadaniem były inwigilacja oraz edukacja polityczna, mające na celu zapobiec ponownemu wybuchowi komunizmu w Niemczech. Został informatorem (V-Männer), którego zadaniem było obserwowanie partii politycznych[11].

Po powrocie został wybrany „mężem zaufania” swojego oddziału. Najprawdopodobniej 16 lutego wziął udział w demonstracji Rewolucyjnej Rady Robotniczej (Revolutionärer Arbeiterrat), domagającej się proklamowania republiki rad. Mógł także należeć do 25 żołnierzy oddelegowanych z oddziału na pogrzeb Kurta Eisnera. W kwietniu 1919 roku, po proklamacji Bawarskiej Republiki Rad, został wybrany do rady żołnierskiej swojego oddziału. W czerwcu 1919 roku, po obaleniu komunistów, zgłosił się do Reichswehry, gdzie uzyskał stanowisko informatora, po czym został skierowany do infiltracji Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP)[12][13].

Mimo braków w formalnym wykształceniu Hitler cenił wiedzę przydatną w sprawowaniu władzy. Dużo czytał, miał sporą prywatną bibliotekę. Często otrzymywał książki w prezencie od swoich współpracowników i podwładnych. Czytając książki, robił notatki na marginesach. Po II wojnie światowej nie przykładano dużej wagi do określenia wpływu czytanych przez niego lektur na głoszoną i realizowaną politykę.

Hitler nosił duże wąsy, jak wielu ówczesnych mężczyzn. Pod koniec XIX wieku w USA stał się modny drobny wąs, w kontraście do standardowych, bardzo obfitych wąsów. Nowy styl spopularyzowali w Niemczech przyjeżdżający tam Amerykanie. Niemcy nosili obfite wąsy w stylu „kajzerowskim”, na końcach podkręcone do góry. Nowy styl był uważany za nowoczesny i młodzieńczy. Hitler trwale zmniejszył swoje wąsy ok. 1918, jednak później taki styl nie był już uznawany za modny[14].

Mierzył 165 cm wzrostu[15].

Działalność polityczna

Działalność w NSDAP

Hitler w roku 1920
Karta członkowska Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP)
Obwoluta Mein Kampf (wydanie 1926–1928)
(c) Bundesarchiv, Bild 119-0289 / NieznanyUnknown author / CC-BY-SA 3.0
Spotkanie członków NSDAP, 1930

Na początku kariery, ukrywając się przed policją, używał pseudonimu Wilk[16]. Działalność polityczną rozpoczął jako agitator Reichswehry. Podczas swych wystąpień wskazywał na winnych klęski Niemiec w I wojnie światowej oraz rewolucji listopadowej 1918, którymi jego zdaniem byli Żydzi, komuniści, socjaldemokraci i liberałowie – na fali frustracji społecznej spowodowanej klęską wojenną, zyskał tym sobie grupy zwolenników.

16 września 1919 roku w Monachium, mając trzydzieści lat, wstąpił do niewielkiej Niemieckiej Partii Robotników (niem. Deutsche Arbeiterpartei, DAP)[17], której nazwę w następnym roku zmieniono na NSDAP. 29 lipca 1921[18] został jej przewodniczącym z tytułem wodza (niem. Führer) oraz z niemalże dyktatorską władzą[17]. W tym samym roku zreorganizował partyjne bojówki, tworząc 4 listopada 1921 „Oddziały Szturmowe” SA (niem. Sturmabteilung) – zajmujące się później m.in. mordowaniem przeciwników politycznych, walką z opozycją i pogromami Żydów. Z partyjnego pisma Völkischer Beobachter, które NSDAP nabyła w grudniu 1920, uczynił ogólnokrajowy dziennik (od 8 lutego 1923), który przez następne 25 lat stanowił jeden z filarów propagandy nazistowskiej. Z powodu zakłócania porządku publicznego, od 27 czerwca do 27 lipca 1922 po raz pierwszy przebywał w więzieniu[19].

Po nieudanym puczu monachijskim 8 listopada 1923 (inaczej pucz piwiarniany) został 1 kwietnia 1924 skazany na pięć lat więzienia, z możliwością zwolnienia warunkowego po sześciu miesiącach i osadzony w więzieniu w Landsbergu (1924). Napisał tam książkę Mein Kampf (Moja walka), w której sformułował program ruchu nazistowskiego[20]. Książka ta stała się swoistą „biblią” narodowych socjalistów, do 1939 została przetłumaczona na 11 języków, a jej nakład osiągnął 5 mln egzemplarzy. Jej tezy powtórzył w Das zweite Buch, książce nieopublikowanej za jego życia, a odnalezionej przez historyków w latach dziewięćdziesiątych.

Po przedterminowym zwolnieniu z więzienia (20 grudnia 1924) skupił wokół siebie grono ambitnych i bezwzględnych współpracowników, reaktywując działalność partyjną NSDAP. W lutym 1925 kupił za 20 tys. marek samochód Mercedes[21]. 7 kwietnia 1925 Hitler zrzekł się austriackiego obywatelstwa, ale dopiero 26 lutego 1932 uzyskał niemieckie[22][23]. Momentem kluczowym dla jego partii był kryzys gospodarczy w 1929 r. Wówczas bowiem wyborcy zwrócili się w stronę dwóch skrajnych partii – komunistów i narodowych socjalistów.

(c) Bundesarchiv, Bild 102-10460 / Hoffmann, Heinrich / CC-BY-SA 3.0
Hitler pozuje do aparatu, 1930

Jego partia po wyborach we wrześniu 1930 otrzymała 107 mandatów do Reichstagu i stała się najpierw drugą, a potem pierwszą frakcją w parlamencie (po utworzeniu w 1931 sojuszu z niemieckimi ugrupowaniami prawicowymi, tzw. frontu harzburskiego).

Zwycięstwo wyborcze ułatwił znacznie fakt pozyskania w 1929 r. przez nazistów niemieckiego przemysłowca Alfreda Hugenberga[24], który przez wiele następnych lat wspierał ich finansowo – dzięki temu NSDAP mogła zorganizować zakrojoną na szeroką skalę kampanię propagandową i zapewnić sobie stałe źródło funduszy na bieżącą działalność.

W styczniu 1932 Hitler i inni działacze nazistowscy spotkali się w Düsseldorfie z grupą 300 przemysłowców niemieckich[25], zaniepokojonych ekspansją komunistów niemieckich. Nazistom i Hitlerowi, jako gwarantującym interesy wielkiego przemysłu, przyrzeczono znaczną pomoc finansową, dzięki której mogli przygotować się do wyborów w marcu 1932 i zorganizować kampanię przedwyborczą. Podczas spotkania, Friedrich Thyssen, prezes koncernu stalowego Thyssen AG, powiedział iż: tylko duch narodowosocjalistyczny i duch jego przywódcy mogą zmienić losy kraju[25]. Hitlera wsparły także inne największe niemieckie koncerny, tylko w latach 1933–1934 koncern chemiczny IG Farben (oskarżony po wojnie w procesach norymberskich o zbrodnie wojenne), przekazał nazistom kwotę ok. 8 mln reichsmarek[26][27][28][29], a koncern stalowy Friedrich Krupp AG 12 mln do 1939 r.

Karta do głosowania w drugiej turze wyborów prezydenckich 1932 (Hindenburg, Hitler, Thälmann)
(c) Bundesarchiv, Bild 183-S38324 / CC-BY-SA 3.0
Adolf Hitler i Paul von Hindenburg w Poczdamie, 21 marca 1933

W 1932 r. przegrał wybory prezydenckie, otrzymując 36,8 procent głosów (ok. 13,4 mln wyborców), przy wysokiej frekwencji wyborczej. 30 stycznia 1933 w południe ówczesny prezydent Rzeszy – Paul von Hindenburg powierzył Hitlerowi tekę kanclerza (premiera) Rzeszy. Następnie Hitler, dzięki rozporządzeniu prezydenta Rzeszy wydanym po pożarze budynku Reichstagu, zastraszając przeciwników politycznych i opozycję doprowadził do uchwalenia przez Reichstag (parlament niemiecki) Ustawy w Celu Pomocy Narodowi i Państwu w Potrzebie (niem. Gesetz zur Behebung der Not von Volk und Reich), zwanej w niemieckiej historiografii ustawą o pełnomocnictwach (Ermächtigungsgesetz). Zaowocowało to przejęciem pełnej władzy w ten sposób, że wspomnianą ustawą parlament przekazywał rządowi Rzeszy kierowanemu przez Hitlera swą moc ustawodawczą. 5 marca 1933 w wyborach do Reichstagu NSDAP, będące w koalicji z Niemiecką Narodową Partią Ludową (niem. Deutschnationale Volkspartei, DNVP), wygrało wybory parlamentarne z wynikiem 43,9% głosów (288 na 444 miejsc w parlamencie). Kampania poprzedzająca wybory odbyła się przy szeregu naruszeń: zamknięto 20 gazet i rozpędzano wiece katolickiej Niemieckiej Partii Centrum, aresztowano Ernsta Thälmanna i 4000 kolejnych działaczy Komunistycznej Partii Niemiec, szereg działaczy Socjaldemokratycznej Partii Niemiec zmuszono do działania w podziemiu[30]. Prawidłowość samego procesu głosowania monitorowana była w samych Prusach przez 50 tys. funkcjonariuszy SS, SA i Stahlhelmu[31].

Socjotechnika

(c) Bundesarchiv, Bild 183-S33882 / CC-BY-SA 3.0
Adolf Hitler, 20 kwietnia 1937

Hitler starannie planował wszystkie wystąpienia publiczne stosując metody inżynierii społecznej – wychodził z założenia, iż odpowiednia oprawa przemówień aspirującego do roli przywódcy narodu charyzmatycznego oratora jest kluczowa do osiągnięcia sukcesu politycznego, pozwoli bowiem na kontrolowanie woli odbiorcy i ukierunkowanie jego emocji w stronę bezkrytycznego uwielbienia lidera politycznego i partii. W celu osiągnięcia pożądanych efektów godzinami ćwiczył przed lustrem gestykulację i mimikę, jednocześnie zlecając fotografom wykonywanie zdjęć podczas tych prób, które później bezustannie analizował pod kątem prawidłowości zastosowanych póz. Większość oratorskich gestów przejął od monachijskiego komika, Weissa Ferdla[24], a inne triki aktorskie m.in. od niemieckiego aktora Fritza Langa[24]. Przed każdym wystąpieniem osobiście sprawdzał akustykę hal, a swoich przemówień zwykle uczył się na pamięć.

(c) Bundesarchiv, Bild 183-1987-0703-507 / unbekannt / CC-BY-SA 3.0
Hitler w trakcie przemówienia w Krolloper, która pełniła funkcję Reichstagu, 11 grudnia 1941 (prawdziwy Reichstag spłonął w 1933)

Początkowo Hitler przybrał pozę szalonego i słabo kontrolującego emocje fanatycznego oratora, w rzeczywistości jednak wszystkie występy były starannie opracowane przez doradców, a „szaleństwo” prezentowane tłumom na pokaz. W późniejszym okresie, zwłaszcza po zdobyciu władzy, wizerunek ten zmienił się – przemówienia nabrały cech wystąpień natchnionego lidera religijnego, osłabła też znacznie polityczna treść przekazu, który przemienił się niemalże w filozoficzne rozważania bez merytorycznej zawartości[32][33][34].

Pierwowzorem wystąpień politycznych Hitlera stała się opera Richarda Wagnera, Parsifal[24], decydujące dla jego wyboru życiowego miało też być obejrzenie innej opery Wagnera pt. Rienzi. Referując stosunek Hitlera do muzyki, Danuta Gwizdalanka pisze:

Z twórczością Richarda Wagnera zetknął się w wieku 12 lat. Zaprowadzono go wtedy na przedstawienie Lohengrina, które wprawiło go w niewysłowiony zachwyt. Parę lat później jeszcze większe wrażenie wywarła na Hitlerze opera Rienzi. Bohaterem jej libretta jest średniowieczny trybun ludowy, który pragnie wskrzesić dawną świetność Rzymu. Po zobaczeniu Rienziego na scenie opery w Linzu Hitler wpadł w takie uniesienie, że po przedstawieniu długo roztaczał przed towarzyszącym mu tego wieczora przyjacielem wizję swojego posłannictwa wobec narodu niemieckiego. „Wtedy to się narodziło”, powiedział trzydzieści lat później wspominając ów wieczór i przypisując Wagnerowi „ojcostwo” swojej „misji dziejowej”[35].

W 1923 Hitler odwiedził Bayreuth i wkrótce stał się częstym oraz nadzwyczaj serdecznie przyjmowanym gościem rodziny Wagnerów.

(...) 22 lipca 1924 roku, kiedy po dziesięciu latach przerwy w Bayreuth zainaugurowano kolejny festiwal oper Wagnera, stał się on wydarzeniem politycznym. W centrum uwagi znalazł się Hitler, który niedawno opuścił więzienie, Wagnera obwołano jednym z ojców duchowych narodowego socjalizmu, a przedstawienie Śpiewaków norymberskich przeobraziło się w nacjonalistyczną demonstrację[36].

Hitler uważał, iż muzyka nieodłącznie wiąże się z polityką i w połączeniu z innymi elementami tworzy skuteczną broń propagandową umożliwiającą pozyskanie poparcia mas społecznych. Strategia ta umożliwiła Hitlerowi opanowanie niemieckiego społeczeństwa i uzyskanie niemalże całkowitego i bezkrytycznego poparcia dla planów ekspansji militarnej w Europie i dyskryminacji mniejszości etnicznych, wynikającej ze zbrodniczych planów praktycznej realizacji nazistowskiej teorii rasowej.

W 1932, w związku z dwiema turami wyborów prezydenckich, dwukrotnymi wyborami do Reichstagu oraz licznymi wyborami do parlamentów krajowych, Hitler w ciągu 4 wielkich podróży lotniczych przebył samolotem niemal 50 tys. km i przemawiał na około 200 wiecach[37].

(c) Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0
HIM, rzeźba Maurizio Cattelana przedstawiająca modlącego się na klęczkach Adolfa Hitlera, eksponowana w sieni kamienicy przy ul. Próżnej 14 w Warszawie
Osobisty sztandar Hitlera

Kwestie religijne

Hitler urodził się i dorastał w rodzinie katolickiej, ale niezbyt pobożnej[38]. W roku szkolnym 1897–1898 uczęszczał jako dziecko do szkoły przy zakonie benedyktynów, gdzie był prymusem w swojej klasie, otrzymując 12 najwyższych ocen na końcu roku. Został bierzmowany 22 maja 1904, śpiewał także w chórze prowadzonym przez zakonników[39]. Po opuszczeniu domu rodzinnego nigdy nie uczęszczał na msze, ani też nie przyjmował katolickich sakramentów[40]. Istnieją jednak fotografie, świadczące o tym, że Hitler nie zerwał więzi z Kościołem katolickim (m.in. Hitler wychodzący z kościoła w Wilhelmshaven). W publicznych wystąpieniach, zwłaszcza w początkowym okresie działalności, Hitler często pozytywnie wypowiadał się o chrześcijańskiej kulturze Niemiec[41]. Jako polityk często podkreślał swoje przywiązanie do wiary i również media przedstawiały go jako zdeklarowanego katolika[42].

Według niektórych źródeł, prywatnie odnosił się do religii z niechęcią, aż po wrogość[43]. Christa Schroeder, sekretarka Hitlera, wspomniała w swych wydanych po latach pamiętnikach: „Hitler nie był przywiązany do Kościoła. Uważał religię chrześcijańską za przeżytek, obłudny wynalazek służący do uzależniania ludzi”[44]. Nicolaus von Below, adiutant Hitlera, napisał o postawie religijnej Hitlera w swych wydanych po latach wspomnieniach: „Nigdy nie zauważyłem u niego żadnych oznak pobożności (...)”[45]. Wspominał także, że Hitler wygłaszał publicznie „pogróżki pod adresem Kościołów”[46]. Inny autor twierdzi, że Hitler „bez opanowania dawał się ponosić nienawiści do Żydów, księży, socjaldemokratów, Habsburgów[47]. Istnienie u Hitlera planu rozprawienia się z chrześcijaństwem potwierdza Werner Maser, który przytacza jego słowa na ten temat. Stwierdził on mianowicie, że jeśli chodzi o Kościół katolicki, to pewnego dnia trzeba będzie „wytrzebić go siłą”[48][49]. Traktował go jako konkurenta, ale jednocześnie realną siłę, z którą tymczasowo należy się liczyć – stały za nim bowiem znaczące warstwy niemieckiego społeczeństwa[50]. Plany Hitlera dotyczące rozprawienia się z religią potwierdza również były dygnitarz hitlerowski, Hermann Rauschning, który wspominał pewną wypowiedź Hitlera na temat Kościoła i masonerii. Hitler miał powiedzieć: „Teraz my jesteśmy najsilniejsi i dlatego usuniemy jednych i drugich, zarówno Kościół, jak i masonerię”[51]. Pomimo przytoczonych wypowiedzi, Hitler usilnie starał się o poparcie chrześcijan, a w szczególności niemieckich katolików. W tym celu podejmował przyjazne gesty względem Watykanu oraz zawiązał przejściowe sojusze z umiarkowanymi politykami konserwatywnymi, reprezentującymi stronnictwa katolickie[52].

Jeszcze inni autorzy przywołują wypowiedzi Hitlera (w tym prywatne), w których mówił on, że jest katolikiem i w pozytywnym kontekście odwoływał się do postaci Jezusa Chrystusa. Wielokrotnie mówił również, że jest osobą wierzącą w Boga[53][42]. W 1933 roku publicznie potępił ateizm. W trakcie jego rządów doprowadzono do delegalizacji ruchów ateistycznych i wolnomyślicielskich, a działalność tego typu została zakazana. Jedną ze zdelegalizowanych organizacji była skupiającą pół miliona członków Niemiecka Liga Wolnomyślicielska[53][54][55]. Hitler chwalił się potem całkowitym „wytępieniem” ruchu ateistycznego[56].

Problematyczne jest określenie, co Hitler rozumiał pod pojęciem opatrzności, przykładowo w Mein Kampf twierdził, że misją powierzoną przez Boga Niemcom jest wzrost naszej rasy i naszego narodu[57]. Allan Bullock uważał, że Hitler odwoływał się do Opatrzności w celach propagandowych, by uzyskać poparcie[58], Longerich Peter uważa, że pewnym jest, że odwołania do opatrzności służyły w walce z wpływami Kościoła, a nie realnej wiary[59]. Niektórzy współpracownicy Hitlera określali go jako ateistę, przykładowo Otto Strasser ateizm Hitlera podał jako powód odejścia z NSDAP: „Jesteśmy Chrześcijanami: bez Chrześcijaństwa Europa jest stracona. Hitler jest ateistą”[60]. Ian Kershaw stwierdził, że Hitlera można nazwać ateistą[61], zaś inny historyk Jeffrey Burton Russell wprost nazywa Hitlera ateistą[62]. Gregory S. Paul podaje, że określenie Hitlera mianem ateisty jest nadużyciem, gdyż nieznana jest żadna wypowiedź dyktatora, z której można byłoby wywnioskować jego niewiarę. Paul przytacza również wypowiedzi, w których Hitler podkreśla swoją wiarę, co przeczy plotkom o jego ateistycznym światopoglądzie. Ten sam badacz wskazuje na to, że Hitler i inni naziści potępiali ateizm, wiążąc go z bolszewizmem[53].

Istnieje wiele wypowiedzi Hitlera w których używa terminu Opatrzność, bowiem wolał ten termin od słowa Bóg. Jego bóg ma wiele cech wspólnych z cechami boga chrześcijańskiego. Hitler zaś dzięki swoim szczególnym stosunkom z nieustannie przywoływaną w przemówieniach Opatrznością gra role niewiele różniąca się od roli nowego mesjasza, który został powołany przez Boga na wodza (Führera) narodu niemieckiego. To co stoi w sprzeczności z prawami natury nie może pochodzić od Boga – twierdził Hitler[63].

Jednym z mistrzów życia duchowego był dla Hitlera Schopenhauer[64], który uważał, że chrześcijaństwo jako światopogląd nie jest tworem Objawienia, lecz zostało zmontowane z koncepcji starożytnych religii pogańskich, indyjskich, egipskich i wschodnich, zwłaszcza buddyzmu[65]. Jeden z biografów dyktatora, były dygnitarz hitlerowski, w swych wspomnieniach opisał stosunek Hitlera do Opatrzności: „Gdzie jednak jest Bóg, o którym wielokrotnie wspomina w swoich tyradach Hitler, nazywając go Opatrznością i Wszechmogącym? Bóg to człowiek piękny, człowiek boski, (...). Bóg to sam Hitler”[66]. Ponadto Hitler wierzył w idee Arthura de Gobineau, mówiące o międzyrasowej walce o przetrwanie. Gobineau opisał rasę aryjską jako tę, którą Opatrzność wybrała do niesienia pochodni cywilizacji. W koncepcji Hitlera Żydzi byli wrogami wszelkiej cywilizacji.

Publicznie, kwestie religijne traktował w sposób instrumentalny, użyteczny dla swej polityki. Chwalił chrześcijańskie dziedzictwo, niemiecką kulturę chrześcijańską i wiarę w Jezusa Chrystusa[67]. Jednocześnie w swoich przemówieniach i publikacjach podkreślał, że chrześcijaństwo jest jego główną motywacją do antysemityzmu. Oznajmił też, że: „Jako chrześcijanin nie mam powinności do bycia oszukiwanym, ale mam powinność do bycia wojownikiem o prawdę i sprawiedliwość”[68][69]. Mało tego, Hitler uznawał, że sam Jezus Chrystus był antysemitą. Dowodem na takie przekonania Jezusa miał być fragment z Jana 8:44, w którym miał on powiedzieć Żydom, że ich ojciec jest diabłem[70]. Hitler jako teoretyk niemieckiego faszyzmu zaadaptował do swoich celów część elementów teologii chrześcijańskiej, które naziści wykorzystywali w realizacji bieżących celów politycznych[71][72]. Wódz III Rzeszy w jednym z wystąpień przyznał, że wiece nazistów były inspirowane rytuałami katolickimi, które obserwował w dzieciństwie[73].

Co więcej, na potrzeby nazizmu został stworzony specjalnie spreparowany system wierzeń, oparty na terminologii chrześcijańskiej – tzw. „pozytywne chrześcijaństwo[74]. Został on oczyszczony z wszelkich obiekcji, jakie Hitler wysuwał wobec chrześcijaństwa, a Jezus przedstawiany był w nim jako bojownik antyżydowski. W SS promowany był ideał Niemca wierzącego w Boga, ale oderwanego od konkretnego wyznania. Hitler często wyrażał się w duchu darwinizmu: „Wyższa rasa podporządkowuje sobie niższą rasę... prawo, które widzimy w naturze, i które możemy uważać za jedyne wyobrażalne prawo.”[75]; „Wyzwoliłem Niemcy od głupich i poniżających mitów sumienia i moralności... Wyszkolimy młodych ludzi, przed którymi świat będzie drżał. Chcę młodych ludzi zdolnych do przemocy – władczych, nieustępliwych i okrutnych.”[76].

Spośród wyznań chrześcijańskich Hitler faworyzował protestantyzm, który jest najbardziej otwarty na reinterpretację. W odróżnieniu od niektórych prominentów nazistowskich nie skłaniał się ku wierzeniom ezoterycznym, neopogaństwu i okultyzmowi. Wyśmiał je w „Mein Kampf[77]. Wyrażał uznanie dla islamskiej tradycji militarnej. W prywatnej rozmowie z osobą zaufaną miał wyrazić opinię:

Religia mahometańska pasowałaby do nas dużo bardziej niż chrześcijaństwo. Dlaczego musiało to być chrześcijaństwo z jego potulnością i słabością...”[78].

Okres po dojściu do władzy

30 stycznia 1933, dzięki poparciu sfer konserwatywnych, większości generalicji i czołowych przedstawicieli przemysłu i finansjery, został kanclerzem (powołany na to stanowisko przez Paula von Hindenburga), i stanął na czele koalicyjnego rządu. Poparcia specjalnym pełnomocnictwom dla jego gabinetu udzieliła chadecka Partia Centrum. 27 lutego 1933 spłonął Reichstag. Hitler – przy biernej postawie prezydenta Hindenburga, rozwiązał parlament i wykorzystał pożar do rozprawy z komunistami i uchwalenia 28 lutego 1933 ustawy O ochronie narodu i państwa (niem. Zum Schutz von Volk und Staat), faktycznie zawieszającej prawa obywatelskie i konstytucję Republiki Weimarskiej. 23 marca 1933 przyjęto kolejne prawo, Ustawę o pełnomocnictwach (niem. Ermächtigungsgesetz), oznaczające w praktyce przekazanie Hitlerowi pełni władzy, gdyż ta ustawa konstytucyjna dawała prawo rządowi Hitlera do uchwalania ustaw (bez zgody Reichstagu). 5 maja Hitler doprowadził do rozbicia Wolnych Związków Zawodowych. „Skoncentrowane” finansowanie partii w znacznym stopniu przejęła utworzona w tym celu 1 czerwca przez wielkich przemysłowców Fundacja Gospodarki Niemiec Adolfa Hitlera (niem. Adolf-Hitler-Spende der deutschen Wirtschaft).

Faktyczny monopol polityczny NSDAP został ostatecznie potwierdzony przyjęciem 14 lipca 1933 Ustawy o zapobieganiu tworzenia nowych partii (niem. Gesetz gegen die Neubildung von Parteien), na mocy której zakazano działalności wszystkich, poza NSDAP, partii politycznych. Władza Hitlera ugruntowała się na dobre po przeprowadzonych 12 listopada wyborach parlamentarnych, w których partia nazistowska zdobyła 92,2% głosów.

Wobec spadku wpływów wyborczych NSDAP, rozprawił się z opozycją, tworząc dla określonych grup ludności (Żydzi, homoseksualiści, niektórzy księża, Cyganie, Świadkowie Jehowy, szeroko rozumiani antyhitlerowcy oraz komuniści i socjaldemokraci)[79][80] obozy koncentracyjne. Pierwszy z nich powstał w Dachau, 22 marca 1933[81]. Później, w czasie wojny, obozy te zapełniły się także więźniami z terenów okupowanych.

Po śmierci Hindenburga 2 sierpnia 1934 nie przeprowadził nowych wyborów prezydenckich, uznając, że urząd prezydenta został zawieszony. Na mocy przyjętej dzień wcześniej, 1 sierpnia 1934 Ustawy o Naczelniku Rzeszy Niemieckiej (niem. Gesetz über das Staatsoberhaupt des Deutschen Reiches), połączył urzędy prezydenta i kanclerza, przejmując ich kompetencje jako Wódz i Kanclerz Rzeszy (niem. Der Führer und Reichskanzler) oraz został wodzem naczelnym Reichswehry.

Po uzyskaniu pełni władzy podjął działania w polityce zagranicznej Niemiec, zmierzające do uspokojenia opinii światowej. W tym celu zastosował zarówno gesty pojednawcze i propagandowe, mające na celu ukazanie pokojowego stylu sprawowania władzy. W maju 1933 wygłosił w Reichstagu wielką przemowę pokojową, w tym samym miesiącu przedłużył porozumienie z ZSRR (tzw. Układ w Rapallo z 1922). Pragnąc zaprezentować się jako zwolennik Kościoła, doprowadził w lipcu 1933 do podpisania konkordatu z Watykanem – w cztery lata później, 15 marca 1937, papież Pius XI potępił nazizm w encykliceMit brennender Sorge” (pol. z palącą troską). W styczniu 1934 doprowadził do podpisania pomiędzy Polską i Niemcami układu o niestosowaniu przemocy (tzw. układ o nieagresji), proponując jednocześnie podobne porozumienia dwustronne z Francją i Czechosłowacją – w tym czasie prowadził już niejawne przygotowania do następnej wojny. Nie chcąc być związanym zobowiązaniami międzynarodowymi, w październiku 1933 podjął decyzję o wystąpieniu Niemiec z Ligi Narodów.

W 1934 bezwzględnie rozprawił się z opozycją w łonie SA oraz innymi przeciwnikami politycznymi. Podczas tzw. nocy długich noży z 29 na 30 czerwca zamordowano około 400 osób, oskarżonych potem o przygotowywanie zamachu stanu, w tym najbardziej zagrażającego hitlerowskim planom hegemonii politycznej Ernsta Röhma i poprzedniego kanclerza Kurta von Schleichera.

Od chwili objęcia władzy w 1933, Hitler pogłębiał nazyfikację struktur państwowych i totalitarną kontrolę nad jednostką. W tym celu zaczął przeprowadzać uniformizację, tzw. „ujednolicenie” (niem. Gleichschaltung) wszystkich dziedzin życia społecznego, politycznego i kulturalnego. W związku z tym procesem Hitler m.in. zlikwidował autonomię krajów związkowych Niemiec, wprowadził też nowy podział administracyjny kraju na okręgi (niem. Gau), gdzie władzę sprawowali miejscowi namiestnicy NSDAP. Proces unifikacji zgodnej z doktryną narodowego socjalizmu obejmował także związki wyznaniowe, nad którymi naziści próbowali zacieśniać kontrolę państwa – głównie dotyczyło to dominujących w Niemczech wyznań protestantyzmu i katolicyzmu. Różna sytuacja tych kościołów spowodowała, iż zastosowano wobec nich odmienne środki nacisku. Ujednolicenie objęło w różnym stopniu sferę kultury i życia społecznego – m.in. 30 stycznia 1937 Hitler zakazał przyjmowania przez Niemców Nagrody Nobla[82] ustanawiając jej nazistowską wersję – „Niemiecką Nagrodę Narodową w Dziedzinie Nauki i Sztuki”. Jako pierwszy został nią wyróżniony przez Hitlera niemiecki konstruktor Ferdinand Porsche.

W drugiej połowie lat 30. Hitler doprowadził do podpisania szeregu sojuszy międzynarodowych umacniających reżim nazistowski, 25 listopada 1936 doszło do podpisania paktu antykominternowskiego wymierzonego w komunistyczny Komintern, choć rzeczywisty charakter tego porozumienia miał cechy sojuszu polityczno-gospodarczego państw aspirujących do władzy nad światem. Kolejnym porozumieniem był zawarty 22 maja 1939 pakt stalowy i jego rozszerzenie z 27 września 1940, pakt berliński – od tego momentu jego sygnatariusze, Niemcy, Włochy i Japonia tworzyły faktyczny sojusz zwany państwami osi, działający w latach 1940–1945.

W okresie 1934–1937 przeprowadzili szereg prywatyzacji, sprywatyzowali m.in. firmy kolejowe, stoczniowe, hutnicze, górnicze, banki czy municypalne zakłady użyteczności publicznej[83]. Chociaż naziści prywatyzowali własność publiczną i usługi jednocześnie zwiększali kontrolę państwa nad gospodarką[84].

Adolf Hitler otrzymał tytuł Człowieka Roku 1938 tygodnika „Time”[85].

Benito Mussolini i Adolf Hitler

Polityka zagraniczna w latach 30.

(c) Bundesarchiv, Bild 146-1974-132-33A / Mensing / CC-BY-SA 3.0
Adolf Hitler odbierający defiladę Wehrmachtu w Al. Ujazdowskich w Warszawie 5 października 1939

Hitler rozpoczął politykę zbrojeń i „pokojowych podbojów”. 16 marca 1935 wprowadził powszechny obowiązek służby wojskowej w nowo utworzonych siłach zbrojnych – Wehrmachcie. 7 marca 1936 zerwał traktat lokarneński remilitaryzując Nadrenię. 12 marca 1938 doprowadził do przyłączenia Austrii do Niemiec (Anschluss). Pozorując działania pokojowe, 18 września 1938 na zjeździe NSDAP w Norymberdze, potwierdził uznanie granic z Polską i Francją za ostateczne[86]. Uległe wobec jego żądań Francja i Wielka Brytania udzieliły zgody 29 września 1938, na mocy postanowień układu monachijskiego, na zajęcie Kraju Sudetów w październiku 1938. W konsekwencji spowodowało to w 1939 rozbiór Czechosłowacji i utworzenie przez Hitlera 16 marca 1939 protektoratu Czech i Moraw. W tydzień później, 22 marca 1939, Hitler zmusił Litwę do przekazania Niemcom okręgu Kłajpedy.

W marcu 1939 rozkazał ostateczne opracowanie planów agresji na Polskę, znanych jako Fall Weiss. Wcześniej, w lutym 1939, przejął osobiście dowództwo nad niemieckimi siłami zbrojnymi. 11 kwietnia zaakceptował plan „Fall Weiss”, 28 kwietnia 1939 Hitler wygłosił słynne przemówienie w Reichstagu, w którym otwarcie ogłosił plany uzyskania przez Niemcy „przestrzeni życiowej” na wschodzie (niem. Lebensraum), nazwał twórców systemu wersalskiego „podżegaczami wojennymi”[87], ogłosił jednostronne anulowanie niemiecko-brytyjskiego układu morskiego z 1935, powtórzył „ostateczne” żądania wobec państwa polskiego (m.in. sprawa tzw. korytarza gdańskiego) – oraz iż polsko-niemiecki pakt o nieagresji z 1934 stracił swoją moc, gdyż rzekomo został „jednostronnie pogwałcony przez Polskę i wobec tego nieobowiązujący”[87], mimo iż jeszcze 4 stycznia 1939 w Berlinie, w rozmowie z polskim ministrem spraw zagranicznych Józefem Beckiem, zaproponował przedłużenie paktu o 25 lat, uzależniając to jednak od zgody Polski na budowę eksterytorialnej autostrady z niemieckiego Pomorza na zachodzie do Prus Wschodnich, przebiegającej przez polskie ziemie.

Hitler przez cały 1939 zgłaszał pretensje do Gdańska, domagając się likwidacji polskich uprawnień do tego miasta gwarantowanych przez Ligę Narodów. 7 lipca adiutantem Hitlera został kpt. marynarki Albrecht, który zastąpił kpt. Widemanna[88]. 23 sierpnia 1939 z jego inicjatywy podpisano układ ze Związkiem Radzieckim, znany jako pakt Ribbentrop-Mołotow. Był to faktyczny wstęp do II wojny światowej. Wykonując założenia paktu, 1 września 1939 wojska niemieckie zaatakowały Polskę wkraczając na jej terytorium bez wcześniejszego wypowiedzenia wojny. Działania te zgodnie z przewidywaniami Hitlera nie pociągnęły za sobą reakcji zbrojnej Francji i Wielkiej Brytanii. Kraje te poprzestały na wypowiedzeniu 3 września wojny III Rzeszy, ograniczając się do pozorowanej demonstracji siły w strefach przygranicznych, rozpoczynając okres tzw. dziwnej wojny.

Sytuacja Żydów i „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”

Pojmani przez SS Żydzi w trakcie powstania w getcie warszawskim, kwiecień 1943

Na terenach kontrolowanych przez państwo Adolfa Hitlera odbyła się akcja planowej zagłady Żydów w terminologii nazistowskiej zwana ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej (niem. Endlösung der Judenfrage), która jako całość prześladowań i eksterminacji tego narodu określana jest mianem Holocaust. W wyniku tej polityki wymordowano 5,5-6 milionów Żydów. Doprowadził do podpisania dyskryminujących Żydów ustaw norymberskich 15 września 1935, czego dalekim skutkiem były masowe pogromy mniejszości żydowskiej w Niemczech, określane jako noc kryształowa (niem. Kristallnacht) z 9 i 10 listopada 1938.

Polityka rasowa, eksterminacje i germanizacja

Oprócz Żydów, Hitler dążył do usunięcia również Cyganów (zob. Porajmos), jako tzw. podludzi (niem. Untermenschen), a także izolacji i wyniszczenia niemieckich homoseksualistów (zob. Sytuacja homoseksualistów w III Rzeszy). Do zbrodni nazistowskich, do których zachęcał i które aprobował Hitler, należą także akcje mordowania ludzi z różnych względów uznanych przez niemiecką eugenikę za „bezwartościowych”, przeprowadzane m.in. pod kryptonimem Akcja T4. Wszczął programy masowych mordów np. na osobach nieuleczalnie chorych, chorych psychicznie, niedorozwiniętych, kalekich. Planowano usunąć około 51 milionów Słowian zamieszkujących Europę Środkowo-Wschodnią poprzez eksterminacje czy przesiedlenia na wschód, głównie na Syberię (zgodnie z tak zwanym Generalnym Planem Wschodnim, niem. Generalplan Ost). Zakładano też germanizację elementów określanych przez pseudonaukowe wytyczne niemieckiej teorii rasowej jako „wartościowe rasowo”.

Polscy rolnicy wysiedlani z Zamojszczyzny, zima 1942/1943

Plan ten składał się z dwóch części, tzw. Mały Plan (niem. Kleine Planung), który przewidywał wymordowanie całej polskiej elity i inteligencji – został w większości zrealizowany na terytorium Polski (zob. Intelligenzaktion). Natomiast druga część, tzw. Duży Plan (niem. Grosse Planung), został zapoczątkowany wielką akcją przesiedleńczą na Zamojszczyźnie, jednak wskutek sprzeciwu polskiego ruchu oporu, podczas powstania zamojskiego, nie został zrealizowany do końca – tym samym główne plany przesiedleńcze przesunięto na okres powojenny. Istniały różne wersje Generalnego Planu Wschodniego, np. jedna z nich przewidywała realizację projektu autorstwa nazistowskiego architekta Huberta Grossa, który opracował plany zburzenia 95% powierzchni zabudowanej Warszawy i wybudowanie w tym miejscu tzw. „Nowego niemieckiego miasta Warszawa” (niem. Die neue deutsche Stadt Warschau) oraz włączenie do niego Planu Pabsta – w miejscu Zamku Królewskiego w Warszawie zamierzano wybudować nazistowską Halę Ludową (niem. Volkshalle). Plany niemieckie odnośnie do Warszawy (m.in. grabież dzieł sztuki i zniszczenie Zamku Królewskiego) Hitler zaaprobował osobiście 4 października 1939 w Berlinie[89].

Kolejnym elementem planu była zinstytucjonalizowana akcja rabunku dzieci (w jej ramach także akcja specjalna Heuaktion, podczas której pochwycono dzieci i młodzież także z terytorium dzisiejszej Białorusi i Ukrainy), praktycznie realizowana na wschodnich terytoriach okupowanych wobec różnych narodów, największe straty poniosła Polska. Trudne szacunki liczebne wywózek polskich dzieci, opracowane na podstawie ocalałych archiwów niemieckich i zeznań funkcjonariuszy jednego z głównych wykonawców akcji rabunku dzieci, towarzystwa Lebensborn mówią o dziesiątkach tysięcy[b][90], zwłaszcza małych dzieci i niemowląt. Historycy zajmujący się tym tematem oceniają liczbę dzieci poddanych przymusowym przesiedleniom i germanizacji w ramach programu rabunku dzieci na ok. 200 000[91][92][90].

Okres końcowy

Wizerunek Hitlera po zmianie wyglądu – retusz wykonany przez Amerykanów w 1944, aby pokazać jak mógłby wyglądać ukrywający się Hitler, po pokonaniu Niemiec

W wyniku działań wojennych przez pewien czas znaczna część Europy znalazła się pod panowaniem niemieckim. W 1941 zdecydował się na uderzenie na ZSRR – niemiecka armia przystąpiła do realizacji planu Barbarossa. Po przegranej bitwie pod Moskwą (grudzień 1941) przejął osobiste dowództwo nad kampanią wschodnią i w efekcie kierowania się względami ideologicznymi bardziej niż militarnymi doprowadził do klęski armii niemieckiej w wojnie z ZSRR.

W latach 1943–1944 skoncentrowane uderzenia alianckie odebrały III Rzeszy inicjatywę na wszystkich frontach. Po rozpoczętym przez aliantów 6 czerwca 1944 lądowaniu w Normandii, Hitler nie mógł się zdecydować na konkretny wariant obrony, nie odpowiadał mu zarówno plan Erwina Rommla, jak i Gerda von Rundstedta. W konsekwencji armia niemiecka utraciła szansę na skuteczną obronę Normandii, a 17 czerwca 1944 Hitler oskarżył generałów i Wehrmacht o tchórzostwo.

Do końca wojny liczył na skonstruowanie przez naukowców niemieckich, a następnie wprowadzenie do masowej produkcji „cudownej broni” (niem. Wunderwaffe), która pozwoliłaby mu zmienić losy wojny – wiązał duże nadzieje z pociskami rakietowymi V1 i V2, jednak jego oczekiwania w tej mierze nie sprawdziły się, gdyż „Wunderwaffe” pojawiły się zbyt późno i w zbyt małej liczbie. W obliczu zbliżającej się klęski Niemiec 20 lipca 1944 grupa spiskowców z Clausem von Stauffenbergiem na czele dokonała w Wilczym Szańcu nieudanego zamachu na życie Hitlera.

W 1945, wobec nieuchronnej klęski III Rzeszy, Adolf Hitler pozbawił przywilejów i stanowisk przywódców nazistowskich, których uważał za zaufanych (Himmlera i Göringa) – za próbę porozumienia się z aliantami. 29 kwietnia 1945 w swoim testamencie politycznym Hitler pozbawił Himmlera członkostwa w NSDAP. Göring został uznany przez Hitlera za zdrajcę, gdy 23 kwietnia 1945 zadeklarował gotowość zastąpienia Hitlera i podjęcia negocjacji z aliantami – z polecenia Hitlera został pozbawiony wszystkich stopni wojskowych, wyrzucony z partii nazistowskiej, a następnie aresztowany przez SS 25 kwietnia 1945. Hitler wydał również 27 kwietnia 1945 rozkaz zamordowania Göringa, jego żony i córki – jednak oficer SS Bernhard Frank, który polecenie otrzymał, wykorzystując wojenne zamieszanie odmówił jego wykonania.

Śmierć

(c) Bundesarchiv, B 145 Bild-F051673-0059 / CC-BY-SA
Adolf Hitler z Evą Braun (1942)
Okładka amerykańskiej gazety z maja 1945

29 kwietnia 1945 roku, dzień przed popełnieniem samobójstwa, dyktator w obecności świadków oraz Waltera Wagnera – notariusza i zarazem radnego dzielnicy Pankow zawarł cywilny związek małżeński z Evą Braun[93].

30 kwietnia 1945, podczas oblężenia Berlina, Hitler wraz z poślubioną dzień wcześniej Evą Braun popełnił samobójstwo. Powszechnie przyjmuje się, że uczynił to strzelając z pistoletu w skroń i jednocześnie rozgryzając fiolkę z cyjankiem (niektórzy, głównie sowieccy historycy utrzymują, iż w rzeczywistości został zastrzelony przez swoich adiutantów lub straż przyboczną), w podziemnym schronie pod gmachem Starej Kancelarii Rzeszy w Berlinie (wcześniej zarządzając w celu zbadania skuteczności trucizny, otrucie swojego psa – Blondi). Miał wtedy 56 lat.

Zwłoki dyktatora i jego małżonki zostały spalone przez esesmanów ze straży przybocznej. Informacje o okolicznościach śmierci i fakt bezspornej identyfikacji odnalezionych w Berlinie przez Rosjan zwłok obojga został na wiele lat utajniony, gdyż prawda nie odpowiadała wersji głoszonej przez oficjalną propagandę.

W latach 1946–1949 NKWD prowadziło przesłuchania Ottona Günschego – zastępcy osobistego adiutanta Hitlera oraz Heinza Lingego – ordynansa Hitlera i innych świadków ostatnich chwil w bunkrze pod Kancelarią Rzeszy. Ich zeznania wyjaśniające okoliczności samobójstwa i spalenia zwłok, zostały utajnione i zamknięte w osobistym archiwum Stalina. Po raz pierwszy dostęp do materiałów śledztwa umożliwił Komisji Ideologicznej Komitetu Centralnego KPZR Chruszczow w 1959, ale dopiero po otwarciu archiwum partyjnego w 1991 stały się dostępne dla historyków.

Było to powodem powstania hipotez mówiących, że w rzeczywistości Hitler uciekł z oblężonego Berlina i wyjechał do Argentyny. Przeciwko ich prawdziwości świadczył między innymi fatalny stan psychiczny i fizyczny Hitlera (m.in. w styczniu 1945 stwierdzono u niego chorobę Parkinsona).

Spalone szczątki byłego przywódcy III Rzeszy zostały pogrzebane we wschodnich Niemczech przez agentów KGB, a w 1970 ostatecznie spalone. W 1993 w byłych archiwach radzieckich znaleziono dwa fragmenty czaszki, mające należeć do Hitlera[94].

9 czerwca 2006 w miejscu gdzie był schron Führera odsłonięto tablicę informującą zarówno o budowli, jak i o fakcie popełnienia w tym miejscu samobójstwa przez Hitlera.

Seksualność

Adolf Hitler stworzył swój publiczny wizerunek jako Wodza żyjącego w abstynencji seksualnej, bez rodziny, w całkowitym poświęceniu swojej misji politycznej i narodowi niemieckiemu. Jego trwający 14 lat związek z Evą Braun był stale ukrywany przed opinią publiczną i wszystkich oprócz jego najbliższego kręgu[95][96].

Zakres władzy i odpowiedzialności

Otwarte pozostaje pytanie czy tylko Hitler jest odpowiedzialny za całe zło, jakie wydarzyło się w okresie III Rzeszy. Głośny spór toczy się pomiędzy dwoma grupami naukowców: tzw. intencjonalistami (Hannah Arendt, Eberhard Jäckel, Alan Bullock, Karl Dietrich Bracher czy Klaus Hildebrand), którzy wskazywali, że wszystko co działo się w Rzeszy, nie mogło mieć miejsca bez wiedzy Hitlera oraz tzw. funkcjonalistami (Martin Broszat, Hans Mommsen, Uwe Dietrich Adam), którzy zwracają też uwagę na ważki element rywalizacji o wpływy i ścierania się różnorakich koncepcji w ramach reżimu nazistowskiego oraz na charakter władzy Hitlera. Polski historyk, badacz ideologii nazistowskiej, Wojciech Wichert, podkreśla znaczenie cech charakterologicznych Hitlera: „nie był z natury człowiekiem usystematyzowanym i zahartowanym w ciężkiej pracy; cechowało go pospolite lenistwo i brak punktualności. Adolf Hitler, w odróżnieniu od innych liderów politycznych tamtego czasu, poświęcał niewiele czasu na roztrząsanie arkanów wewnętrznej polityki, które przekazywał z reguły swoim współpracownikom, albo w ogóle nie zaprzątały one jego głowy. Zamiast zajmowania się pilnymi sprawami bieżącymi, Hitler przebywał w swoim ulubionym Obersalzbergu, w posiadłości Berghof”[97].

Gabinet Hitlera

Rząd Hitlera istniał od zagarnięcia władzy 30 stycznia 1933 aż do jego śmierci 30 kwietnia 1945 (łącznie 12 lat i 3 miesiące).

Dziedzictwo

Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznał cztery organizacje powołane przez Hitlera (NSDAP, SS, SD i Gestapo) za przestępcze.

Ława oskarżonych w Norymberdze. Siedzą od lewej w pierwszym rzędzie: Göring, Hess, Ribbentrop, Keitel. W drugim rzędzie: Dönitz, Raeder, Schirach, Sauckel.

Artykuł 6 statutu Trybunału zaliczył do zbrodni hitlerowskich:

  • Zbrodnie przeciw pokojowi: ściślej – planowanie, przygotowanie, rozpoczęcie i prowadzenie wojny napastniczej, albo wojny gwałcącej traktaty, umowy i porozumienia międzynarodowe, lub udział w planie, którego celem jest dokonanie wymienionych czynów;
  • Zbrodnie wojenne: złamanie prawa wojennego, w tym złe traktowanie i deportacje do niewolniczych obozów ludności z terytoriów okupowanych, morderstwa i złe traktowanie jeńców wojennych, plądrowanie publicznej i prywatnej własności, niszczenie miast i wsi, dewastacja nie podyktowana względami strategicznymi;
  • Zbrodnie przeciw ludzkości: morderstwa, niewolniczą eksploatację i inne nieludzkie czyny popełniane przeciw cywilom przed i w trakcie wojny.

W wielu krajach głoszenie poglądów politycznych zbliżonych do faszyzmu/hitleryzmu jest zakazane z mocy prawa. W Polsce regulują to:

  • Kodeks karny (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. z późniejszymi zmianami): „Art. 256: Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.”
  • Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002, I KZP 5/02 (OSNKW 2002/5-6/32): „Propagowanie, w rozumieniu art. 256 k.k., oznacza każde zachowanie polegające na publicznym prezentowaniu faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa, w zamiarze przekonania do niego.”
  • Konstytucja RP: „Art. 13: Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur i członkostwa.”

Odznaczenia

Poniższa lista przyznanych odznaczeń jest niepełna.

Kultura masowa

Charlie Chaplin parodiuje Hitlera w filmie Dyktator z 1940

Hitlera przedstawiono między innymi w filmach:

  • Dyktator – film w reżyserii Charlesa Chaplina z 1940, w którym odgrywa on także główną rolę parodiując postać Hitlera (w filmie Chaplin występuje jako Hynkel i jednocześnie wciela się w postać żydowskiego fryzjera). Swastyka zastąpiona została przez dwa symbole iks. W III Rzeszy dystrybucja tego filmu została zakazana, a w powojennych Niemczech jego pierwsza projekcja odbyła się w 1998.
  • Hitler i nazistowskie Niemcy zostali sparodiowani w amerykańskim krótkometrażowym filmie animowanym produkcji Walt Disney Company z Kaczorem Donaldem w roli głównej pt. Der Fuehrer's Face z 1943 roku.
  • Hitler – Ostatnie 10 dni – dramat wojenny w kooperacji włosko-brytyjskiej z 1973. Wyreżyserowany przez Ennio De Conciniego. Akcja rozgrywa się w ostatnich dniach wojny w berlińskim bunkrze. Obraz przedstawia charakter dyktatora dążącego do panowania nad światem i to do ostatnich sekund swojego życia. Usiłuje przy tym odpowiedzieć na pytanie czy był zwykłym człowiekiem spełniającym swój obowiązek wobec kraju czy politykiem, którym zawładnęły jego własne wizje. Rolę Hitlera odtwarza Alec Guinness.
  • Hitler: Narodziny zła – miniserial produkcji kanadyjskiej i amerykańskiej z 2003, który pokazuje jak Adolf Hitler doszedł do władzy po pierwszej wojnie światowej. Film skupia się na tym, jak rozgoryczone, rozdarte politycznie i ekonomicznie niemieckie społeczeństwo pomogło wspiąć się Hitlerowi na szczyt. „Hitler: Narodziny Zła” pokazuje również jak nienawiść do Żydów stała się centrum jego poselstwa politycznego w Niemczech i znalazła szeroki oddźwięk wśród narodu niemieckiego.
  • Upadek – produkcji niemieckiej z 2004, ukazujący ostatnie dni z życia Hitlera, które spędził w swoim berlińskim bunkrze. Rolę Hitlera zagrał Bruno Ganz.
  • Adolf H. – Ja wam pokażę – wyreżyserowana przez Daniego Levy’ego komedia wojenna z 2007. Był pierwszym w Niemczech filmem tego gatunku traktującym o Hitlerze. Film jest spojrzeniem na sylwetkę wodza III Rzeszy poprzez pryzmat czarnego humoru i satyry. Jego postać została ukazana jako nieudacznik i ignorant. Wywołało to kontrowersje w Niemczech, gdyż film odstawał od dotychczasowej konwencji ukazywania Hitlera w kinematografii, a jego rolę odtworzył Helge Schneider.
  • Aluzje do osoby Adolfa Hitlera stanowią motyw przewodni piosenki kabaretowej Ten wąsik ze słowami Mariana Hemara. W tekście zwraca się uwagę na podobieństwo zachodzące między przywódcą III Rzeszy a postacią głównego bohatera filmów Charliego Chaplina. Piosenka była wykonywana przez Ludwika Sempolińskiego w rewii Orzeł czy Rzeszka, wystawianej od 31 maja do sierpnia 1939 przez teatrzyk Ali-Baba w Warszawie[101]. Występy te wywołały interwencję ambasadora Niemiec, a wykonawca podobnie jak i autor tekstu byli podczas II wojny światowej poszukiwani przez Gestapo w całej okupowanej Europie.
  • Hitler ukazany w karykaturalnym świetle pojawia się również w komedii Juliusza Machulskiego pt. AmbaSSada. W filmie tym Hitler grany jest przez Roberta Więckiewicza.

Zobacz też

Uwagi

  1. Oficjalny tytuł głowy państwa wprowadzony na miejsce opróżnionego urzędu prezydenta.
  2. Według zeznań funkcjonariuszy towarzystwa Lebensborn e.V., pod opieką tej instytucji znajdowało się 92 000 dzieci poddanych germanizacji.

Przypisy

  1. George Feldman: World War II, vol. II, Gale Group 2000, s. 391, ISBN 0-7876-3832-3.
  2. Austria: Grób rodziców Hitlera zlikwidowany, dzieje.pl, 29 marca 2012 [dostęp 2021-05-11] [zarchiwizowane z adresu 2018-02-12] (pol.).
  3. Hitler’s art [dostęp 2017-04-22] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-26].
  4. Rozmowy przy stole, Wyd. Charyzma 1996, s. 192, ISBN 83-85820-02-07.
  5. Joachim Fest, Hitler, Adolf, [w:] Neue Deutsche Biographie (NDB), tom 9, 1972, s. 250–266 [dostęp 2010-10-20] (niem.).
  6. Hitler, Adolf, [w:] Österreichisches Biographisches Lexikon 1815–1950 (ÖBL), tom 2, s. 335 [dostęp 2010-10-20] (niem.).
  7. „Żydowski” prototyp VW Garbusa, Izraelczyk.pl [dostęp 2016-11-11] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-12] (pol.).
  8. Ferdinand Porsche nie wymyślił garbusa. Jego twórcą był... żydowski inżynier (na podstawie książki: Paul Schilperoord, „Niezwykłe życie Josefa Ganza”), Polska Times (pol.).
  9. Telewizyjny serial dokumentalny Apokalipsa. Siła Hitlera: Zagrożenie.
  10. „Rozmowy przy stole”, Wyd. Charyzma 1996, s. 334, ISBN 83-85820-02-07.
  11. a b Bogusław Wołoszański, Honor żołnierza 1939, 2010, s. 19–22.
  12. Adam Miklasz, Czy Hitler był w młodości komunistą?, Ciekawostki historyczne.pl, 23 listopada 2017.
  13. Robert Gerwarth, Pokonani. Dlaczego pierwsza wojna światowa się nie zakończyła (1917-1923), Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2017, s. 192–193, ISBN 978-83-8062-211-1, OCLC 1010922527 [dostęp 2019-04-24].
  14. Rich Cohen: Becoming Adolf, vanityfair.com, listopad 2007.
  15. Wzrost a polityka, national-geographic.pl, 8 września 2009 [zarchiwizowane z adresu 2012-06-11].
  16. Serial dokumentalny Hitler’s bodyguard, odc. 11 Attempts to kill Hitler at the Wolf’s Liar, 2008.
  17. a b Michael H. hart 100 postaci, które miały największy wpływ na dzieje ludzkości ISBN 83-7129-028-4 Świat Książki, Warszawa 1996 str. 168.
  18. Adolf Hitler, historia.gazeta.pl (pol.).
  19. „Rozmowy przy stole”, Wyd. Charyzma 1996, ISBN 83-85820-02-07, przypis 99.
  20. Serial dokumentalny Hitler’s bodyguard, odc. 2 Early attempts on Hitler’s life, Nugus/Martin Productions Ltd., 2008.
  21. Bogusław Wołoszański, Honor żołnierza 1939, 2010, s. 82.
  22. Hitler ersucht um Entlassung aus der österreichischen Staatsangehörigkeit, ns-archiv.de, 7 kwietnia 1925 [dostęp 2014-01-31] (niem.).
  23. Werner Maser, Hitlers Briefe und Notizen: Sein Weltbild in handschriftlichen Dokumenten, Düsseldorf: Econ, 1973, 142f, ISBN 978-3-430-16356-9 (niem.).
  24. a b c d Paul Johnson: Historia świata od roku 1917 do lat 90. Londyn: Puls Publications Ltd., 1992, s. 176, 379. ISBN 0-907587-79-8.
  25. a b Witold Pronobis, Świat i Polska w XX wieku, Warszawa: Editions Spotkania, 1996, s. 154, 177, ISBN 83-86802-11-1.
  26. Handelsblat: IG FARBEN: DER NEUE ALLTAG MIT DEN NAZIS [1]. [dostęp 2016-11-17].
  27. Zukunft Braucht Erinnerung: Die I.G. Farbenindustrie AG und ihre Rolle im Dritten Reich [2] Data dostępu:2016-11-17.
  28. Sauber.50webs.com: Wer finanzierte Hitler und die NSDAP?[3]. [dostęp 2016-11-17].
  29. Wollheim memorial: Die Anpassung der I.G. Farben an das NS-Regime ab 1933 [4]. [dostęp 2016-11-17].
  30. Richard J. Evans, The Coming of the Third Reich, New York: Penguin Press, 2004, s. 322, 331, ISBN 1-59420-004-1 [dostęp 2020-05-25] (ang.).
  31. Berliner Themenjahr 2013: Violence Unleashed, berlin.de, 18 sierpnia 2016 [dostęp 2020-05-24] [zarchiwizowane z adresu 2016-08-18] (ang.).
  32. Aleksandra Buchaniec-Bartczak, [O książce] Twarz Hitlera. Biografia fizjonomiczna - Claudia Schmölders, Forum Żydów Polskich [dostęp 2016-11-17] [zarchiwizowane 2016-11-18].
  33. Anne T. Donahue, Polowanie na Hitlera - Dziesięć nieznanych faktów o Adolfie Hitlerze, History TV [dostęp 2016-11-17] [zarchiwizowane 2016-11-17].
  34. Reżyseria wyborczych spotkań hitlera, [w:] Katarzyna Fiołka, Hitler. Wielkie Biografie, Virtualo, 2010, ISBN 978-83-7670-224-7 [dostęp 2021-11-09] (pol.).
  35. Karol Grünberg: Życie osobiste Hitlera, Warszawa 1993, s. 102.
  36. D. Gwizdalanka, Muzyka i polityka, Kraków 1999, s. 163–164.
  37. „Rozmowy przy stole”, Wyd. Charyzma 1996, s. 195, ISBN 83-85820-02-07.
  38. Brigitte Hamann, Wiedeń Hitlera. Lata nauki pewnego dyktatora, Poznań 2013, s. 18.
  39. Toland, John Adolf Hitler. New York: Anchor Publishing, 1992.
  40. Michael Rissmann, Hitlers Gott. Vorsehungsglaube und Sendungsbewußtsein des deutschen Diktators, Zürich München: Pendo, 2001, p. 94–96. ISBN 3-85842-421-8.
  41. Baynes, Norman H., ed. (1969). The Speeches of Adolf Hitler: April 1922-August 1939. New York: Howard Fertig.
  42. a b Derek Hastings, Catholicism and the Roots of Nazism: Religious Identity and National Socialism, 2009, s. 1859.
  43. Czy Adolf Hitler był katolikiem? [dostęp 2012-11-05] [zarchiwizowane z adresu 2012-11-05].
  44. Christa Schroeder, Byłam sekretarką Adolfa Hitlera, Warszawa 1990, s. 60.
  45. Nicolaus v. Below, Byłem adiutantem Hitlera, 1937–45, Warszawa 1990, s. 401.
  46. Nicolaus v. Below, Byłem adiutantem Hitlera, 1937–45, s. 140.
  47. Alan Bullock: Hitler, studium tyranii, Warszawa 1997, s. 25.
  48. Werner Maser, „Adolf Hitler, legenda, mit, rzeczywistość, s. 201.
  49. K. Grunberg, Życie osobiste Adolfa Hitlera, s. 65.
  50. Veikko Huovinen, Hycler: „Życie i działalność Hitlera”, Warszawa 1991, s. 106.
  51. Hermann Rauschning: Rozmowy z Hitlerem, cyt. s. 257.
  52. Roger Nilsen Is the Catholic Church a Christian Church?, 2018, s. 443.
  53. a b c Gregory S. Paul, The Great Scandal: Christianity’s Role in the Rise of the Nazis – Part I, 2003.
  54. Atheist Hall Converted: Berlin Churches Establish Bureau to Win Back Worshipers. The New York Times. 14 maja 1933. s. 2.
  55. Christian Smith, Disruptive religion: the force of faith in social-movement activism, 1996, s. 156–157.
  56. Baynes, Norman Hepburn (1969). The Speeches of Adolf Hitler, April 1922 – August 1939. s. 378.
  57. Rosa Sala Rose: Krytyczny słownik mitów i symboli nazizmu, Warszawa 2006, s. 55.
  58. Allan Bullock, Hitler i Stalin żywoty równoległe, Warszawa: Bellona, 2014, s. 391, Cytat: Jego własny mit potrzebował oparcia. Dlatego, podobnie jak Napoleon, często powoływał się na Opatrzność, będącą niezbędną – bo oferującą zarówno uzasadnienie, jak i rozgrzeszenie jego działań..
  59. Longerich Peter, Hitler. Biografia, 2017, s. 600, Cytat: Wiadomo natomiast, że jego wzmianki o „Opatrzności” miały służyć przede wszystkim polityczno-światopoglądowej walce z wpływami Kościołów: żeby nie zostawiać im wyłączności w metafizycznym władaniu na sferą niebiańską.
  60. Weikart Richard, Hitler’s Religion, Regenery History, 2016, XI, Cytat: We are Christians; without Christianity Europe is lost. Hitler is an atheist.
  61. Piotr Zychowicz, Niemcy, wyd. Wydanie II, Poznań 2017, s. 31.
  62. Russell, Jeffrey Burton (2012). Exposing Myths about Christianity. Downers Grove, Ill.: IVP Books. s. 57–58. ISBN 978-0-8308-3466-2. Cytat: Atheist rulers such as Lenin, Hitler, Stalin, Mao Zedong and Pol Pot tortured, starved and murdered more people in the twentieth century than all the combined religious regimes of the world during the previous nineteen centuries.
  63. Rosa Sala Rose: Krytyczny słownik mitów i symboli nazizmu, Warszawa 2006, s. 56.
  64. Werner Maser: Adolf Hitler, legenda, mit, rzeczywistość, s. 208.
  65. M. Rusecki, Istota i geneza religii, Lublin-Sandomierz 1997, s. 279.
  66. Hermann Rauschning, Rozmowy z Hitlerem, cyt. s. 259.
  67. The Holy Reich, Nazi Conceptions of Christianity, 1919–1945, Richard Steigmann-Gall, Kent State University, Ohio, Cambridge University Press (ISBN 978-0-521-82371-5 | ISBN 0-521-82371-4).
  68. Baynes, N. (ed.) (1942). The Speeches of Adolf Hitler, April 1922-August 1939. London, Oxford University Press. ISBN 0-598-75893-3.
  69. Roussy, R. (ed.) (1973): My New Order. Octagon Books. ISBN 0-374-93918-7.
  70. David Redles. Hitler’s Millennial Reich: Apocalyptic Belief and the Search for Salvation. New York, New York, USA; London, England, UK: New York University Press, 2005, s. 60.
  71. George Joseph, Ideology Of Anti-Semitic Liberal Theology Caused Nazi Holocaust: Hatred to the Biblical Truth Leads to Hatred Murder and Suicide, God Jesus Prof Academy, 2015.
  72. Susannah Heschel The Aryan Jesus: Christian Theologians and the Bible in Nazi Germany, 2008, s. 8.
  73. Roger Griffin. Fascism, Totalitarianism and Political Religion. Oxon, England, UK; New York, New York, USA: Routledge, 2005, s. 85.
  74. „Mein Kampf”, 278.
  75. Ze zjazdu partii w Norymberdze, 1933 rok.
  76. Cytat za Ravi Zacharias, „Can Man Live Without God?”, 1994, s. 23.
  77. „Mein Kampf”, s. 282.
  78. Speer, A. (2003): Inside the Third Reich. Weidenfeld & Nicolson History, ISBN 1-84212-735-7, s. 96ff.
  79. Ian Kershaw, Hitler, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 101, ISBN 83-7255-960-0, Cytat: Policja polityczna, przepojona tą doktryną i uprawniona do jej rozwijania, działała szczególnie na obszarach „pracy na rzecz Führera”, prześladując niezliczonych „wrogów państwa i narodu” – Żydów, komunistów (i innych marksistów), masonów, „politycznie czynnych” przedstawicieli Kościołów, Świadków Jehowy, homoseksualistów, Cyganów, „jednostki aspołeczne”, „notorycznych kryminalistów”.
  80. Richard Overy, Dyktatorzy Hitler i Stalin, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2013, s. 285, ISBN 978-83-245-9264-7, Cytat: Reżim nazistowski nie grabił świątyń ani nie wysadzał ich w powietrze, nie zubażał również duchowieństwa. Za czasów dyktatury można było brać udział w obrzędach religijnych (wyjątek stanowili niemieccy Żydzi, a także Świadkowie Jehowy, którzy odmawiali służby wojskowej). Miliony członków partii było i pozostało katolikami lub ewangelikami. Wielu niemieckich chrześcijan nie widziało rozbieżności między swoim wyznaniem a przynależnością polityczną i gorąco popierało ideę narodowej rewolucji.
  81. Witold Pronobis, Świat i Polska w XX wieku, Warszawa: Editions Spotkania, 1996, s. 148, ISBN 83-86802-11-1, Cytat: W środę 22 marca 1933 r. koło Dachau zostanie otwarty pierwszy obóz koncentracyjny. Pomieści on 5. tys. więźniów. Planując na taką skalę nie poddamy się żadnym błahym zastrzeżeniom, ponieważ jesteśmy przekonani, że umocni to wszystkich tych, którzy dbają o naród i służą jego interesom..
  82. Lech Bielski, Mariusz Trąba, Historia powszechna, Kraków: Wydawnictwo Park, 2003, s. 236, ISBN 83-7266-225-8.
  83. http://www.ub.edu/graap/nazi.pdf.
  84. Guillebaud, Claude W. 1939. The Economic Recovery of Germany 1933-1938. London: MacMillan and Co. Limited.
  85. Adolf Hitler: Man of the Year, 1938, Time Magazine [dostęp 2013-10-03] (ang.).
  86. Karol Grünberg i inni, Historia od X-XX wieku: kronika wydarzeń – Polska i sąsiedzi, Toruń: Wydawnictwo Troja, 1992, s. 204, ISBN 83-9003-860-9.
  87. a b Wojciech Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914–1945, tom 1, Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 356, ISBN 83-7311-991-4.
  88. Nowy adiutant Hitlera, „Gazeta Lwowska”, 9 lipca 1939, s. 1.
  89. Dziennik Hansa Franka z 4 października 1939: Führer omówił z generalnym gubernatorem ogólną sytuację, zaaprobował jego pracę w Polsce, w szczególności zburzenie zamku w Warszawie, nieodbudowanie tego miasta, wywóz dzieł sztuki.
  90. a b Roman Hrabar, Hitlerowski rabunek dzieci polskich. Uprowadzanie i germanizowanie dzieci polskich w latach 1939–1945, Katowice: Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, Wydawnictwo „Śląsk”, 1960, s. 92–93.
  91. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Bartłomiej Kaczorowski (red.), Wojciech Baturo (red.), t. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 613, ISBN 83-01-14181-6, OCLC 830616751.
  92. Czesław Madajczyk, Generalna Gubernia w planach hitlerowskich. Studia, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1961, s. 93.
  93. Ian Kershaw, Hitler. 1941–1945 Nemesis, Dom Wydawniczy „Rebis”, Poznań 2003, s. 403–404. ISBN 83-7301-324-5.
  94. Norman Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999, s. 1113, ISBN 83-7006-883-9.
  95. Alan Bullock, Hitler: A Study in Tyranny, Nowy Jork: Konecky & Konecky, 1999, s. 563, ISBN 978-1-56852-036-0.
  96. William L. Shirer, The Rise and Fall of the Third Reich, Nowy Jork: Simon & Schuster, 1960, s. 130, ISBN 978-0-671-62420-0.
  97. Wojciech Wichert, Chaos i przyzwolenie. Polikratyczna struktura reżimu hitlerowskiego do 1939 r., „Histmag.org”, 20 czerwca 2009.
  98. Order „czerwonych strzał”, „Gazeta Lwowska”, 3 października 1937, s. 3.
  99. a b Adolf Hitler (z prawej) noszący włoską odznakę i kordzik (zdjęcie), germaniainternational.com [dostęp 2017-05-08].
  100. a b c Hitler, Adolf - TracesOfWar.com, www.tracesofwar.com [dostęp 2022-12-19].
  101. Dariusz Michalski, Powróćmy jak za dawnych lat..., czyli historia polskiej muzyki rozrywkowej (lata 1900–1939), Stefania Grodzieńska, Warszawa: Iskry, 2007, s. 54–56, ISBN 978-83-244-0034-8, OCLC 169901150.

Bibliografia

Publikacje

  • Jerzy Wojciech Borejsza, Antyslawizm Adolfa Hitlera, Warszawa: Czytelnik, 1988, ISBN 83-07-01725-4, OCLC 834994740.
  • Alan Bullock, Hitler. Studium tyranii, Warszawa: Iskry, 2004, ISBN 83-207-1746-9.
  • Gerd R. Ueberschär, Wojskowe elity III Rzeszy, Barbara Lulińska, Daniel Luliński, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2004, ISBN 83-11-09880-8, OCLC 69588049.
  • Henrika Eberlego i Mathiasa Uhla (red.), Materiały utajnione przez Stalina. Teczka Hitlera, Warszawa: Świat Książki, 2005, ISBN 83-247-0047-1.
  • Laurence Rees, Hitler i Stalin. Wojna Stulecia, Warszawa: Prószyński i Spółka, 2005, ISBN 83-7469-183-2.
  • Wolfgang Zdral, Nieznana rodzina Hitlerów, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2006, s. 240, ISBN 83-11-10488-3.
  • Bevin Alexander, Jak Hitler mógł wygrać wojnę, Warszawa: Wydawnictwo Amber, 2008, ISBN 978-83-241-3083-2.
  • Nicolaus von Below, Byłem adiutantem Hitlera 1937-45, Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2011, ISBN 978-83-1112042-6.

Publikacje uzupełniające

  • Ciszej nad tą rodziną [Adolfa Hitlera], „Forum”, 19, 2005, s. 50–57.

Prasa i periodyki

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Redirect arrow without text.svg
Redirect arrow, to be used in redirected articles in Wikipedias written from left to right. Without text.
Планка Золотой партийный знак НСДАП.svg
Планка Золотой партийный знак НСДАП
DEU Ehrenkreuz des Weltkrieges Frontkaempfer BAR.svg
Baretka: "Krzyż Honoru za Wojnę 1914/1918" (Niemcy, III Rzesza) – dla Frontowców (z mieczami).
DEU Sudetenland Medal Praga.jpg
Autor: Smat, Licencja: CC BY-SA 3.0
Baretka Medalu Pamiątkowego 1 października 1938 z nakładką Zamek Praski
GER Return of Memel Commemorative Medal ribbon.svg
Autor: Boroduntalk, Licencja: CC BY 4.0
The Return of Memel Commemorative Medal ribbon bar. Nazi Germany, 1939.
Order of the Elephant Ribbon bar.svg
Autor: Portunes, Licencja: CC BY 4.0
Ribbon bar of the Danish Order of the Elephant
Bundesarchiv Bild 183-1987-0703-507, Berlin, Reichstagssitzung, Rede Adolf Hitler.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-1987-0703-507 / unbekannt / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Berlin, Reichstagssitzung, Rede Adolf Hitler

Die vernichtende Rede des Führers über Roosevelt. Am Donnerstag nachmittag hielt der Führer vor den Männern des Deutschen Reichstags die grosse und mit fieberhafter Spannung erwartete Rede zu dem von dem Kriegshetzer Roosevelt heraufbeschworenen Krieg im Pazifik.

Auf der Regierungsbank (von rechts nach links) sieht man
den Führer, neben ihm
Reichsaussenminister v. Ribbentrop,
Grossadmiral Reader,
Generalfeldmarschall v. Brauchitsch,
Generalfeldmarschall Keitel und die
Reichsminister Dr. Frick und
Dr. Goebbels.
- In der zweiten Reihe (von rechts):
Die Reichsminister Graf Schwerin-Krosigk,
Funk,
Darré,
Rust,
Kerrl,
Dr. Frank,
Dr. Dorpmüller,
Dr. Seyss-Inquart und
Dr. Todt.
- Dahinter (von rechts):
Reichsminister Rosenberg und die
Staatsminister Dr. Meissner und
Dr. Popitz.

AV 65979

[Berlin, Kroll-Oper.- Reichskanzler Adolf Hitler während seiner Rede vor dem Reichstag zur Kriegserklärung an die Vereinigten Staaten.]

Abgebildete Personen:

  • Hitler, Adolf: Reichskanzler, Deutschland
  • Ribbentrop, Joachim von: Außenminister, NSDAP, Deutschland
  • Frick, Wilhelm Dr.: NSDAP, MdR, Reichsinnenminister, 1924 Hitlerputsch-Prozeß vor dem Volksgericht München, 1946 hingerichtet, Deutschland (GND 119055201)
  • Goebbels, Joseph: Reichsminister für Volksaufklärung und Propaganda, Gauleiter Berlin, Deutschland
  • Schwerin von Krosigk, Lutz Graf: Reichsfinanzminister, Deutschland
  • Rosenberg, Alfred: Außenpolitisches Amt, Ideologe, Reichsminister Ostgebiete, Deutschland
  • Göring, Hermann: Reichsmarschall, Oberbefehlshaber der Luftwaffe, Ministerpräsident von Preußen, Deutschland
Hitlerwithoutmoustache0005.jpg
Hitler with a beard. The picture depicts two versions of a photograph of Adolf Hitler that was retouched by an artist of the United States Secret Service in 1944 in order to show how a fugitive Hitler may disguise himself in order to escape capture after Germany's (then imminent) defeat. Since Hitler's death was not a certainty in 1945 the pictures were posted up all over Germany in the summer of 1945 to ease finding the (potentially) "fugitive" and camouflaged dictator.
Hitler as young man.jpg
Adolf Hitler in early 1920s
Hitler portrait crop (colorized).jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-H1216-0500-002 / CC-BY-SA
Portrait of Adolf Hitler.
Benito Mussolini and Adolf Hitler.jpg
Benito Mussolini and Adolf Hitler stand together on an reviewing stand during Mussolini's official visit in Munich.
Mein Kampf dust jacket.jpeg
Dust jacket of the book Mein Kampf, written by Adolf Hitler. Courtesy of the New York Public Library Digital Collection.
Nuremberg-1-.jpg
Nuremberg Trials. Defendants in their dock, circa 1945-1946.
(in front row, from left to right): Hermann Göring, Rudolf Heß, Joachim von Ribbentrop, Wilhelm Keitel
(in second row, from left to right): Karl Dönitz, Erich Raeder, Baldur von Schirach, Fritz Sauckel
Hitler Signature2.svg
Adolf Hitler's signature.
Bundesarchiv B 145 Bild-F051673-0059, Adolf Hitler und Eva Braun auf dem Berghof.jpg
(c) Bundesarchiv, B 145 Bild-F051673-0059 / CC-BY-SA
Obersalzberg- Adolf Hitler and Eva Braun with dogs (German_Shepherd_Dog "Blondi"?) at the Berghof
Bundesarchiv Bild 119-0289, München, Hitler bei Einweihung "Braunes Haus".jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 119-0289 / NieznanyUnknown author / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
München.- Adolf Hitler und NSDAP-Reichsschatzmeisters Franz Xaver Schwarz. Hitler und Schwarz bei der Einweihung des Umbaus des Palais Barlow in der Brienner Straße zum "Braunen Haus", 1930

Abgebildete Personen:

  • Hitler, Adolf: Reichskanzler, Deutschland
  • Schwarz, Franz Xaver: Reichsschatzminister der NSDAP, Deutschland
Hitler 1914 1918.jpg
Adolf Hitler as he appeared on his government issued card allowing him to carry weapons.[1] and [2]
HitlerMaryWithJesus.jpg
The image is slightly damaged in the sky area and has been repaired. Hitler gave this or a similar picture to the Leonding community in 1913 for the care of the parents’ grave. The accompanying letter from Franz von Papen is included in the original: “My leader! On this day, your 50th birthday, I sincerely wish you many more happy years of health and strength, that the tasks you have begun for the benefit of the entire German people and Greater German Reich will find their true completion through you. So, my guide, my little gift should give you some joy. When I was ambassador to Vienna, I bought this picture last year from an art dealer near Vienna, who only handed it over to me after tough negotiations. With best wishes for you, your Papen Ambassador of the Greater German Reich in Ankara.”
Alois Hitler in his last years.jpg
Portrait photograph of Alois Hitler Schicklgruber (7 June 1837 – 3 January 1903), an Austrian civil servant and the father of Adolf Hitler.
DEU Deutsche Adlerorden 1 BAR.svg
Baretka: Order Orła Niemieckiego (Deutsche Adlerorden); niższe klasy – III Rzesza.
Stimmzettel zur Reichspräsidentenwahl 1932.jpg
Original-Stimmzettel zur Reichspräsidentenwahl 1932, 2. Wahlgang am 10. April: Hindenburg, Hitler, Thälmann - selbst gescanntes Bild
Bundesarchiv Bild 102-10460, Adolf Hitler, Rednerposen.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 102-10460 / Hoffmann, Heinrich / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Interessante Rednerposen des Führers der nationalsozialistischen Arbeiterpartei, Adolf Hitler!
Adolf Hitler machte durch seine Zeugenaussagen vor dem Reichsgericht in Leipzig viel von sich reden. Hitler testifying before the Supreme Court in Leipzig.
Hitler's DAP membership card.png
Forged copy of Adolf Hitler's membership card in the German Worker Party (DAP), which would later become the NSDAP. His membership number was actually 555. In a letter from Anton Drexler that was drafted in 1940 but never sent, he said:

No one knows better than you yourself, my Führer, that you were never the seventh member of the party, but at best the seventh member of the committee, which I asked you to join as recruitment director. And a few years ago I had to complain to a party office that your first proper membership card of the DAP, bearing the signatures of Schüssler and myself, was falsified, with the number 555 being erased and number 7 entered.


[Note: membership was counted upwards from 500 (the first 500 members did not in fact exist), so Hitler's party number was 555, when in fact he was the 55th member.]
Stars & Stripes & Hitler Dead2.jpg
A headline in the U.S. Army newspaper Stars and Stripes announcing Hitler's death
DEU Wound Badge 1918 Black BAR.png
Autor: Mboro, Licencja: CC BY 3.0
Umowna baretka: Odznaka za Rany (Verwundetenabzeichen) – Czarna (1918) – Cesarstwo Niemieckie.
HIM byMaurizio Cattelan in Warsaw Ghetto 2013.JPG
(c) Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0
HIM, a statue by Maurizio Cattelan in Warsaw Ghetto 2013
BAV Military Merit Order ribbon (war).svg
Autor: Boroduntalk, Licencja: CC BY 4.0
Military Merit Order ribbon bar (war ribbon). Kingdom of Bavaria.
Wysiedlanie-Zamojszczyzna.jpg
Polscy rolnicy wysiedlani z gospodarstw przez SS. Zamojszczyzna, grudzień 1942
Bundesarchiv Bild 146-1974-082-44, Adolf Hitler im Ersten Weltkrieg retouched.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 146-1974-082-44 / CC-BY-SA 3.0
Immediately after the mobilization, on 3 August 1914, Adolf Hitler's application to King Ludwig III of Bavaria to join the Bavarian army was approved. On 16 August Adolf Hitler was accepted as a war volunteer and assigned to the Bavarian Reserve Infantry Regiment No. 16 (cunning), in which he served until the end of the war.

Adolf Hitler with his war comrades of the Bavarian Reserve Infantry Regiment 16.
From left to right, standing: Sperl (Munich), lithographer; Max Mund (Munich), gilder. Sitting: George Wimmer (Munich), tramway conductor; Josef Inkofer (Munich); Lausamer (Fallen); Hitler. Lying down: Balthasar Brandmayer (Bad Aibling), bricklayer.

11.8.39 [publication date] de-left-schm 115 Presse-Hoffmann
Klara Hitler.jpg
Portrait photograph of Klara Hitler née Pölzl (12 August 1860 - 21 December 1907), an Austrian woman, wife of Alois Hitler and mother of Adolf Hitler. It seems like the photo was taken in her young adulthood circa 1875 - it is therefore highly likely in the public domain.
D-PRU EK 1914 1 Klasse BAR.svg
Baretka: Krzyż Żelazny - I Klasy (1813)-1914-1918 (Prusy).
GER Blood Order (1934) ribbon.svg
Autor: Boroduntalk, Licencja: CC BY 4.0
Decoration in Memory of 9 November 1923 (unofficial – 'Blood Order') ribbon bar. Nazi Germany, 1934.
Standarte Adolf Hitlers.svg
Standarte Adolf Hitlers, Deutsches Reich 1934-1945
GT AH AMS.ogg
Autor: GeoTrinity, Licencja: CC BY-SA 3.0
Standard German pronunciation of Adolf Hitler
Pasador de la Orden Imperial del Yugo y las Flechas.png
Autor: Lector d Wiki, Licencja: CC BY-SA 3.0
Pasador de la Orden Imperial del Yugo y las Flechas (Distinción civil y militar del Franquismo).
Bundesarchiv Bild 183-1989-0322-506, Adolf Hitler, Kinderbild.jpg
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
ADN-ZB

Adolf Hitler
faschistischer Führer, Hauptkriegsverbrecher.
geb: 20.4.1889 in Braunau (Inn)
gest: (Selbstmord) 30.4.1945 in Berlin

Kinderbildnis
Dictator charlie2.jpg
Charlie Chaplin from the film The Great Dictator (1940) (with "double cross" emblem in background and on cap).
Stroop Report - Warsaw Ghetto Uprising 06b.jpg
Oryginalny lub archivalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny.
niemiecki:
Mit Gewalt aus Bunkern hervorgeholt

Siłą wyciągnięci z bunkrów
title QS:P1476,de:"Mit Gewalt aus Bunkern hervorgeholt"
label QS:Lde,"Mit Gewalt aus Bunkern hervorgeholt"
label QS:Lit,"Scovati con forza dalle loro buche"
label QS:Lfr,"Tirés de force de leurs abris"
label QS:Lpt,"Retirados à força dos covis"
label QS:Lpl,"Siłą wyciągnięci z bunkrów"
label QS:Len,"Forcibly pulled out of bunkers"
label QS:Leo,"Perforte eltiritaj el trancxeoj"
label QS:Lcs,"Násilně vytaženi ze zákopů"
label QS:Lru,"Насильственно извлеченные из убежища"
Bundesarchiv Bild 146-1974-132-33A, Warschau, Parade vor Adolf Hitler.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 146-1974-132-33A / Mensing / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Kaltblutbespannte Geschütze bei dem Vorbeimarsch am Führer in Warschau am 5.10.1939.
Bundesarchiv Bild 183-S33882, Adolf Hitler retouched.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-S33882 / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Adolf Hitler

ADN-ZB Mitch, national-sozialistischen Führer, Hauptkriegsverbrecher. geb. 20.4.1889 in Braunau (Inn), gest. (Selbstmord) 30.4.1945 in Berlin übernahm 1921 die Führung der NSDAP; stand im November 1923 an der Spitze eines gegen die Demokratie westlicher Prägung gerichteten Putschversuchs in München (Hitler Putsch). Am 30.1.1933 wurde Hitler Reichskanzler; damit begann die Errichtung der national-sozialistischen Diktatur . Am 2.8.1934 wurde er Nachfolger Hindenburgs als Staatsoberhaupt; 1938 Oberbefehlshaber der Wehrmacht. Hauptkonkurrent des international-sozialistischen Diktators Stalin . UBz: Porträtaufnahme vom 20.4.1937. 2754-49

Abgebildete Personen:

  • Hitler, Adolf: Reichskanzler, Deutschland
Bundesarchiv Bild 183-S38324, Tag von Potsdam, Adolf Hitler, Paul v. Hindenburg.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-S38324 / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Tag von Potsdam, Adolf Hitler, Paul v. Hindenburg

Zentralbild Reichspräsident von Hindenburg und Reichskanzler Adolf Hitler am Tage von Potsdam (21. März 1933)

[Potsdam.- Reichskanzler Adolf Hitler verneigt sich vor Reichspräsident Paul von Hindenburg (in Uniform mit Pickelhaube) und gibt ihm die Hand]

Abgebildete Personen:

Adolf Hitler colorized.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-H1216-0500-002 / CC-BY-SA 3.0
Colorized photo of Adolf Hitler.
National Socialist swastika.svg
National Socialist swastika