Ahmad Sandżar

Ahmad Sandżar
Sułtan Wielkich Seldżuków
Okres	od 1118 do 1157
Dane biograficzne
Dynastia	Wielcy Seldżucy
Data urodzenia	1084/1086
Data i miejsce śmierci	1157 Merw

Mauzoleum Ahmada Sandżara w Merwie

Ahmad Sandżar, (pełne imię: Azod-ad-Doule Abol Haris Ahmad Sandżar-e Malekszah) (ur. w listopadzie 1084 albo 1086 - zm. 1157 w Merwie) – sułtan z dynastii Wielkich Seldżuków, panujący od roku 1118 aż do śmierci.

Był bratem Mohammada Tapara (1105 - 1118) oraz przyrodnim bratem najstarszego syna Malekszaha (1072 – 1092), Berk-Jaruka (1092 – 1104). W roku 1097 Berk-Jaruk mianował go namiestnikiem Chorasanu z tytułem "maleka". Sprawując to namiestnictwo popierał Mohammada Tapara przeciwko Berk-Jarukowi. Po tym jak Mohammad został sułtanem nadal zarządzał Chorasanem, prowadząc na wschodzie niezależną politykę. W roku 1102 udało mu się wprowadzić na tron Karachanidów swojego protegowanego, Muhammada Arslan-chana (1102–1130), zaś po jego śmierci zapewnił władzę jego synowi Mahmudowi (ok. 1132–1141). Uzależnił od siebie także Ghaznawidów, kiedy w roku 1117 zdobył Ghaznę (dzis. Ghazni) i osadził na tronie Bahramszaha (1117-1157), który musiał płacić mu trybut.

Kiedy w roku 1118 Mohammad Tapar zmarł, Sandżar nie uznał zwierzchnictwa jego syna Mahmuda (1118–1131) i w roku 1119 pokonał go w pobliżu Sawe. Zadowolił się jednak uznaniem przez niego jego tytułu "Najwyższego Sułtana" ("as-Sultan al-Mu'azzam") i odebraniem mu Mazandaranu, Ghumesu i Reju. Sandżar ponownie interweniował w sprawy potomków Mohammada po śmierci Mahmuda w roku 1131, doprowadzając do objęcia władzy w Iraku Perskim przez swojego protegowanego Toghrila (1132 - 1134). Kiedy ten zmarł Sandżar porozumiał się z jego bratem i następcą Masudem (1135 - 1152). W roku 1138 Sandżar musiał walczyć z buntem swojego wasala, chorezmszaha Atsyza (1127–1156) i chociaż udało mu się go pokonać i zająć Chorezm, opór miejscowej ludności sprawił, że musiał przywrócić mu jego władztwo. W tym momencie w Azji Środkowej pojawili się Kara Kitajowie, którzy zostali wezwani przeciwko Karachanidom przez zbuntowanych Karłuków. O pomoc przeciwko Kara Kitajom poprosił Sandżara Mahmud-chan, w roku 1141 sułtan i jego wasal ponieśli jednak z ich ręki druzgocącą klęskę w bitwie na równinie Katwańskiej. Sytuację tę natychmiast wykorzystał Atsyz, który ponownie podniósł bunt i zajął stolicę Sandżara, Merw. Już w roku 1142 został z niej jednak przepędzony, a w następnym oblężony w swojej stolicy musiał zwrócić Sandżarowi jego skarb. Kolejny bunt Atsyza Sandżar musiał stłumić w latach 1147–1148.

Wzrastający ucisk podatkowy w wyczerpanym wojnami państwie Sandżara sprawił, że w roku 1153 bunt przeciwko sułtanowi podnieśli koczowniczy Oguzowie. Pokonali oni jego armię, a jego samego wzięli do niewoli. Początkowo był on traktowany przez nich z szacunkiem, potem jednak doznał w niewoli wielu upokorzeń i głodu. W tym czasie Oguzowie straszliwie spustoszyli Chorasan, zaś pozbawiona przywództwa armia Sandżara postanowiła przekazać władzę w ręce Mahmud-chana, któremu jednak nie udało się zapanować nad panującą w kraju anarchią. W roku 1156 Sandżar uciekł z niewoli, jednak już rok później zmarł, na łożu śmierci ustanawiając Mahmud-chana swoim następcą.

Bibliografia

• C.E. Bosworth: Sandjar. W: C.E. Bosworth, E. Van Donzel, W.P. Heinrichs, G. Lecomte: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume IX. Leiden: E.J. Brill, 1997, s. 15–17. ISBN 90-04-10422-4.
• C.E. Bosworth: The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000–1217). W: J.A. Boyle (ed.): The Cambridge history of Iran. Volume 5. The Saljuq and Mongol Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1968. ISBN 978-0-521-06936-6.
• Bobodżan Gafurow: Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1978.
• Jerzy Hauziński: Irańskie intermezzo : dzieje Persji w średniowieczu (VII - koniec XV w.). Torun: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2008. ISBN 978-83-7441-970-3. OCLC 750050377. (pol.)