Akcent w języku polskim

Akcent paroksytoniczny w wyrazie kobieta
Akcent proparoksytoniczny w wyrazie matematyka
Akcent na ostatnią sylabę skrótowca PKP
Akcent poboczny na pierwszą sylabę w słowie językoznawstwo
Akcent podwójny w słowie dwudziestozłotówka
Akcent w zapożyczeniu abarot zgodny z rosyjskim pierwowzorem

Akcent w języku polskim polega na silniejszym wymówieniu (zwiększeniu siły wydechu) odcinka tekstu, dlatego nazywany jest akcentem wydechowym (ekspiratorycznym)[1]. Jeśli przycisk pada na sylabę w wyrazie – wtedy określa się go jako akcent wyrazowy, jeśli na wyraz w zdaniu – jako akcent zdaniowy[1].

Współczesność

Akcent wyrazowy

We współczesnym języku polskim akcent wyrazowy jest zasadniczo paroksytoniczny, czyli pada na przedostatnią sylabę[2].

W niektórych przypadkach akcent pada jednak na inną sylabę:

  • akcent na pierwszą sylabę (inicjalny)
    • występuje czasami jako akcent poboczny, np. językoznawstwo[3]
  • akcent na czwartą sylabę od końca
    • 1. i 2. osoba liczby mnogiej trybu przypuszczającego, np. napisalibyśmy, zniosłybyście[3]
  • akcent na trzecią sylabę od końca (proparoksytoniczny):
    • 1. i 2. osoba liczby mnogiej czasu przeszłego, np. chodziliśmy, pracowaliście[1]
    • 1., 2. i 3. osoba liczby pojedynczej oraz 3. osoba liczby mnogiej trybu przypuszczającego, np. chodziłabym, chodziłabyś, chodziłaby, nauczyliby[4][1]
    • wyrazy złożone z dwusylabowego liczebnika głównego oraz cząstek -kroć, -sta, -set (oprócz narzędnika), np. czterysta, czterystu (ale: czterystoma), siedemset, siedmiuset, osiemkroć[5]
    • spójniki połączone z ruchomymi końcówkami osobowymi czasownika (-śmy, -ście) oraz morfemami trybu warunkowego, np. abyśmy, żebyście, jeżeliby, jeśliby, ponieważby[5]
    • wyrazy obce zakończone na -ika || -yka, zapożyczone z łaciny lub za jej pośrednictwem, np. matematyka, muzyka (jeżeli jednak forma deklinacyjna jest dłuższa bądź krótsza od mianownika, wtedy akcentuje się na przedostatniej sylabie, np. galaktyka, ale galaktykami, galaktyk)[1]
    • określenia osób związanych z dyscyplinami o nazwie zakończonej na -ika || -yka w dopełniaczu liczby pojedynczej oraz formach o tej samej liczbie sylab, np. cybernetykiem, ale cybernetyk, cybernetykami[1]
    • pojedyncze rzeczowniki pochodzenia obcego akcentowane zwyczajowo proparoksytonicznie, np. komitet, uniwersytet, maksimum, minimum, prezydent[5]
  • akcent na ostatnią sylabę (oksytoniczny)
    • skrótowce literowe: np. ONZ (wym. oenzet), PGR (wym. pegieer)[3]
    • nieliczne skrótowce grupowe, np. Pafawag[5]
    • niektóre skrótowce mieszane, np. SGPiS (wym. esgiepis)[5]
    • wyrazy jednosylabowe poprzedzone cząstką arcy-, eks-, wice-, np. arcymistrz, eksmąż, wicekról[5]

Zapożyczenia o charakterze cytatów akcentuje się tak, jak w oryginalnym języku, np. foyer (wym. fłaje), tournée (wym. turne), vinaigrette (wym. winegret)[5].

Zestroje akcentowe

Niektóre wyrazy jednosylabowe nie mają własnego akcentu, tworzą zaś całość wymawianiową z wyrazem poprzedzającym (enklityki) lub następującym (proklityki)[5].

Enklityki:

  • jednosylabowe formy zaimków osobowych (np. ci, go, , mu, was) oraz zaimek zwrotny się, występujące najczęściej po czasownikach, np. przeczytam ci, odprowadź ją, urządziłbym się[5]
  • jednosylabowe formy czasowników zaprzeczonych, np. nie wiem, nie krzycz[5]

Proklityki:

  • partykuła przecząca nie z czasownikami dwusylabowymi lub dłuższymi, np. nie pomagaj, nie przychodzą, nie zapomnimy[5]
  • przyimki jednosylabowe, np. do sądu, na podobieństwo, ku przyszłości[5]

Połączenia przyimków i zaimków jednosylabowych:

  • przyimek jednosylabowy – akcent pada na przyimek, np. bez nich, do was[5]
  • przyimek dwusylabowy – akcent pada na sylabę końcową przyimka, np. beze mnie, poza mną[5]

Przyimki akcentuje się także w niektórych utartych zwrotach, np. coś za coś, trzy po trzy, wyjść za mąż[5].

Akcent zdaniowy

Akcent zdaniowy polega na wyróżnieniu wyrazu w zdaniu poprzez silniejszą artykulację sylaby akcentowanej w tym wyrazie[5]. W języku polskim najsilniejszy akcent pada na ostatni wyraz w zdaniu, zaś słabszy akcent – na pierwszy wyraz[5]. Dlatego na końcu zdania powinien znajdować się najważniejszy wyraz, nie zaś wyraz pomocniczy, niesamodzielny czy mniej istotny znaczeniowo[5]. Przesunięcie akcentu zdaniowego na inny wyraz niż ostatni uchodzi za dopuszczalne, gdy chce się wyróżnić jakiś element zdania[6], aczkolwiek nie jest to wymowa naturalna, np. Ten pałac był zawsze ich własnością[5].

Nienormatywne akcentowanie

W poniższych przypadkach akcentowanie na przedostatnią sylabę uznaje się za dopuszczalne w obrębie stylu potocznego polszczyzny standardowej, mimo że preskryptywna norma wzorcowa nakazuje akcentowanie na inną sylabę[1][7]:

  • 1. i 2. osoba liczby mnogiej trybu przypuszczającego (wzorcowo: na czwartą sylabę od końca)
  • 1., 2. i 3. osoba liczby pojedynczej oraz 3. osoba liczby mnogiej trybu przypuszczającego (wzorcowo: na trzecią sylabę od końca)
  • wyrazy obce zakończone na -ika || -yka (wzorcowo: na trzecią sylabę od końca).

Tendencje akcentowe pozostające poza normami preskryptywnymi:

  • akcentowanie na pierwszą sylabę, zwłaszcza w wypowiedziach publicystycznych i politycznych, np. *ogromne znaczenie, *podpisanie umowy[8]
  • akcentowanie na trzecią sylabę od końca niektórych grup wyrazów, które normatywnie powinny być akcentowanie na przedostatnią sylabę:
    • *atmosfera, *kapitan, *oficer, *wizyta – wyrazy te nie pochodzą z łaciny klasycznej[8]
    • *biblioteka, *episkopat, *liceum, *muzeum – wyrazy zostały zapożyczone z łaciny, ale miały w niej akcent na przedostatniej sylabie
    • *boisko, *nauka, *różnica, *bijatyka, *pijatyka – są to wyrazy polskie, nie zaś obcego pochodzenia[8]

Historia

Zabytki języka polskiego nie zawierają materiału nadającego się do badań nad historią akcentu, zatem współczesna wiedza opiera się na głównie na hipotezach, badaniach porównawczych i reliktach[9].

Polszczyzna odziedziczyła najprawdopodobniej z języka prasłowiańskiego akcent swobodny (mogący w różnych wyrazach padać na różne sylaby) i ruchomy (mogący w różnych formach tego samego wyrazu padać na odmienne sylaby)[10]. Do dziś taki akcent zachował się w gwarach północnokaszubskich oraz w języku rosyjskim[10]. Akcent w języku prasłowiańskim miał charakter toniczny, czyli wykorzystywał intonację, jednak w języku polskim różnice intonacyjne zanikły[11]. W polszczyźnie zanikły też różnice iloczasowe głosek akcentowanych i nieakcentowanych, obecne w języku prasłowiańskim[11].

W dobie staropolskiej rozwoju języka polskiego (od połowy XII w. do przełomu wieku XV i XVI) akcent wyrazowy w polszczyźnie uległ przeobrażeniom[10]. W XIII wieku w polszczyźnie istniał jeszcze zapewne akcent swobodny i ruchomy[12]. W XIV w. ustalił się w polszczyźnie akcent inicjalny, czyli padający na pierwszą sylabę wyrazu[12]. Akcent taki współcześnie występuje w innych językach zachodniosłowiańskich, jak język czeski, słowacki, górnołużycki i dolnołużycki, a także w gwarach południowokaszubskich[12]. Na gruncie języka polskiego akcent inicjalny przetrwał w gwarze podhalańskiej[10]. Stało się to prawdopodobnie z powodu peryferyjnego położenia Podhala i występującej dawniej przeszkody naturalnej (zalesione Beskidy), oddzielającej od innych gwar polskich[12].

Na przełomie XV i XVI wieku akcent wyrazowy przesunął się z pierwszej sylaby na przedostatnią[13]. Był to jeden z procesów kończących w polszczyźnie dobę staropolską i otwierających okres średniopolski[13]. Akcent paroksytoniczny pojawił się początkowo w dłuższych wyrazach jako akcent poboczny obok akcentu na pierwszą sylabę, a z czasem zmienił się w akcent główny[11]. Następnie akcent w krótszych wyrazach upodobnił się do dłuższych wyrazów akcentowanych już na przedostatnią sylabę[11]. Akcent na przedostatniej sylabie prawdopodobnie najpierw utrwalił się w polszczyźnie centralnej Polski, następnie zaś przechodził na peryferia[9]. Akcent ten stabilizował się stopniowo od XVI do XVIII wieku[14][11]. Najstarsze potwierdzenie akcentowania na przedostatniej sylabie pochodzi z notki Grzegorza Knapskiego z 1621 Natężanie, podnoszenie z przedłużaniem sylab w mowie, w słowiech[14].

W pierwszym półwieczu doby nowopolskiej (2. połowa XVIII w.) w języku polskim zmienił się typ akcentu z paroksytoniczno-zestrojowego (padającego na przedostatnią sylabę całego zestroju, czyli połączenia wyrazu samodzielnego i niesamodzielnego) na akcent paroksytoniczno-wyrazowy (padający na przedostatnią sylabę samodzielnego akcentowo wyrazu), np. stało sięstało się[15].

Zobacz też

Przypisy

  1. a b c d e f g Wielki słownik poprawnej polszczyzny 2008 ↓, s. 1546.
  2. Ostaszewska i Tambor 2000 ↓, s. 94.
  3. a b c Ostaszewska i Tambor 2000 ↓, s. 95.
  4. Ostaszewska i Tambor 2000 ↓, s. 94–95.
  5. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Wielki słownik poprawnej polszczyzny 2008 ↓, s. 1547.
  6. Encyklopedia wiedzy o języku polskim. Red. Stanisław Urbańczyk. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1978, s. 15–16.
  7. Andrzej Markowski: Norma wzorcowa. W: Konferencje i dyskusje naukowe [on-line]. Rada Języka Polskiego. [dostęp 2019-01-10].
  8. a b c Wielki słownik poprawnej polszczyzny 2008 ↓, s. 1548.
  9. a b Klemensiewicz 1976 ↓, s. 102.
  10. a b c d Walczak 1999 ↓, s. 79.
  11. a b c d e Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 133.
  12. a b c d Walczak 1999 ↓, s. 80.
  13. a b Walczak 1999 ↓, s. 81.
  14. a b Klemensiewicz 1976 ↓, s. 292.
  15. Walczak 1999 ↓, s. 233.

Bibliografia

  • Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 83-235-0118-1.
  • Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.
  • Danuta Ostaszewska, Jolanta Tambor: Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. ISBN 83-01-12992-1.
  • Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999. ISBN 83-229-1867-4.
  • Wielki słownik poprawnej polszczyzny. Red. Andrzej Markowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-14198-1.

Media użyte na tej stronie

Pl-abarot.ogg
Autor: user Equadus (inactive global account), Licencja: CC BY 2.5
Ten plik został załadowany za pomocą narzędzia Commonist.
Pl-matematyka.ogg
Autor: user Equadus (inactive global account), Licencja: CC BY-SA 3.0
Ten plik został załadowany za pomocą narzędzia Commonist.
Pl-PKP.ogg
Autor: user Equadus (inactive global account), Licencja: CC BY-SA 3.0
Wymowa terminu « PKP » w języku polskim. Głos męski.
Pl-językoznawstwo.ogg
Autor: user Equadus (inactive global account), Licencja: CC BY-SA 3.0
Ten plik został załadowany za pomocą narzędzia Commonist.
Pl-dwudziestozłotówka.ogg
Autor: user Equadus (inactive global account), Licencja: CC BY-SA 3.0
Ten plik został załadowany za pomocą narzędzia Commonist.
Pl-kobieta.ogg
Autor: Derbeth, Licencja: CC BY 2.5
Pronunciation of word kobieta in Polish