Akcent w języku polskim

Akcent w języku polskim polega na silniejszym wymówieniu (zwiększeniu siły wydechu) odcinka tekstu, dlatego nazywany jest akcentem wydechowym (ekspiratorycznym)^[1]. Jeśli przycisk pada na sylabę w wyrazie – wtedy określa się go jako akcent wyrazowy, jeśli na wyraz w zdaniu – jako akcent zdaniowy^[1].

Współczesność

Akcent wyrazowy

We współczesnym języku polskim akcent wyrazowy jest zasadniczo paroksytoniczny, czyli pada na przedostatnią sylabę^[2].

W niektórych przypadkach akcent pada jednak na inną sylabę:

• akcent na pierwszą sylabę (inicjalny)
  • występuje czasami jako akcent poboczny, np. językoznawstwo^[3]
• akcent na czwartą sylabę od końca
  • 1. i 2. osoba liczby mnogiej trybu przypuszczającego, np. napisalibyśmy, zniosłybyście^[3]
• akcent na trzecią sylabę od końca (proparoksytoniczny):
  • 1. i 2. osoba liczby mnogiej czasu przeszłego, np. chodziliśmy, pracowaliście^[1]
  • 1., 2. i 3. osoba liczby pojedynczej oraz 3. osoba liczby mnogiej trybu przypuszczającego, np. chodziłabym, chodziłabyś, chodziłaby, nauczyliby^[4][1]
  • wyrazy złożone z dwusylabowego liczebnika głównego oraz cząstek -kroć, -sta, -set (oprócz narzędnika), np. czterysta, czterystu (ale: czterystoma), siedemset, siedmiuset, osiemkroć^[5]
  • spójniki połączone z ruchomymi końcówkami osobowymi czasownika (-śmy, -ście) oraz morfemami trybu warunkowego, np. abyśmy, żebyście, jeżeliby, jeśliby, ponieważby^[5]
  • wyrazy obce zakończone na -ika || -yka, zapożyczone z łaciny lub za jej pośrednictwem, np. matematyka, muzyka (jeżeli jednak forma deklinacyjna jest dłuższa bądź krótsza od mianownika, wtedy akcentuje się na przedostatniej sylabie, np. galaktyka, ale galaktykami, galaktyk)^[1]
  • określenia osób związanych z dyscyplinami o nazwie zakończonej na -ika || -yka w dopełniaczu liczby pojedynczej oraz formach o tej samej liczbie sylab, np. cybernetykiem, ale cybernetyk, cybernetykami^[1]
  • pojedyncze rzeczowniki pochodzenia obcego akcentowane zwyczajowo proparoksytonicznie, np. komitet, uniwersytet, maksimum, minimum, prezydent^[5]
• akcent na ostatnią sylabę (oksytoniczny)
  • skrótowce literowe: np. ONZ (wym. oenzet), PGR (wym. pegieer)^[3]
  • nieliczne skrótowce grupowe, np. Pafawag^[5]
  • niektóre skrótowce mieszane, np. SGPiS (wym. esgiepis)^[5]
  • wyrazy jednosylabowe poprzedzone cząstką arcy-, eks-, wice-, np. arcymistrz, eksmąż, wicekról^[5]

Zapożyczenia o charakterze cytatów akcentuje się tak, jak w oryginalnym języku, np. foyer (wym. fłaje), tournée (wym. turne), vinaigrette (wym. winegret)^[5].

Zestroje akcentowe

Niektóre wyrazy jednosylabowe nie mają własnego akcentu, tworzą zaś całość wymawianiową z wyrazem poprzedzającym (enklityki) lub następującym (proklityki)^[5].

Enklityki:

• jednosylabowe formy zaimków osobowych (np. ci, go, ją, mu, was) oraz zaimek zwrotny się, występujące najczęściej po czasownikach, np. przeczytam ci, odprowadź ją, urządziłbym się^[5]
• jednosylabowe formy czasowników zaprzeczonych, np. nie wiem, nie krzycz^[5]

Proklityki:

• partykuła przecząca nie z czasownikami dwusylabowymi lub dłuższymi, np. nie pomagaj, nie przychodzą, nie zapomnimy^[5]
• przyimki jednosylabowe, np. do sądu, na podobieństwo, ku przyszłości^[5]

Połączenia przyimków i zaimków jednosylabowych:

• przyimek jednosylabowy – akcent pada na przyimek, np. bez nich, do was^[5]
• przyimek dwusylabowy – akcent pada na sylabę końcową przyimka, np. beze mnie, poza mną^[5]

Przyimki akcentuje się także w niektórych utartych zwrotach, np. coś za coś, trzy po trzy, wyjść za mąż^[5].

Akcent zdaniowy

Akcent zdaniowy polega na wyróżnieniu wyrazu w zdaniu poprzez silniejszą artykulację sylaby akcentowanej w tym wyrazie^[5]. W języku polskim najsilniejszy akcent pada na ostatni wyraz w zdaniu, zaś słabszy akcent – na pierwszy wyraz^[5]. Dlatego na końcu zdania powinien znajdować się najważniejszy wyraz, nie zaś wyraz pomocniczy, niesamodzielny czy mniej istotny znaczeniowo^[5]. Przesunięcie akcentu zdaniowego na inny wyraz niż ostatni uchodzi za dopuszczalne, gdy chce się wyróżnić jakiś element zdania^[6], aczkolwiek nie jest to wymowa naturalna, np. Ten pałac był zawsze ich własnością^[5].

Nienormatywne akcentowanie

W poniższych przypadkach akcentowanie na przedostatnią sylabę uznaje się za dopuszczalne w obrębie stylu potocznego polszczyzny standardowej, mimo że preskryptywna norma wzorcowa nakazuje akcentowanie na inną sylabę^[1][7]:

• 1. i 2. osoba liczby mnogiej trybu przypuszczającego (wzorcowo: na czwartą sylabę od końca)
• 1., 2. i 3. osoba liczby pojedynczej oraz 3. osoba liczby mnogiej trybu przypuszczającego (wzorcowo: na trzecią sylabę od końca)
• wyrazy obce zakończone na -ika || -yka (wzorcowo: na trzecią sylabę od końca).

Tendencje akcentowe pozostające poza normami preskryptywnymi:

• akcentowanie na pierwszą sylabę, zwłaszcza w wypowiedziach publicystycznych i politycznych, np. *ogromne znaczenie, *podpisanie umowy^[8]
• akcentowanie na trzecią sylabę od końca niektórych grup wyrazów, które normatywnie powinny być akcentowanie na przedostatnią sylabę:
  • *atmosfera, *kapitan, *oficer, *wizyta – wyrazy te nie pochodzą z łaciny klasycznej^[8]
  • *biblioteka, *episkopat, *liceum, *muzeum – wyrazy zostały zapożyczone z łaciny, ale miały w niej akcent na przedostatniej sylabie
  • *boisko, *nauka, *różnica, *bijatyka, *pijatyka – są to wyrazy polskie, nie zaś obcego pochodzenia^[8]

Historia

Zabytki języka polskiego nie zawierają materiału nadającego się do badań nad historią akcentu, zatem współczesna wiedza opiera się na głównie na hipotezach, badaniach porównawczych i reliktach^[9].

Polszczyzna odziedziczyła najprawdopodobniej z języka prasłowiańskiego akcent swobodny (mogący w różnych wyrazach padać na różne sylaby) i ruchomy (mogący w różnych formach tego samego wyrazu padać na odmienne sylaby)^[10]. Do dziś taki akcent zachował się w gwarach północnokaszubskich oraz w języku rosyjskim^[10]. Akcent w języku prasłowiańskim miał charakter toniczny, czyli wykorzystywał intonację, jednak w języku polskim różnice intonacyjne zanikły^[11]. W polszczyźnie zanikły też różnice iloczasowe głosek akcentowanych i nieakcentowanych, obecne w języku prasłowiańskim^[11].

W dobie staropolskiej rozwoju języka polskiego (od połowy XII w. do przełomu wieku XV i XVI) akcent wyrazowy w polszczyźnie uległ przeobrażeniom^[10]. W XIII wieku w polszczyźnie istniał jeszcze zapewne akcent swobodny i ruchomy^[12]. W XIV w. ustalił się w polszczyźnie akcent inicjalny, czyli padający na pierwszą sylabę wyrazu^[12]. Akcent taki współcześnie występuje w innych językach zachodniosłowiańskich, jak język czeski, słowacki, górnołużycki i dolnołużycki, a także w gwarach południowokaszubskich^[12]. Na gruncie języka polskiego akcent inicjalny przetrwał w gwarze podhalańskiej^[10]. Stało się to prawdopodobnie z powodu peryferyjnego położenia Podhala i występującej dawniej przeszkody naturalnej (zalesione Beskidy), oddzielającej od innych gwar polskich^[12].

Na przełomie XV i XVI wieku akcent wyrazowy przesunął się z pierwszej sylaby na przedostatnią^[13]. Był to jeden z procesów kończących w polszczyźnie dobę staropolską i otwierających okres średniopolski^[13]. Akcent paroksytoniczny pojawił się początkowo w dłuższych wyrazach jako akcent poboczny obok akcentu na pierwszą sylabę, a z czasem zmienił się w akcent główny^[11]. Następnie akcent w krótszych wyrazach upodobnił się do dłuższych wyrazów akcentowanych już na przedostatnią sylabę^[11]. Akcent na przedostatniej sylabie prawdopodobnie najpierw utrwalił się w polszczyźnie centralnej Polski, następnie zaś przechodził na peryferia^[9]. Akcent ten stabilizował się stopniowo od XVI do XVIII wieku^[14][11]. Najstarsze potwierdzenie akcentowania na przedostatniej sylabie pochodzi z notki Grzegorza Knapskiego z 1621 Natężanie, podnoszenie z przedłużaniem sylab w mowie, w słowiech^[14].

W pierwszym półwieczu doby nowopolskiej (2. połowa XVIII w.) w języku polskim zmienił się typ akcentu z paroksytoniczno-zestrojowego (padającego na przedostatnią sylabę całego zestroju, czyli połączenia wyrazu samodzielnego i niesamodzielnego) na akcent paroksytoniczno-wyrazowy (padający na przedostatnią sylabę samodzielnego akcentowo wyrazu), np. stało się → stało się^[15].

Zobacz też

• fonetyka języka polskiego

Przypisy

Bibliografia

• Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 83-235-0118-1.
• Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.
• Danuta Ostaszewska, Jolanta Tambor: Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. ISBN 83-01-12992-1.
• Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999. ISBN 83-229-1867-4.
• Wielki słownik poprawnej polszczyzny. Red. Andrzej Markowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-14198-1.