Akcent wyrazowy

Akcent wyrazowy (od łac. accentus „zaśpiew”) – wyróżnienie za pomocą środków fonetycznych niektórych sylab w obrębie wyrazu[1].

W międzynarodowym alfabecie fonetycznym akcent główny oznacza się symbolem [ˈ], a słabszy akcent poboczny symbolem [ˌ] (np. usłyszymy [ˌuswɨˈʃɨmɨ]). W MAF symbole te umieszczane są przed sylabami, do których się odnoszą (w niektórych innych notacjach występują po tych sylabach) – uzasadnione jest to tym, że wiedza o sposobie akcentowania danej zgłoski potrzebna jest przed jej wymówieniem (przeczytaniem).

Rodzaje

Rodzaje akcentu ze względu na użyte środki fonetyczne:

  • akcent dynamiczny (ekspiracyjny, ekspiratoryjny, ekspiratoryczny) – akcentowana sylaba wymawiana jest z większą siłą, intensywnością
  • akcent toniczny (melodyczny, prozodyczny) – akcentowana sylaba wymawiana jest specjalnym (np. wyższym) tonem (na przykład w języku szwedzkim, serbsko-chorwackim czy słoweńskim[2])
  • akcent iloczasowy (rytmiczny)  – akcentowana sylaba jest wymawiana dłużej.

Kategorie te nie są rozłączne, sylaba akcentowana może być bowiem wyróżniana za pomocą więcej niż jednego środka fonetycznego.

Akcent wyrazowy może być[3]:

  • stały pod względem fonetycznym – pada wówczas na jedną określoną sylabę we wszystkich wyrazach i formach wyrazu:
  • albo swobodny – w różnych wyrazach i ich formach pada na sylaby o różnej pozycji w obrębie wyrazu (np. w języku rosyjskim);
  • stały pod względem morfologicznym – pada we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu na jedną i tę samą sylabę tego samego morfemu;
  • albo ruchomy – w różnych formach danego wyrazu może padać na różne sylaby.

Obok akcentu wyrazowego wyróżnia się również tzw. akcent logiczny (zdaniowy)[2] – wymawianie z naciskiem w zdaniu tych wyrazów, które są uważane przez mówiącego za bardziej istotne dla przekazywanej treści. Te ważniejsze części są wysuwane na początek wypowiedzenia lub na jego koniec.

Przykłady w językach

Język polski

Akcent wyrazowy w języku polskim jest[5]:

  • stały pod względem fonetycznym;
  • ruchomy pod względem morfologicznym: nowy, nowego;
  • w zasadzie paroksytoniczny;
  • proparoksytoniczny w:
    • niektórych rzeczownikach zakończonych na -yka -ika[6]: muzyka, technika;
    • liczebnikach zakończonych na -set: osiemset, dziewięćset;
    • czasownikach 1. i 2. os. liczby mnogiej czasu przeszłego: zrobiliśmy, przeżyliśmy (w dialekcie warszawskim występuje odejście od tej zasady i stosowany jest akcent paroksytoniczny: zrobiliśmy, przeżyliśmy);
    • czasownikach w liczbie pojedynczej i 3. osoby liczby mnogiej w trybie przypuszczającym: byliby, odkroiłbym;
  • akcent na 4. sylabę od końca:
    • w czasownikach 1. i 2. osoby liczby mnogiej czasu przeszłego w trybie przypuszczającym: zamieścilibyście, odprowadzilibyśmy;
  • proparoksytoniczny lub paroksytoniczny w różnych wyrazach, zwykle pochodzenia obcego, niezakończonych na -yka ani -ika: prezydent lub prezydent, opera lub opera, biblioteka lub biblioteka, uniwersytet (w tym wyrazie akcent proparoksytoniczny występuje tylko w mianowniku liczby pojedynczej, a pozostałych przypadkach paroksytoniczny: uniwersytetu, -tetach, itd.), okolica lub okolica, w ogóle lub w ogóle.

Akcent poboczny pada z reguły na pierwszą sylabę w wyrazach dłuższych niż trzysylabowe.

Inne języki

W niektórych językach akcent wyrazowy jest cechą fonologiczną relewantną, na przykład hiszp. te gusto (lubisz mnie) i te gustó (polubiłeś(aś) go/ją). W języku czeskim akcent jest inicjalny i pada na pierwszą sylabę zestroju akcentowego (dó Prahy).

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Peter Roach: A Little Encyclopedia of Phonetics (ang.). W: University of Reading [on-line]. s. 73. [dostęp 2019-02-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-18)].
  2. ↑ a b Mistrík 1993 ↓, s. 354.
  3. ↑ Nagórko 2007 ↓, s. 58–60.
  4. ↑ WALS – Fixed Stress Locations
  5. ↑ Bąk 1977 ↓, s. 115–117.
  6. ↑ ika. W: Poradnia językowa [on-line]. PWN. [dostęp 2015-05-21].

Bibliografia