Akceptowalność

Akceptowalność, akceptabilność[1][2] – termin odnoszący się do wypowiedzeń, oznaczający zgodność danego wypowiedzenia z poczuciem językowym odbiorców komunikatu, inaczej jego sensowność. Brak elementu akceptowalności w komunikacie językowym nie oznacza jego niegramatyczności. Twórcą koncepcji akceptowalności jest Noam Chomsky[3].

Pojęcie akceptowalności należy odróżnić od normatywnych koncepcji dopuszczalności, stosowanych w tradycji preskryptywizmu.

Istota akceptowalności

Według Chomsky’ego istnieje różnica między akceptowalnością a gramatycznością, która pozostaje w związku z różnicą między performancją i kompetencją językową a pragmatyką i gramatyką – akceptowalność pozostaje w związku z performancją i pragmatyką, jako że ocena akceptowalności danego wyrażenia zależy zarówno od znajomości systemu językowego, jak i wiedzy ogólnej o świecie[4].

W praktyce określenie akceptowalności może przysparzać pewne problemy. Rodowici użytkownicy języków często nie są zgodni co do sensowności różnych wypowiedzeń językowych[5]. Zjawisko to wynika z różnic środowiskowych i geograficznych: ze względu na różnice socjalne i dialektalne to samo wyrażenie może być akceptowalne dla jednych, a nieakceptowalne dla innych[5], np. polskie umią zamiast umieją, ang. ain’t zamiast is not[6]. Akceptowalność ma zatem charakter względny[6] i różni się na gruncie różnych odmian języka[5].

Wpływ na ocenę akceptowalności może mieć również preskryptywizm i przeświadczenie, że pewne formy językowe są z gruntu błędne[5]. Autorytatywne rozstrzygnięcia gramatyki normatywnej mogą sprawić, że część użytkowników języka zacznie odrzucać pewne wypowiedzenia jako „niepoprawne”[5]. Z punktu widzenia lingwistycznego wszelkie funkcjonujące sposoby wypowiedzi są automatycznie akceptowalne, o ile pewna część społeczeństwa posługuje się nimi w sposób systematyczny[5].

Akceptowalność uzależniona jest również od kontekstu sytuacyjnego, np. wyrażenie po południu trudno jest ocenić w kategorii akceptowalności bez wiedzy, w jakich okolicznościach zostało użyte. Można jednak ocenić je w kontekście: Kiedy przyjdziesz? Po południu. Ponadto akceptowalność nie ma jednolitej wartości i może występować w różnym stopniu nasilenia: według Polańskiego następujące wyrażenia można stopniować pod względem akceptowalności od najbardziej do najmniej akceptowalnego:

  • Koń by się uśmiał z tego
  • Pies by się uśmiał z tego
  • Komar by się uśmiał z tego
  • Kamień by się uśmiał z tego[6].

Pojęcia akceptowalności i gramatyczności nie zawsze są rozróżniane w sposób ścisły[7].

Rodzaje akceptowalności

Wśród wyrażeń nieakceptowalnych można wyróżnić wyrażenia[6][7]:

  • niegramatyczne;
  • niezgrabne stylistycznie lub semantycznie nieadekwatne (np. Piotr lubi czekoladę i babcię);
  • semantycznie sprzeczne (np. Janek jest kawalerem, a żonę ma z Wrocławia);
  • sprzeczne z wiedzą o świecie i wiedzą o rzeczywistości.

Przypisy

  1. ↑ Przemysław Chojnowski, Krzysztof Lipiński, „Vademecum tłumacza” – recenzja, „Język Polski”, 2001, nr 4, s. 302.
  2. ↑ Katarzyna Kłosińska, Akceptabilność a akceptowalność, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 22 lutego 2019 [dostęp 2019-08-10].
  3. ↑ Polański 1999 ↓, s. 23.
  4. ↑ Polański 1999 ↓, s. 23–24.
  5. ↑ a b c d e f Crystal 2008 ↓, s. 4.
  6. ↑ a b c d Polański 1999 ↓, s. 24.
  7. ↑ a b Štícha 2017 ↓.

Bibliografia