Skrótowiec

Zapis skrótowca (odczytywany jako /gus/) albo skrótu (jeśli odczytywany jako Główny Urząd Statystyczny)

Skrótowiec, akronim[1][2] (stgr. ἄκρος ákros „skrajny” + ὄνομα ónoma „imię, nazwa”) – słowo utworzone przez skrócenie wyrażenia składającego się z dwóch lub więcej słów[3][4]. Istnieje także niewielka grupa skrótowców powstałych ze skrócenia jednego słowa. W ujęciu słowotwórczym skrótowce to specyficzna klasa derywatów (wyrazów pochodnych). Derywaty te funkcjonują zarówno w języku mówionym, jak i w postaci pisanej, co odróżnia je od skrótów właściwych, będących jedynie konwencjonalnym sposobem zapisu wyrazów[5]. Skrótowce bywają popularnie utożsamiane ze skrótami, choć według terminologii językoznawczej pojęcia te nie są tożsame. Akronimy bywają traktowane jako specyficzny rodzaj skrótów[4][6][7].

Skrótowce wykazują często właściwości odmienne od reszty słownictwa; wiele z nich ma na przykład akcent oksytoniczny (akcent końcowy, na ostatniej sylabie), np. AWS (Akcja Wyborcza Solidarność) /awues/, BBC (British Broadcasting Corporation) /bibis-i/.

Skrótowce w języku polskim

Klasyfikacja skrótowców

Pierwsze próby stworzenia taksonomii skrótowców podjęli jeszcze przed II wojną światową Jan Otrębski i Henryk Ułaszyn; wyodrębnili oni wówczas cztery klasy. Jednak najbardziej znany jest podział rozpowszechniony przez Słownik poprawnej polszczyzny i Słownik ortograficzny języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka.

Skrótowce literowe

Skrótowce literowe składają się z pierwszych liter wyrazów skracanego wyrażenia, przy czym każda z tych liter wymawiana jest osobno, np.:

  • AGD – artykuły gospodarstwa domowego /a-gie-de/
  • AZS – Akademicki Związek Sportowy /a-zet-es/
  • NBP – Narodowy Bank Polski /en-be-pe/
  • BBWR – Bezpartyjny Blok Wspierania Reform lub Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem /be-be-wu-er/
  • PZU – Powszechny Zakład Ubezpieczeń /pe-zet-u/
  • RP – Rzeczpospolita Polska /er-pe/.

Zapisuje się je bez kropek po każdej literze. Przy odczytywaniu skrótowców literowych akcentuje się ostatnią sylabę, np. /pe-zet-u/[8].

Skrótowce głoskowe

Skrótowce głoskowe (głoskowce) składają się, tak jak literowce, z pierwszych liter skracanego wyrażenia, jednak litery te wymawiane są tu łącznie, jako suma głosek. Obejmują większość skrótowców zawierających jedną lub więcej niż jedną samogłoskę, np.:

  • GUS – Główny Urząd Statystyczny /gus/
  • OBOP – Ośrodek Badania Opinii Publicznej /obop/
  • PAN – Polska Akademia Nauk /pan/
  • ZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych /zus/.

Przy odczytywaniu głoskowców akcentuje się przedostatnią sylabę, np. /obop/[9].

Skrótowce grupowe

Skrótowce grupowe (grupowce, sylabowce) składają się z grupy głosek (najczęściej pierwszych sylab), którymi rozpoczynają się słowa skracanego wyrażenia, i wymawiane są jako suma połączonych głosek (sylab). Do tej kategorii zaliczane są też skrótowce utworzone z połączenia sylab tego samego wyrazu (najczęściej pierwszej i ostatniej). Wielką literą pisana jest najczęściej tylko pierwsza litera skrótowca, np.:

  • Pafawag – Państwowa Fabryka Wagonów /pafawag/
  • Polfa – Polska Farmacja /polfa/
  • Fablok – Fabryka Lokomotyw /fablok/
  • baon – batalion /baon/.

Skrótowce mieszane

Skrótowce mieszane (kombinowane) mają niejednorodną strukturę, są kombinacjami dwóch lub nawet trzech wymienionych powyżej typów, w związku z czym wyróżnia się wśród nich:

  • literowo-głoskowe, np.:
    • CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej /cebos/
    • CPLiA – Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego /cepelia/
    • SGPiS – Szkoła Główna Planowania i Statystyki /es-gie-pis/
  • literowo-grupowe, np.:
    • PZMot – Polski Związek Motorowy /pe-zet-mot/
    • PZKosz – Polski Związek Koszykówki /pe-zet-kosz/
  • głoskowo-grupowe, np.:
    • Polmos – Polski Monopol Spirytusowy /polmos/
  • grupowo-literowo-głoskowe (bardzo mała grupa), np.:
    • Arged – artykuły gospodarstwa domowego /arged/[10].

Skrótowce złożeniowe

Skrótowce złożeniowe (w tym złożone z obcych elementów) to takie, w których skład wchodzi cały wyraz określany i część wyrazu określającego, np.:

  • Investbank – bank inwestycyjny /investbank/
  • Amerbank – bank amerykański /amerbank/.

Skrótowce angielskie w języku polskim

Wymawianie głoskowe skrótowców jest charakterystyczne dla języka polskiego, natomiast w innych językach mogą obowiązywać odmienne reguły. Na przykład w języku angielskim krótsze skrótowce wymawiane są literowo. W związku z tymi różnicami wiele literowców angielskich jest w języku polskim wymawianych głoskowo, np.:

  • CMYK – Cyan Magenta Yellow Black: pol. /cmyk/, ang. /si-em-waɪ-ˈkeɪ/
  • HIV – human immunodeficiency virus: pol. /hiw/, ang. /eɪtʃ-aɪ-ˈvi/
  • UFO – unidentified flying object: pol. /ufo/, ang. /ju-ef-ˈəʊ/
  • VIP – very important person: pol. /wip/, ang. /vi-aɪ-ˈpi/.

Wymawianie literowe dotyczy w angielskim skrótowców dwu-, trój- i niektórych czteroliterowych. Skrótowce pięcioliterowe i dłuższe, a także niektóre czteroliterowe, są podobnie jak w języku polskim wymawiane sylabicznie, np.:

  • AIDS – acquired immunodeficiency syndrome: pol. /ejds/, ang. /eɪdz/
  • NATO – North Atlantic Treaty Organization: pol. /nato/, ang. /neɪtəʊ/
  • laser – light amplification by stimulated emission of radiation: pol. /laser/, ang. /leɪzə/
  • radar – radio detection and ranging: pol. /radar/, ang. /reɪdə/.

Przykładem skrótowca w obydwu językach wymawianego literowo jest:

  • HTML – Hypertext Markup Language: pol. /ha-te-em-el/, ang. /eɪʧ-ti-em-ˈel/.

Odmiana skrótowców

Zarówno skrótowce głoskowe, jak i literowe, które kończą się samogłoską, pozostają w języku polskim nieodmienne (np. PKO, USA), natomiast te zakończone spółgłoską odmieniają się jak rzeczowniki (np. ZUS, ONZ)[9]. Jeśli skrótowiec się odmienia, końcówki zapisuje się z użyciem łącznika, np.: w HTML-u, z GUS-em. Wyjątkiem są skrótowce kończące się na T lub Ł: w miejscowniku poza pierwszą literą zapisuje się je małymi literami oraz pomija łącznik, np.: WAT – Wacie[11]. Łącznik pomija się też, gdy skrótowiec kończy się małą literą: Polfa – Polfy.

Użycie apostrofu zamiast łącznika, np. DJ’a, jest niezgodne z polskimi przepisami ortograficznymi. Końcówkę należy zapisać małą literą i oddzielić ją od tematu za pomocą łącznika[12].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Jan Grzenia, abrewiacja i akronim, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 4 października 2005 [dostęp 2019-09-10].
  2. ↑ Stanisław Sierotwiński: Słownik terminów literackich. Wrocław, Łódź: Ossolineum, 1986, s. 20. ISBN 83-04-01914-0.
  3. ↑ František Štraus: Príručný slovník literárnovedných termínov. Wyd. 2. Bratysława: Vydavateľstvo Spolku slovenských spisovateľov, 2005, s. 13. ISBN 80-8061-208-0. (słow.)
  4. ↑ a b Mistrík 1993 ↓, s. 57.
  5. ↑ Katarzyna Kłosińska, Skrót a skrótowiec, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 26 listopada 2016 [dostęp 2019-09-10].
  6. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 384.
  7. ↑ Jan Grzenia, Szkolny słownik ortograficzny, Nomen Omen, 2010, s. 19, ISBN 978-83-62187-04-1.
  8. ↑ Bąk 1977 ↓, s. 231.
  9. ↑ a b Bąk 1977 ↓, s. 232.
  10. ↑ Przykład podany w Słowniku poprawnej polszczyzny W. Doroszewskiego, PWN 1980. Obecnie istnieje kilka firm o nazwie Arged.
  11. ↑ Skrótowce zakończone na T i Ł, [w:] Zasady pisowni i interpunkcji [online], PWN [dostęp 2019-02-18].
  12. ↑ Jeśli skrótowiec się odmienia, [w:] Zasady pisowni i interpunkcji [online], PWN [dostęp 2019-09-10].

Bibliografia

Linki zewnętrzne

  • Skrótowce, [w:] Zasady pisowni i interpunkcji [online], PWN [dostęp 2019-02-18].

Media użyte na tej stronie

Logo Głównego Urzędu Statystycznego.jpg
Logo Głównego Urzędu Statystycznego