Aktion Saybusch

Polacy wysiedlani ze wsi Dolna Sól w 1940 w czasie Aktion Saybusch.

Kobiety z dziećmi czekające na transport podczas Action Saybusch, 24 września 1940

Aktion Saybusch (pol. Akcja Żywiec) – akcja przeprowadzona przez wojska niemieckie i hitlerowską policję w czasie okupacji Polski, polegająca na wysiedleniu od 20 września do 12 listopada 1940 roku ok. 22 tys. mieszkańców powiatu żywieckiego na tereny Generalnego Gubernatorstwa i wprowadzeniu w ich miejsce osadników niemieckich. Nazwa akcji pochodzi od niemieckiej nazwy Żywca – Saybusch. Do 12 listopada 1940 roku wysiedlono do GG 17413 osób, była to głównie ludność wiejska oraz miejska zamieszkała na terenie powiatu żywieckiego i w mieście Żywiec, w ich miejsce sprowadzono ok. 600 rodzin górników niemieckich z Galicji^[1].

Przyczyny wysiedleń

Wysiedlenia z Żywiecczyzny wiązały się z niemieckimi planami germanizacji terenów wcielonych do III Rzeszy po agresji na Polskę w 1939 roku. Władze okupacyjne prowadziły tzw. politykę umacniania niemczyzny, w ramach której starano się na terenach zamieszkałych przez ludność polską osiedlać w ramach akcji Heim ins Reich kolonistów niemieckich, ściąganych na podstawie umów z Rosją i Rumunią ze wschodu Europy.

7 października 1939 roku opublikowany został tzw. Dekret fuhrera i kanclerza Rzeszy o umocnieniu niemieckości, który stanowił podstawę prawną do sprowadzenia do Rzeszy ludności niemieckiego pochodzenia z zagranicy. Zapoczątkował on wielką akcję wysiedleńczo-kolonizacyjną pod nazwą Heim ins Reich. Punkt pierwszy dekretu stawiał sobie za cel „sprowadzenie do Rzeszy tych Reichs- i Volksdeutschów mieszkających za granicą, których przewidziano do ostatecznego powrotu do kraju”^[2].

Do połowy grudnia 1940 roku do powiatu żywieckiego przybyło ponad 3200 osadników ok. 700 rodzin, głównie niemieckich chłopów przesiedlonych z rumuńskiej Bukowiny^[3]. Bezpośrednim inicjatorem wysiedlenia z pasa wschodniego na odcinku Śląska był Gruppenführer SS Erich von dem Bach-Zelewski.

Przebieg wysiedleń

Akcję wysiedleńczą rozpoczęto 22 września 1940 roku o 5 rano, kiedy to policja otaczała wybraną wieś, a do poszczególnych domów wchodzili policjanci, informując gospodarzy o konieczności opuszczenia domu w ciągu 20 minut. Mieszkańcom odbierano pieniądze, inwentarz i wartościowe przedmioty, pozwalając zabrać tylko odzież i jedzenie. Wysiedlonych odprowadzano do tzw. punktów zbornych w Żywcu, Rajczy lub Suchej, gdzie odbierano im pozostałe wartościowe przedmioty i poddawano selekcji pod względem „rasowym”, oddzielając osoby „wartościowe rasowo” od pozostałych. Według niemieckich przepisów wysiedleni powinni otrzymywać przez 14 dni żywność i środki do życia, w praktyce natomiast okradani byli z resztek dobytku. Z punktów zbornych prowadzono wysiedlonych grupami po 40 osób piechotą na stacje kolejowe. Czterdziestoosobowe grupy odpowiadały ilości ludzi mieszczących się w jednym wagonie, a cały transport wysiedlonych obejmował zwykle około 1000 osób.

Ludność wysiedlona z powiatu żywieckiego 1940-1941 wywożona była w okolice Biłgoraja, Nowego Targu, Nowego Sącza, Kalwarii, Radzymina, Skawiny, Wadowic, na Lubelszczyznę i Kielecczyznę. Przesiedleńcy osiedlani byli w tamtejszych wioskach. Władze niemieckie pozostawiały ich bez jakiejkolwiek pomocy^[4][5].

Niemcy uprzedzali miejscową ludność, że deportowani są bandytami, co dodatkowo pogarszało ich trudną sytuację, ponieważ spotykali się często z niechętnym przyjęciem lokalnej ludności. Wysiedleń dokonał Polizei-Batalion nr 83 pod dowództwem majora Eugena Seima liczący ok. 500 osób oraz funkcjonariusze katowickiego Gestapo. W akcji użyto także wojska niemieckie składające się w dużej części z proniemiecko nastawionych Ślązaków.

Opuszczone domy były czyszczone i myte przez zmuszanych do tego jeńców, najczęściej Żydów i lokalnych gospodarzy. Na przygotowanych domach wieszano portret Hitlera i flagę ze swastyką, co oznaczało gotowość gospodarstwa do zasiedlenia przez niemieckich osadników. Mimo akcji propagandowej niemieccy gospodarze często byli rozczarowani prostymi drewnianymi chałupami, w których kazano im mieszkać oraz złej jakości ziemią uprawną.

Saybusch Aktion została zakończona 12 grudnia 1940 roku. Do końca wojny z Żywiecczyzny i jej okolic wysiedlono około 50 tys. osób, czyli blisko jedną trzecią mieszkańców. Polaków przejściowo umieszczano w systemie obozów przesiedleńczych i koncentracyjnych Polenlager^[6]. W obozach tych przeprowadzano m.in. selekcje rasowe na odebranych rodzicom dzieciach, które po pozytywnej weryfikacji wysyłano do ośrodków Lebensborn w celu germanizacji^[7]. Wysiedleni gospodarze mogli powrócić do swoich, często zniszczonych, gospodarstw dopiero po zakończeniu wojny.

Śledztwo IPN

Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu przy Instytucie Pamięci Narodowej w Katowicach przeprowadziła śledztwo w sprawie Akcji. Celem śledztwa było głównie zebranie danych i materiałów i ustalenie tożsamości wysiedlonych osób, z których przesłuchano łącznie 485. Śledztwo zakończyło się w 2005 roku umorzeniem z powodu skazania sprawców wysiedleń w trakcie procesów norymberskich.

Zobacz też

• Wysiedlenia Polaków podczas II wojny światowej
• Wysiedlenia Polaków podczas II wojny światowej dokonane przez Niemców

Przypisy

Bibliografia

• A. Konieczny., Wysiedlenia ludności polskiej powiatu żywieckiego w 1940 roku (Saybusch-Aktion), „Studia Śląskie”. Seria nowa, t. XX, Opole∞ 1971.
• A. Machcewicz. Mama wzięła ino chleb. „Tygodnik Powszechny”. 8 (3163). [dostęp 2018-09-02]. 
• Jan Śleziak „Pamiętnik wysiedlonego z Żywiecczyzny” Żywiecka Agencja Wydawnicza, Kamesznica, 2007.
• A. Szefer „Hitlerowskie próby zasiedlenia ziemi śląsko-dąbrowskiej w latach II wojny światowej (1939–1945), Katowice, 1984.
• Mirosław Sikora, Monika Bortlik-Dźwierzyńska (współpraca), „Aktion Saybusch. Wysiedlenie mieszkańców Żywiecczyzny przez okupanta niemieckiego 1940–1941”, Katowice 2010.

Linki zewnętrzne

• IPN: Decyzja IPN o umorzeniu śledztwa w sprawie Akcji (pol.). [dostęp 2018-09-02].
• Nad Sołą i Koszarawą: Wysiedleni i wypędzeni (pol.). www.nsik.com.pl (Web Archive). [dostęp 2018-09-02].