Al-Andalus

Al-Andalus (الأندلس) – arabska nazwa Półwyspu Iberyjskiego, nadana przez jego muzułmańskich zdobywców. Odnosi się ona zarówno do Emiratu (ok. 750–929), jak i do Kalifatu Kordoby (929–1031), a w szczególności do królestw (taif); może być używana również do ogólnego określenia terytoriów pod rządami muzułmanów (711–1492). Podczas powolnego procesu Rekonkwisty, ziemie iberyjskie były stopniowo ponownie zdobywane przez chrześcijan zajmujących północne enklawy, a nazwa „al-Andalus” zaczęła odnosić się tylko do zdominowanych przez islam ziem na południu.

Strona manuskryptu z Al-Andalusu, XII wiek

Historia

W 711 r. muzułmańska armia Maurów z północnej Afryki najechała chrześcijańskich Wizygotów z Hiszpanii. Ich dowódca, Tariq ibn Ziyad, podbił większość Hiszpanii w trakcie swojej ośmioletniej kampanii wojskowej. Wojska przekroczyły również Pireneje, ale zostały pokonane przez Franków dowodzonych przez Karola Młota podczas bitwy pod Poitiers w 732. Półwysep Iberyjski, z wyjątkiem niewielkich terenów na północnym zachodzie oraz baskijskich rejonów pirenejskich, stał się częścią rozwijającego się Imperium Umajjadów nazywaną al-Andalus. W Muzeum Archeologii w Madrycie znajduje się dinar wytworzony pięć lat po podboju (716), posiada dwa napisy – arabskie Al-Andalus na jednej stronie i łacińskie Span(ica) na drugiej. Jest to prawdopodobnie najwcześniejsze świadectwo podbojów Maurów.

Kiedy Imperium Umajjadów zostało zastąpione przez Imperium Abbasydów w 750 r., lenna muzułmańskie zjednoczyły się w niezależny emirat Kordowy (Emirat Kordoby), rządzący Al-Andalus i częściami północno-zachodniej Afryki; dokonał tego Abd ar-Rahman I z rodu Umajjadów. W 929 r. emir Abd ar-Rahman III ogłosił się kalifem (występując jawnie przeciwko kalifowi Abbasydów z Damaszku), podnosząc emirat do znacznie bardziej prestiżowego statusu kalifatu (Kalifat Kordoby).

Emirat Kordoby (rok 929)

Kalifat Kordoby (rok 1000)

Państwa islamskie (taifas) na Półwyspie Iberyjskim (rok 1080)

Okres emiratu i kalifatu jest powszechnie znany z akceptowania i tolerowania się nawzajem chrześcijan, muzułmanów i żydów, żyjących na tych samych terenach. Pogląd ten jest jednak krytykowany przez część historyków^[1], którzy twierdzą że w rzeczywistości taki stan rzeczy utrzymywał się tylko okresowo i ograniczał się do kręgów dworskich i elit intelektualnych^[2]. Popularność tego rodzaju poglądów jest tłumaczona tym że ludzie szukają w historii tego za czym sami tęsknią, co w dzisiejszych, wielokulturowych społeczeństwach zachodu nie jest niczym dziwnym. W kulturze muzułmańskiej zaś Al-Andalus jest do dzisiaj w dużym stopniu nostalgicznym symbolem złotej ery islamu.

Po rozpadzie kalifatu w 1031 r. kraj zmienił się na dziesiątki małych, niepodległych muzułmańskich państw, nazywanych taifami (ar. taifa – „ugrupowanie, odłam”). Kraje chrześcijańskie położone na północy i zachodzie powiększały swe władztwa terytorialne na Półwyspie, były to: Asturia, Nawarra, León, Galicja i Katalonia (Asturia miała swój początek tuż po arabskim podboju większej części Półwyspu, zaś Katalonia była frankońskim, pokarolińskim lennem, wykształconym z Hrabstwa Barcelony i Marchii Hiszpańskiej; królestwa Aragonii i Kastylii uformowały się w krótkim czasie po rozpadzie kalifatu). Rozpad kalifatu przyspieszył postępy rekonkwisty.

Kurczące się terytoria muzułmańskie zostały zjednoczone przez berberyjskie dynastie: Almorawidów – od 1086 do 1145 r. – a następnie, od 1146 r. – Almohadów. W 1212 r. koalicja chrześcijan pod przywództwem Alfonsa VIII z Kastylii zadała klęskę almohadzkiej armii pod Las Navas de Tolosa. Do połowy XIII w. muzułmanie zostali wyparci ze środkowej Hiszpanii; pod ich rządami pozostała jedynie taifa Granady, która przetrwała jeszcze trzy następne wieki. 2 stycznia 1492 r. Boabdil z Granady, wódz emiratu Granady (ar. Gharnata) ostatniej twierdzy islamu na Półwyspie Iberyjskim, poddał się armiom katolickiej Hiszpanii, świeżo zjednoczonej po ślubie Izabeli I Kastylijskiej i Ferdynanda II Aragońskiego. Al-Andalus przestała istnieć jako byt polityczny, przetrwała jednakże w literaturze arabskiej, zaś jej legenda trwa do dnia dzisiejszego w kulturze arabsko-muzułmańskiej.

Następstwa

W 1502 rozszerzenie aktu kapitulacyjnego gwarantujące muzułmanom nietykalność zostało uchylone i pozostali Maurowie zostali zmuszeni do opuszczenia Hiszpanii lub przyjęcia religii chrześcijańskiej jako moryskowie. Stanowili oni znaczną część społeczeństwa w niektórych stronach kraju, takich jak Aragonia, Walencja i Andaluzja, aż do czasu, kiedy zostali ostatecznie wypędzeni pomiędzy 1609 i 1614. Henryk Lapeyre ocenił, że dotyczyło to ponad trzystu tysięcy mieszkańców z ośmiu milionów mieszkających wówczas w Hiszpanii.

Dominacja Maurów na Półwyspie wpłynęła na wiele aspektów związanych z językiem, sztuką i kulturą, szczególnie w jego południowej części. Przykładami mogą być arabskie lub arabsko-podobne słowa w języku hiszpańskim oraz zabytki architektoniczne jak Alhambra w Granadzie czy też meczet w Kordobie.

Dzisiejsza nazwa Andaluzji (hiszp. Andalucía) pochodzi od Al-Andalus, jako że ta południowa prowincja była jedną z ostatnich krain Maurów w Hiszpanii.

Etymologia

Zazwyczaj uznaje się, że słowo to pochodzi od Wandalów, germańskiego plemienia osiadłego w południowej Iberii i północnej Afryce, jednak uczeni nie mogą znaleźć porozumienia. Istnieją trzy teorie sugerujące etymologię „Al-Andalus”.

Vandalícia – Reinhardt Dozy (1820–1883), holenderski autor znanej Historii Muzułmańskiej Hiszpanii (wydanej w czterech tomach w 1984 r.) przedstawił teorię, według której „Al-Andalus” jest arabskim tłumaczeniem Vandalicia lub Vandalucia, twierdząc tym samym, że te tereny mogły otrzymać tę nazwę nie w Iberii, ale wśród Arabów z Maghrebu.

Atlantida – Hiszpański filolog Joaquin Vallve Bermejo w swojej książce Terytorialny Podział Muzułmańskiej Hiszpanii (CSIC, 1986) zasugerował, że „Al-Andalus” jest bezpośrednim tłumaczeniem „Atlantydy” (Atlantis) lub „wyspy Atlantyku”.

Landahlauts – H. Halm, niemiecki badacz i historyk, zarzucił wszelkie powiązania z Wandalami. Twierdzi natomiast, że „Al-Andalus” jest tłumaczeniem wizygockiej nazwy na rzymską prowincję Baetica. Wizygoci, zgodnie ze zwyczajem swoich germańskich przodków, przydzielali podbite ziemie ciągnąc losy, a gockie słowo Landahlauts (losowana ziemia) dla arabskiego ucha brzmi jak Al-Andalus.

Zobacz też

• Arabski podbój Hiszpanii
• Arabskie panowanie w Hiszpanii

Przypisy

Bibliografia

• Stephen O’Shea: Morze wiary: islam i chrześcijaństwo w świecie śródziemnomorskim doby średniowiecza. Wyd. I. Poznań: REBIS, 2009. ISBN 978-83-7510-087-7.
• Maria Rosa Menocal: Ozdoba świata. Jak muzułmanie, żydzi i chrześcijanie tworzyli kulturę tolerancji w średniowiecznej Hiszpanii. Wyd. I. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006. ISBN 83-233-2186-8.
• Évarsite Lévi-Provençal: Cywilizacja Arabska w Hiszpanii. Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2005. ISBN 83-89899-37-X.

Linki zewnętrzne

• Darío Fernández-Morera: „The Myth of the Andalusian Paradise”, The Intercollegiate Review, 2006.

Historia Hiszpanii

Okres przedrzymski	Iberowie Celtyberowie Imperium kartagińskie II wojna punicka
Okres rzymski	Wojny luzytańskie Wojny celtyberyjskie
Okres Wizygotów	Wizygoci Swebowie Alanowie Wandalowie
Okres muzułmański	Arabski podbój Hiszpanii Emirat Kordoby Kalifat Kordoby Almanzor
Rekonkwista	Asturia Galicja León Kastylia Kastylia-León (królestwo) Aragonia Nawarra Taifa Bitwa pod Las Navas de Tolosa Almohadzi Almorawidzi Emirat Grenady
Imperium hiszpańskie	Konkwista Hiszpański podbój Ameryki Odkrycie Ameryki Hiszpańska kolonizacja Ameryki Północnej Traktat z Tordesillas
Rządy Habsburgów	Liga w Cambrai Traktat madrycki (1526) Wojna Ligi z Cognac Powstanie Comuneros w Kastylii Wielka Armada Traktat windsorski Wojna osiemdziesięcioletnia Wojna trzydziestoletnia Wojna dewolucyjna Traktat madrycki (1670) Wojna z Francją (1672) Złoty Wiek Hiszpanii
Wiek oświecenia	Wojna o sukcesję hiszpańską Pokój utrechcki Traktat madrycki (1750) Wojna siedmioletnia Wojna o sukcesję austriacką Wojna o Włochy Hiszpańska konstytucja z 1812
XIX stulecie	Bitwa pod Trafalgarem Karlizm I Republika Restauracja Burbonów Utrata kolonii
Czasy najnowsze	Dyktatoriat Rivery II Republika Hiszpańska wojna domowa Państwo Hiszpańskie Hiszpania współczesna
Władcy	Władcy Hiszpanii Władcy Kastylii Władcy Leónu Władcy Kastylii-Leónu Władcy Nawarry Władcy Aragonii Władcy Asturii