Albert Speer

Albert Speer

Albert Speer podczas procesu w Norymberdze
Pełne imię i nazwisko	Berthold Konrad Hermann Albert Speer
Data i miejsce urodzenia	19 marca 1905 Mannheim
Data i miejsce śmierci	1 września 1981 Londyn
Minister uzbrojenia i amunicji Rzeszy
Okres	od 1942 do 1945
Przynależność polityczna	Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników
Poprzednik	Fritz Todt
Następca	urząd zniesiony
Przywódca Organizacji Todt
Okres	od 1942 do 1945
Poprzednik	Fritz Todt
Następca	urząd zniesiony
Odznaczenia

Projekt architektoniczny A. Speera: trybuna główna na Zeppelinfeld w Norymberdze

Albert Speer, właśc. Berthold Konrad Hermann Albert Speer (ur. 19 marca 1905 w Mannheimie, zm. 1 września 1981 w Londynie) – niemiecki polityk i architekt, jeden z przywódców nazistowskich Niemiec, zbrodniarz wojenny.

Jako architekt Speer należał do silnie antymodernistycznych tradycjonalistów. Jego styl można określić jako uproszczony klasycyzm. Architektura powinna być zdaniem Speera monumentalna i obrazowa, wypełnianie funkcji reprezentacyjnych i propagandowych wymaga wrażenia trwałości i stabilności.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Speer pochodził z wielkomieszczańskiej rodziny z Mannheimu. Zarówno ojciec, jak i dziadek byli architektami. Albert Speer studiował architekturę na Wyższej Szkole Technicznej w Karlsruhe, a od wiosny 1924 do lata 1925 w Monachium. Następnie przeniósł się na Uniwersytet Techniczny w Berlinie, nie został tam jednak przyjęty na seminarium u Hansa Poelziga. W 1926 został uczniem Heinricha Tessenowa, zaś po zdaniu dyplomu w 1927 jego asystentem.

Latem 1922 poznał Margarete Weber, zwaną Margret (1905–1987), pochodzącą z rodziny rzemieślniczej z Heidelbergu. 28 sierpnia 1928 wbrew woli matki, która uważała małżeństwo za mezalians, Albert poślubił w Berlinie Margret. W latach 1934–1942 przyszło na świat sześcioro dzieci Speerów: Albert junior, Hilde, Margarete, Arnold, Fritz oraz Ernst.

Architekt Hitlera

W grudniu 1930 Speer wziął udział w wiecu narodowych socjalistów na Hasenheide w Berlinie, na którym przemawiał Hitler, zaś 1 marca 1931 wstąpił do NSDAP i został jej aktywnym działaczem. W 1932 podjął pierwsze zlecenia projektowe dla partii, zaś po śmierci Paula Ludwiga Troosta w 1934 został głównym architektem Hitlera. W 1937 został przez Hitlera mianowany generalnym inspektorem budowlanym stolicy Rzeszy (Generalbauinspektor für die Reichshauptstadt) i na jego zlecenie przygotował plany przebudowy miasta na stolicę świata (tzw. Plan Germania).

Speer odwiedził Paryż w 1940 roku z Hitlerem, by omówić plany budowy miasta przewyższającego rozmachem stolicę Francji. Centralnym budynkiem nowego centrum miała być wielka hala zgromadzeń, naśladująca rzymski Panteon, z kopułą o wysokości 300 metrów. Jej model znajduje się dziś w Niemieckim Muzeum Historycznym w Berlinie. By móc wyburzyć dużą część berlińskiego centrum, Speer osobiście nadzorował w okresie październik 1941 – kwiecień 1942 deportację z Berlina 23 tysięcy Żydów, których mieszkania potrzebne były do przesiedlenia mieszkańców z wyburzanych budynków. Ciężar wojny spowodował, że Hitler skierował Speera do innej pracy, a plany przebudowy Berlina musiano odłożyć.

Ponadto do zadań Alberta Speera należało przed II wojną światową organizowanie wieców narodowych socjalistów.

Minister uzbrojenia i amunicji

(c) Bundesarchiv, Bild 146-1979-026-23 / Heinrich Hoffmann / CC-BY-SA 3.0

Hitler i Speer jako minister uzbrojenia i amunicji (1942)

W czasie wojny od 8 lutego 1942 minister odpowiedzialny za uzbrojenie i amunicję (Reichsminister für Bewaffnung und Munition) i szef Organizacji Todta^[1]. Jego staraniom przypisuje się fenomenalny rozwój niemieckiej produkcji wojennej w drugiej połowie wojny. Wydatnie zwiększył produkcję broni, amunicji, czołgów, benzyny lotniczej, a także samolotów. Także rozwój produkcji paliw syntetycznych uważany jest za jego wielki sukces. Umożliwił on przedłużenie wojny o wiele miesięcy. Uważa się często, że był planistą i organizatorem o wyjątkowych zdolnościach, przykładem najbardziej twórczego umysłu technicznego. Potrafił planować na wielką skalę i wprowadzać na bieżąco niezbędne korekty, by uporać się z monumentalnym zadaniem produkcji wojennej. Jego nominacja na to stanowisko zbiegła się w czasie z ważnymi wydarzeniami. Od grudnia 1941 Niemcy prowadzili już formalnie wojnę na dwóch frontach. Wymagało to całkowitej reorganizacji procesu produkcji i jej zintensyfikowanie w związku z rosnącymi potrzebami wszystkich frontów. Ponadto alianci prowadzili coraz szerzej zakrojoną operację bombową przeciwko III Rzeszy. Naloty szczególnie przybrały na sile w końcowych latach wojny 1943–1945. Jednak pomimo tych trudności niemiecki przemysł zbrojeniowy zachował wysoką wydajność i stale ją zwiększał. Trzeba jednak podkreślić, że nie byłoby to możliwe bez udziału w procesie produkcji olbrzymich mas robotników przymusowych z podbitych państw Europy. Udział w produkcji niewykwalifikowanych robotników ewidentnie wpłynął na wzrost produkcji uzbrojenia, jednocześnie wpłynął on negatywnie na jakość wytwarzanej broni i amunicji. Minister nie ustrzegł się jednak kilku błędów. Jednym z nich był sam plan deportacji milionów robotników przymusowych. Po wojnie często podkreślano, że było to niekonieczne, gdyż wiązało się z wysokimi kosztami transportu i wiązało wiele składów kolejowych, które byłyby bardziej przydatne na froncie, nie wspominając o cierpieniach samych robotników. Ludzie ci mogli pracować na miejscu w swoich ojczyznach. Znacząco skróciłoby to transport na front wschodni broni i zaopatrzenia. Ponadto Speer zbyt późno wydał polecenie przeniesienia zakładów zbrojeniowych z Zagłębia Ruhry (stale paraliżowanego nalotami) do zagłębia na Górnym Śląsku. Decyzję tę podjął dopiero jesienią 1944 roku w związku z ogromnymi spustoszeniami, jakich dokonywały naloty Brytyjczyków i Amerykanów, czemu Luftwaffe i naziemna obrona przeciwlotnicza nie były w stanie zapobiec. Gdy w końcu (za zgodą Hitlera) przeniesiono fabryki na Śląsk, mogło się wydawać, że będą tam bezpieczne. Jednak wkrótce fabryki wpadły w ręce maszerujących na zachód Rosjan. Utrata Górnego Śląska i zniszczenie przez bomby Zagłębia Ruhry były gwoździem do trumny dla niemieckiego przemysłu zbrojeniowego. Mimo tego wysoko ocenia się rolę ministra Speera w procesie produkcji uzbrojenia i nie ulega wątpliwościom, że gdyby nie udało się zintensyfikować produkcji, Niemcy mogli przegrać wojnę już w 1942 lub 1943 roku. Speer, zwiększając produkcję, wyraźnie przyczyniał się do przedłużania i tak już przegranej wojny, z czego zdał sobie sprawę dopiero po lądowaniu aliantów w Normandii.

Proces norymberski i pobyt w więzieniu

W 1946, w czasie procesu norymberskiego, Speer został skazany na 20 lat pozbawienia wolności. Oskarżono go o organizację deportacji milionów robotników przymusowych do Niemiec. Przyznał się do winy i jako jedyny z oskarżonych wyraził skruchę i ubolewanie.

W więzieniu napisał swoje wspomnienia, które zostały opublikowane w 1969. Książka ta jest unikalnym opisem najbliższego otoczenia Hitlera. Speer próbował w niej wybielić swoją rolę w czasie wojny, utrzymując na przykład, że nic nie wiedział o niemieckich obozach śmierci. Przyznał tylko, że słyszał niejasne pogłoski o zbrodniach popełnianych w Auschwitz-Birkenau, ale z lojalności do Hitlera nie podjął starań, by dowiedzieć się czegoś więcej. Obecnie historycy uważają rzekomą niewiedzę Speera za rozmijanie się z prawdą. Do dziś przetrwały dokumenty potwierdzające, że w 1942 roku organizował rozbudowę obozu koncentracyjnego Auschwitz. Jako architekt odpowiadał za plany (do dziś przetrwały jego odręczne szkice) rozbudowy krematoriów 1 i 2, kostnic obozowych, wieżyczek strażniczych, ogrodzenia z drutu kolczastego, planu podłączenia do ogrodzeń wysokiego napięcia. Był autorem, przygotowanych na bezpośrednie zlecenie Hitlera, planów baraków dla więźniów. Przy budowie i użytkowaniu fabryk oraz kopalń Speer ściśle współpracował z SS, która odpowiedzialna była m.in. za utrzymanie i wyżywienie więźniów pracujących w tych zakładach.

Schyłek życia

Speer wyszedł z więzienia w 1966, po czym zajął się pracą publicysty i wykładowcy. Występował kilka razy w filmach dokumentalnych poświęconych tematyce II wojny światowej i III Rzeszy (m.in. w brytyjskim serialu The World At War), udzielił też szeregu długich wywiadów dla telewizji uważanych dziś za kłamliwe^[a], bo nieujawniających jego roli w nazistowskim systemie władzy. Twierdził w nich, między innymi, że nie wiedział o Zagładzie, podczas gdy istnieją dokumenty, które wskazują na bezpośredni w niej udział. Równocześnie z tymi publicznymi wystąpieniami, w sytuacjach prywatnych Speer niejednokrotnie przyznawał się do wiedzy o zbrodniach (jak w 1976 roku w liście do wdowy po belgijskim bojowniku ruchu oporu Hélène Jeanty Raven, do której Speer napisał ok. 100 listów, czy też w rozmowach ze swoim wydawcą itp.).

Zmarł nagle na wylew krwi do mózgu, którego doznał w hotelu w trakcie podróży do Anglii. Przeżył 76 lat.

Mit przyzwoitego narodowego socjalisty

Arno Breker rzeźbi w czasach narodowego socjalizmu popiersie Alberta Speera (1940)

Uważa się, że Speer zbudował wokół swojej osoby mit „przyzwoitego narodowego socjalisty”, który niewiele ma wspólnego z prawdą historyczną. Biografia Speera wydana jeszcze za jego życia i napisana przez Joachima Festa, tylko w niewielkim stopniu podważyła ten mit.

Tym niemniej w Niemczech zachowały się dokumenty świadczące o tym, że Speer kierował deportacją Żydów z Berlina w ramach realizacji przebudowy urbanistycznej miasta. 6 października 1943 roku w Poznaniu brał udział w zebraniu, na którym przemawiał Himmler, omawiając Zagładę i gdzie rozważano problemy związane z zagładą Żydów^[2]. Dokumenty te świadczą też o tym, że jako minister uzbrojenia III Rzeszy podpisywał decyzje alokujące środki dla rozbudowy Auschwitz. Podobnie okazało się, że dziennik wojenny (zatytułowany Chronik) napisany przez bliskiego współpracownika i przyjaciela Speera – architekta Rudolfa Woltersa, zawiera usunięte przed publikacją fragmenty, które nie pozostawiają wątpliwości co do tego, że Speer wiedział o Holocauście i był aktywnym narodowym socjalistą.

Większość tych dokumentów przytacza wydana w 1982 roku książka Matthiasa Schmidta Albert Speer, das Ende eines Mythos (Albert Speer, koniec pewnego mitu), która całkowicie obala mit stworzony przez Speera.

Życie prywatne

Syn Speera, również Albert, był także architektem. Córka, Hilde Schramm, jest pedagogiem i byłą deputowaną Listy Alternatywnej w berlińskim parlamencie lokalnym, w latach 1989–1990 była jego wiceprzewodniczącą.

Główne dzieła architektoniczne

• pawilon niemiecki na wystawie światowej w Paryżu, 1937
• Zeppelinfeld i tereny zjazdów partyjnych w Norymberdze, 1934–1939
• Nowa Kancelaria Rzeszy w Berlinie, 1938–1939
• projekty przebudowy Berlina (tzw. Plan Germania), 1934–1945
• projekt Wału Atlantyckiego, 1942–1944
• projekt Riese (Góry Sowie, Głuszyca) – do 1945

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Albert Speer, Wspomnienia; przeł. [z niem.] Marek Fijałkowski [et al.], Warszawa: Wyd. Min. Obr. Narodowej, 1990.
• Blaine Taylor, Inżynierowie – tajna armia Hitlera, przeł. Grzegorz Siwek, Warszawa: RM, 2011.
• Richard Overy: Trzecia Rzesza Historia Imperium. Warszawa: Buchmann Sp. z o.o., 2012, s. 267–272. ISBN 978-83-7670-290-2.

Linki zewnętrzne

• Albert Speer – strona w serwisie ArchINFORM (ang. • niem.)
• 3D Animation Reichkanzlei