Aleksander Czekanowski

Aleksander Piotr Czekanowski

Aleksander Czekanowski portret
Data i miejsce urodzenia	12 lutego 1833 Krzemieniec
Data i miejsce śmierci	30 października 1876 Petersburg
Zawód, zajęcie	podróżnik, geolog

Aleksander Piotr Czekanowski (ur. 12 lutego 1833 w Krzemieńcu na Wołyniu, zm. 30 października 1876^[1] w Petersburgu) – polski podróżnik i geolog. Badacz Syberii Środkowej.

Życiorys

Aleksander Czekanowski urodził się 12 lutego 1833 r. w Krzemieńcu na Wołyniu. Jego ojciec, Wawrzyniec, utrzymywał w Krzemieńcu pensjonat oraz był honorowym pomocnikiem przy gabinecie zoologicznym w liceum.

W 1850 r. rozpoczął studia medyczne na uniwersytecie w Kijowie. Nie mając jednak zamiłowania do medycyny, skierował swe zainteresowania ku naukom przyrodniczym, a szczególnie geologii. W 1855 r. przeniósł się na uniwersytet w Dorpacie, gdzie na wydziale geologii przez dwa lata słuchał wykładów z mineralogii. Tam został przyjęty do najstarszej polskiej korporacji akademickiej Polonia. Po ukończeniu studiów w 1857 r. wrócił do Kijowa, gdzie pracował nad zbiorami miejscowego uniwersytetu. Przed powstaniem styczniowym w jego mieszkaniu zbierała się elita młodzieży. Podejrzany o udział w powstaniu, Czekanowski został aresztowany w 1863 r. i zesłany na Syberię^[1], początkowo na Zabajkale koło Czyty, potem na zachód od jeziora Bajkał. Już w drodze gromadził i porządkował zbiory, posługując się lupą sporządzoną ze stłuczonej karafki. Po przeniesieniu go w okolice Bratskiego Ostroga nad Angarą kilka lat żył w nędzy. Mimo srogiego klimatu i ciężkiej pracy u chłopów nie porzucił pracy naukowej. Studiował geologię tzw. Lądu Angary, dokonując obserwacji meteorologicznych za pomocą przyrządów własnego pomysłu.

Z trudnej sytuacji wybawił go w 1866 r. Fryderyk Schmidt, poznany jeszcze w Dorpacie. Nabył on zgromadzone przez Czekanowskiego zbiory oraz zamawiał dalsze, zaopatrywał go także w książki. Dwa lata później uzyskał u władz zwolnienie Czekanowskiego z prac przymusowych i przeniesienie go do Irkucka zaczął działać w Syberyjskim Oddziale Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, m.in. prowadząc badania w południowej części guberni irkuckiej (1869 - 71). W 1871 razem z Wiktorem Godlewskim oraz Benedyktem Dybowskim dokonał badań północnej części jeziora Chubsuguł w Mongolii. Badał również tereny górnego biegu Dolnej Tunguzki i notował spostrzeżenia z wyprawy przez Oleniok. Napisał pierwsze wiarygodne dane o geologii rejonu Dolnej Tunguzki (1873), południowego biegu Leny oraz rej. Oleniok (1874 - 75). Nad Dolną Tunguzką odkrył pokłady węgla i grafitu.

W 1876 pozwolono mu przyjechać do Petersburga, gdzie rozpoczął prace związane z opracowaniem zebranych materiałów geograficznych, geologicznych i paleontologicznych. Zbiory botaniczne i zoologiczne zebrane przez Czekanowskiego zostały opisane przez szereg innych uczonych. Swoje obserwacje z wszystkich wypraw zawarł w wielu publikacjach, które jednak nie są w pełni znane w Polsce. Poza działalnością pisarską zajmował się również kolekcjonowaniem skamieniałości roślin i owadów.

Odznaczenia

Za swoje badania otrzymał m.in. złoty medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (1870).

Prace

Badania geologiczne Guberni Irkuckiej - wyd. 1874; Dziennik ekspedycji po rzekach Dolna Tunguska, Oleniok i Lena w 1873 - 75 -wyd. 1896;

Upamiętnienie

Jego imieniem nazwano pasmo górskie na Syberii między rzekami Leną i Oleniok – Góry Czekanowskiego, szczyt nad Bajkałem, ulice w Lublinie (dzielnica Wrotków), Pruszczu Gdańskim oraz w Zielonej Górze na Osiedlu Uczonych. Na jego cześć nazwano wymarłą roślinę okresu jurajskiego - miłorząb z rodzaju Czekanowskia^[2], a także rodzaj środkowotriasowego amonita Czekanowskites, znanego z Syberii^[2][3] oraz wczesnotriasowego amonita Prosphingites czekanowskii^[2][4].

Do innych wymarłych taksonów nazwanych nazwiskiem Czekanowskiego należą^[2]:

• Agnostus czekanowskii Schmidt, 1886 – środkowokambryjski trylobit, Syberia północna.
• Triangulaspis czekanowskii (Toll, 1899) – dolnokambryjski trylobit, Syberia wschodnia.
• Angarocanis czekanowskii (Schmidt, 1886) – sylurski wielkorak, Syberia.
• Primitia czekanowskii Schmidt, 1886 – sylurski małżoraczek, Syberia.
• Modiola czekanowskii Lahusen, 1886 – środkowojurajski małż, Syberia.
• Oxytoma czekanowskii Teller, 1886 – późnotriasowy małż, Rosja północna .
• Bellerophon czekanowskii Schmidt, 1858 – wczesnoordowicki ślimak, południowe wybrzeże Zatoki Fińskiej.
• Epiczekanowskites Popow, 1961 – środkowotriasowy amonit, Rosja.
• Polyptychites tshekanovskii Pavlow, 1914 – wczesnokredowy amonit, wschodnia Syberia.
• Palaeniscinotus czekanowskii Rohon, 1890 – wczesnokredowa ryba, Syberia.
• Sorocaulus szekanowskii (Schmalhausen, 1879) – permski skrzyp, Syberia.
• Asplenium czekanowskii Schmalhausen, 1879 – permski paprotnik, Syberia

Jego nazwiskiem nazwano także współczesne rośliny i zwierzęta:

• tojada Aconitum czekanovskyi,
• ostrołódkę Oxytropis czekanowskii^[5],
• Saxifraga czekanowskii^[6],
• Myosotis czekanowskii,
• Papaver czekanowskii,
• hybrydę modrzewia Larix czekanowskii,
• rybę z grupy strzebli Phoxinus czekanowskii^[7] (synonim Rhynchocypris czekanowskii^[8]),
• pająka Dendryphantes czekanowskii,
• owada Hyperborea czekanowskii,
• skorupiaka Tropodiaptomus czekanowskii^[9],
• Scoliocentra czekanowskii.

Przypisy

Bibliografia

• Wójcik Zbigniew: Aleksander Czekanowski: szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii. Lublin. Wydawnictwo Lubelskie, 1982.
• Regulski Aleksander: Aleksander Czekanowski. Wydano 1877.
• Bolszaja Sowietskaja Encykłopedia t. 29, Moskwa 1978.