Aleksander Gieysztor

Aleksander Gieysztor

Aleksander Gieysztor (1995)
Data i miejsce urodzenia	17 lipca 1916 Moskwa
Data i miejsce śmierci	9 lutego 1999 Warszawa
Profesor nauk humanistycznych
Specjalność: dzieje cywilizacji, historia średniowieczna
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Doktorat	1942
Profesura	1949
Polska Akademia Nauk / Umiejętności
Status PAN	członek rzeczywisty
Status PAU	członek czynny
Funkcja	Prezes PAN 1980–1983 i 1990–1992
Doktor honoris causa Uniwersytet Paryski – 1976 Uniwersytet Adama Mickiewicza – 1990 Uniwersytet Jagielloński – 1996
Nauczyciel akademicki
Uczelnia	Uniwersytet Warszawski
Dyrektor
Instytut	Historyczny UW
Okres spraw.	1955–1975
Dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie
Okres spraw.	1979–1991
Poprzednik	stanowisko utworzone
Następca	Andrzej Rottermund
Odznaczenia

Aleksander Gieysztor (drugi z lewej) z grupą historyków i architektów na Starym Mieście w Warszawie (1949)

Grób Aleksandra Gieysztora na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie

Aleksander Gieysztor, ps. „Borodzicz”, „Lissowski”, „Olicki”, „Walda” (ur. 17 lipca 1916 w Moskwie, zm. 9 lutego 1999 w Warszawie) – polski historyk mediewista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, członek Polskiej Akademii Nauk. Kawaler Orderu Orła Białego.

Uczestnik kampanii wrześniowej, żołnierz Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, szef Wydziału Biura Informacji i Propagandy AK, powstaniec warszawski, szef Biura Informacji i Propagandy Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj oraz Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość.

Autor około pięciuset publikacji. W latach 1955–1975 dyrektor Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1979–1991 dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie. W latach 1980–1983 i 1990–1992 prezes Polskiej Akademii Nauk. W latach 1986–1992 prezes Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W 1994 współzałożyciel Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku.

W drugiej połowie lat 60. współpracownik Departamentu I MSW (wywiadu) PRL. Od 1986 członek Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa PRL, Wojciechu Jaruzelskim. W latach 1988–1990 członek, a od 1990 wiceprzewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. W 1989 uczestnik obrad Okrągłego Stołu, formalnie wskazany przez stronę rządową, ale przy pełnym zaufaniu opozycji.

Doktor honoris causa paryskiej Sorbony, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Adama Mickiewicza i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Mąż Ireny Gieysztorowej, ojciec Andrzeja Gieysztora.

Życiorys

Dzieciństwo i wczesna młodość

Syn Aleksandra i Barbary z domu Popiel. Jego ojciec pracował w Moskwie jako pracownik Kolei Moskiewsko-Kazańskiej^[1]. Od 1921 mieszkał w Warszawie. Był absolwentem Gimnazjum Ludwika Lorentza^[2]. W 1937 ukończył studia w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego^[2]. Później studiował w Paryżu^[2].

II wojna światowa (lata 1939–1945)

W 1939 został zmobilizowany i wziął udział w kampanii wrześniowej w 3 Dywizji Piechoty walczącej w Armii Odwodowej „Prusy”. Po zakończeniu działań wojennych powrócił do Warszawy, gdzie 7 kwietnia 1940 roku wstąpił do Związku Walki Zbrojnej, w którym został skierowany do Biura Informacji i Propagandy. Wiosną 1944 roku został kierownikiem Wydziału Informacji Biura, którą to funkcję pełnił także w czasie powstania warszawskiego. Po jego klęsce 5 października trafił do niewoli^[2], z której powrócił do Warszawy 28 maja 1945 roku^[3].

Działalność po 1945

W lipcu 1945 roku, został zaangażowany do dalszej pracy konspiracyjnej w utworzonej na miejsce rozwiązanej Armii Krajowej Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj, wciągnięty do niej przez swojego przełożonego w BIP, płk. Jana Rzepeckiego. Po aresztowaniu Kazimierza Moczarskiego, objął szefostwo Biura Informacji i Propagandy DSZ, a następnie organizacji Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość. Aresztowany Rzepecki ujawnił z więzienia struktury WiN, w tym także osobę Gieysztora. Zdekonspirowany, spotkał się z Rzepeckim w więzieniu na Rakowieckiej, po czym na jego polecenie przekazał część archiwów BIP, broń i pieniądze funkcjonariuszom UB. Jest prawdopodobne, że temu ujawnieniu towarzyszyła jakaś niepisana umowa pomiędzy UB a ujawniającym się. Zachowane materiały UB świadczą, że rozpracowywanie Gieysztora UB zaczęła wiosną 1948 roku, kiedy to zajmujący się zwalczaniem podziemia Departament III Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego zaczął pozyskiwać coraz więcej informacji o wojennym i powojennym zaangażowaniu Gieysztora w działalność w AK i DSZ–WiN. Na początku lutego 1949 roku Wydział II Departamentu III MBP przystąpił do jego „opracowywania” jako kandydata na tajnego współpracownika. Gieysztor został zmuszony do złożenia 20 listopada 1952 roku kilkustronicowego opracowania zawierającego krytyczną analizę własnej postawy ideologicznej, poddając krytyce cała swoją dotychczasową działalność. Deklarował, że w ciągu ostatnich siedmiu lat przeszedł przemianę ideologiczną: zmianę podstaw myślenia, zmianę natury metodologiczno-ideologicznej […] w kierunku przyswajania i prób stosowania marksizmu–leninizmu w bieżącej praktyce badawczej i w życiu naukowo-organizacyjnym. Do próby werbunku Gieysztora nie doszło wskutek interwencji dyrektor Departamentu V MBP, płk Julii Brystygier.

Efektem rozmów odbytych w pierwszej połowie stycznia 1964 roku z Gieysztorem przez mjr. Kłosa, a następnie również naczelnika Wydziału VIII Departamentu I MSW było wyrażenie zgody przez Gieysztora na współpracę z wywiadem PRL w celu umożliwienia mu werbunku Tadeusza Żenczykowskiego. Gieysztor podjął współpracę z wywiadem, która z różnym natężeniem trwała do 1971 roku (formalnie została zakończona w 1975 roku)^[4].

W lipcu 1945 został adiunktem w Państwowym Instytucie Historii Sztuki i Inwentaryzacji Zabytków. We wrześniu 1945 został adiunktem w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1949 został mianowany profesorem nadzwyczajnym historii Polski średniowiecznej i nauk pomocniczych historii na UW. Był dyrektorem Instytutu Historycznego UW w latach 1955–1975. Był kierownikiem powołanego w 1949 roku przy Ministerstwie Kultury i Sztuki Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego^[5]. Był współredaktorem referatu Żanny Kormanowej, wygłoszonego w czasie I Kongresu Nauki Polskiej w 1951 roku, która w imieniu całego środowiska naukowego deklarowała gotowość uczonych by nauka historyczna odegrała doniosłą rolę w ogólnym planie ideologicznej ofensywy socjalizmu w Polsce^[6].

Lata 60. i 70. XX wieku

W 1960 został mianowany profesorem zwyczajnym. W marcu 1964 podpisał List 34 autorstwa intelektualistów, złożony prezesowi Rady Ministrów Józefowi Cyrankiewiczowi, w którym domagano się zmiany polskiej polityki kulturalnej zgodnie z prawami zagwarantowanymi w konstytucji państwa polskiego. Po późniejszych represjach ze strony władz, podpisał inny list do The Times, zawierający stwierdzenie, że w Polsce nie było represji, i dyskredytujący Radio Wolna Europa. Gdy w styczniu 1971 zapadła decyzja o odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie, Aleksander Gieysztor został członkiem Obywatelskiego Komitetu Odbudowy. Od 1971 członek PAN. Mianowany w 1975 wiceprzewodniczącym komitetu odbudowy Zamku Królewskiego. Pierwszy długoletni dyrektor Zamku (do 1991), związany od początku z jego odbudową, a jeszcze wcześniej z pracami badawczymi. Pierwsze publikacje dotyczące Zamku napisał już w latach 50. XX wieku.

Późniejsza praca

20 sierpnia 1980 roku podpisał apel 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami^[7]. Od 12 grudnia 1980 do 1983 i ponownie od stycznia 1990 do 1992 pełnił funkcję prezesa Polskiej Akademii Nauk. Od 1986 był członkiem Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa PRL, Wojciechu Jaruzelskim. W latach 1988–1990 członek, a od 1990 wiceprzewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa^[8]. W lutym 1989 wszedł w skład działającej przy tej Radzie Komisji do spraw Upamiętnienia Ofiar Represji Okresu Stalinowskiego^[9]. W latach 1986-1988 członek Prezydium Społecznego Komitetu Odnowy Starego Miasta Zamościa^[10].

W 1986 otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia. W 1989 uczestnik obrad Okrągłego Stołu – formalnie wskazany przez stronę rządową, ale przy pełnym zaufaniu opozycji, 5 kwietnia przewodniczył posiedzeniu plenarnemu, które kończyło jego prace.

W latach 1986–1992 był prezesem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W sierpniu 1984 wszedł w skład Obywatelskiego Komitetu Obchodów 40 Rocznicy Powstania Warszawskiego.

Był jednym z założycieli w 1994 Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku. Był mocno związany z tą uczelnią, do końca życia prowadził tam wykłady, będąc jednym z najbardziej cenionych i lubianych przez studentów wykładowców. Członek Collegium Invisibile^[11]. Zmarł po półrocznej chorobie. Pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 131-6-21)^[12].

Wyróżnienia

Honorowy Obywatel Miasta Warszawy (1992) oraz Miasta Pułtuska, członek wielu akademii nauk i stowarzyszeń naukowych na całym świecie, doktor honoris causa paryskiej Sorbony, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Adama Mickiewicza i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego^[13] a także wielu innych uczelni w kraju i za granicą^[14], wykładał gościnnie na wielu uczelniach.

Życie prywatne

Jego żoną była historyk Irena (1914–1999). Miał z nią syna Andrzeja, który zginął w 1989 w wypadku samochodowym, razem z twórcami programu telewizyjnego Sonda – Andrzejem Kurkiem i Zdzisławem Kamińskim, i córkę Ewę, anglistkę, nauczycielkę w XVIII Liceum Ogólnokształcącym im. Jana Zamoyskiego w Warszawie.

Upamiętnienie

Wyższej Szkole Humanistycznej w Pułtusku nadano w 2002 imię Aleksandra Gieysztora. Od 2009 roku jest patronem ulicy w Warszawie. Przyznawane są również nagrody jego imienia: Nagroda im. prof. Aleksandra Gieysztora oraz Nagroda „Przeglądu Wschodniego” im. Aleksandra Gieysztora.

Uczniowie

Do grona jego uczniów należą takie osoby jak: Anna Berdecka-Szonert, Urszula Borkowska, Teresa Dunin-Wąsowicz, Hieronim Fokciński, Sławomir Gawlas, Jan Glinka, Adam Grenda, Maria Koczerska, Roman Korab-Zebryk, Stefan Kuczyński, Tadeusz Lalik, Ewa Łuczycka-Suchodolska, Roman Michałowski, Karol Modzelewski, Halina Modrzewska, Przemysław Mrozowski, Jan Piętka, Andrzej Poppe, Aleksandra Rodzińska, Anda Rottenberg, Tadeusz Rosłanowski, Jerzy Suchocki, Irena Sułkowska-Kuraś, Maria Sułowska, Józef Szymański, Jan Tyszkiewicz, Tadeusz Wasilewski, Teresa Wąsowiczówna, Eugeniusz Wiśniowski, Aleksandra Witkowska.

Odznaczenia

• Order Orła Białego (1994)^[15]
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1993)^[16]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1975)^[17]
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1957)^[18]
• Order Sztandaru Pracy I klasy (1977)^[17]
• Złoty Krzyż Zasługi (1954)^[19]
• Krzyż Srebrny Order Virtuti Militari (1944)^[14]
• Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami (22 września 1944)^[20][21]
• Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami (25 marca 1944)^[20][21]
• Medal Komisji Edukacji Narodowej (1980)^[17]
• Odznaka tytułu honorowego „Zasłużony Nauczyciel Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”^[22]
• Kawaler Orderu Legii Honorowej (1961, Francja)^[18]
• Oficer Orderu Legii Honorowej (1980)
• Krzyż Wielki Orderu Zasługi (Niemcy)
• Krzyż Honorowy za Naukę i Sztukę I Klasy (1995, Austria)^[23]
• Krzyż Komandorski Orderu Zasługi (Włochy)^[24]
• Targa Europea (Włochy)

Publikacje

Autor ok. 500 publikacji, m.in.:

• Historia Polski (współautor; 1947)
• Ze studiów nad genezą wypraw krzyżowych (1948)
• Zarys nauk pomocniczych historii (1948)
• Miasta polskie w tysiącleciu, red. (1965)
• Zarys dziejów pisma łacińskiego (1972)
• Zamek Królewski w Warszawie (1973)
• Mitologia Słowian (1982), (wyd. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1982 i 1986, w serii Mitologie Świata, ISBN 83-221-0152-X). Pierwsze wydanie pełne i z aparatem krytycznym pochodzi z 2006 r. (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, oprac. Aneta Pieniądz).
• Dzieje Mazowsza do 1526 roku (redakcja naukowa, wraz z Henrykiem Samsonowiczem)
• La Pologne et l’Europe au Moyen Age. Warszawa, P.W.N. Conférence au Centre Scientifique à¨Paris de l’Académie Polonaise des Sciences le 10 décembre 1962.
• Società e cultura nell’alto Medioevo Polacco. Ossolineum 1965. Conférence à l’Académie Polonaise des Sciences à Rome le 5 novembre 1963.

Przypisy

Bibliografia

• Marek Ney-Krwawicz: Komenda Główna Armii Krajowej 1939-1945. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1990, s. 433. ISBN 83-211-1055-X.
• Grzegorz Mazur: Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939-1945. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1987, s. 389-390. ISBN 83-211-0892-X. OCLC 22210246.

Linki zewnętrzne

• Aleksander Gieysztor– bibliografia osobowa w LitDok Bibliografia Historii Europy Środkowowschodniej, Herder-Institut (Marburg)
• Prof. zw. dr hab. cz Aleksander Gieysztor, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [online] [dostęp 2020-04-22] .