Aleksander Zelwerowicz
.jpg) Aleksander Zelwerowicz (1930) | |
| Data i miejsce urodzenia | 14 sierpnia 1877 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | 18 czerwca 1955 |
| Zawód | |
| Współmałżonek | |
| Lata aktywności | 1896–1955 |
| Odznaczenia | |
       | |
Aleksander Zelwerowicz (ur. 14 sierpnia 1877 w Lublinie, zm. 18 czerwca 1955 w Warszawie) – polski aktor, reżyser, dyrektor teatru, pedagog, członek Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju w 1949 roku. Jeden z najwybitniejszych polskich aktorów i reżyserów w historii[1].
Mąż reżyserki Krystyny Severin-Zelwerowicz i ojciec aktorki Leny Zelwerowicz.
Życiorys
Urodził się w Lublinie w kamienicy Rynek 3[2] jako syn Aleksandra. Ukończył Klasę Dykcji i Deklamacji oraz Szkołę Handlową Kronenberga w Warszawie.
Zadebiutował jeszcze jako amator w Komedii omyłek Szekspira w teatrze ogródkowym w 1896 roku w Warszawie. Po rocznym pobycie i studiach w Genewie w 1899 roku znalazł się w Łodzi, w zespole Michała Wołowskiego, który prowadził tu stałą scenę teatralną „Victoria” przy ul. Piotrkowskiej 67 (w latach późniejszych budynek znany jako kino „Polonia”) i to był jego pierwszy w pełni zawodowy debiut aktorski[3]. Po jednorocznym sezonie (1899/1900) przeniósł się do Teatru Miejskiego w Krakowie, gdzie występował do 1908 roku. Tu ujawnił się jego talent komediowy i charakterystyczny. Z biegiem lat rozszerzył repertuar o role dramatyczne, nasycone ironią i sarkazmem. Jego dorobek twórczy obejmuje ok. 900 ról. Sztuka aktorska Zelwerowicza nie poddaje się jednoznacznym definicjom. Realista, czerpał inspiracje z rozmaitych stylów i kierunków: naturalizmu, modernizmu czy ekspresjonizmu, zachowując jednak własny ton.
Ceniony reżyser, głównie komedii np. Fredry i Blizińskiego, przygotował ok. 280 przedstawień.
Najbardziej ceniony jego okres twórczości teatralnej przypada na sezon 1920/1921, kiedy był dyrektorem Teatru Miejskiego w Łodzi. W jego zespole występowali w tym czasie m.in. Stefan Jaracz i Kazimierz Junosza-Stępowski[4].
W okresie późniejszym dyrektorował scenom w Wilnie, Teatru Narodowego w Warszawie. Ponadto występował gościnnie w Poznaniu, Wilnie i Lublinie. Reżyserował również i występował gościnnie w Rydze i w Pradze.
Współtwórca polskiego szkolnictwa teatralnego, w 1932 roku doprowadził do powstania Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej, pierwszej polskiej nowoczesnej uczelni kształcącej aktorów i reżyserów. Był dyrektorem PIST-u w latach 1932–1936 i reaktywował Instytut w Łodzi po wojnie.
W 1940 roku, ze względu na szykany ze strony władz okupacyjnych, opuścił stolicę i przebywał w majątku Uleniec w okolicy Grójca. Od lutego 1941 roku mieszkał i pracował w Domu Inwalidów Wojennych Polskiego Czerwonego Krzyża w Oryszewie. Regularnie przyjeżdżał do Warszawy. Przesyłał paczki żywnościowe i pieniądze, pomagając utrzymać mieszkanie przy ulicy Szczyglej 9, gdzie jego córka ukrywała Żydów, w tym działacza Bundu i prezesa Rady Pomocy Żydom „Żegota” Leona Feinera[5]. W październiku 1944 roku do Zelwerowicza dotarła Maria Nudel. Zapewniał jej kryjówkę do końca wojny[6]. Włączył się w organizowanie pod Sochaczewem schronisk dla uchodźców z powstania warszawskiego. W 1949 roku był delegatem Krajowej Rady Obrońców Pokoju na Kongres Obrońców Pokoju w Paryżu[7][6].
Pośmiertnie wydano jego wspomnienia Gawędy starego komedianta oraz zbiór artykułów o teatrze i korespondencję.
Został pochowany z honorami państwowymi 21 czerwca 1955 roku w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera A24-tuje-10)[8]. Przed pogrzebem trumna z jego zwłokami była wystawiona na widok publiczny w foyer Teatru Polskiego. Hołd artyście oddali m.in. członek Biura Politycznego KC PZPR Edward Ochab, sekretarz KC PZPR Jerzy Morawski, zastępca przewodniczącego Rady Państwa Stefan Ignar, wicepremier Stanisław Łapot, minister kultury i sztuki Włodzimierz Sokorski, szef Urzędu Rady Ministrów Kazimierz Mijal, sekretarz Rady Państwa Marian Rybicki, członek Rady Państwa Stefan Matuszewski, przewodniczący Prezydium Stołecznej Rady Narodowej Jerzy Albrecht oraz kierownik Wydziału Nauki KC PZPR Stefan Żółkiewski, a także wybitni aktorzy scen warszawskich Mieczysława Ćwiklińska, Wojciech Brydziński, Karol Adwentowicz, Seweryna Broniszówna, Nina Andrycz, Janina Romanówna, Jan Kreczmar, Marian Wyrzykowski. Przemówienie na grobem w imieniu władz PRL wygłosił minister kultury i sztuki Włodzimierz Sokorski[9].
Nagrobek autorstwa Teresy Brzóskiewicz ma formę polerowanej płyty z ciemnego granitu ozdobionej w czterech rogach maskami teatralnymi[10].
W 1977 roku wraz z córką Heleną Orchoń-Zelwerowicz otrzymał tytuł „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” przyznawany osobom ratującym Żydów podczas Holocaustu przez izraelski Instytut Pamięci Jad Waszem[11].
W 1955 roku jego imię otrzymała PWST w Warszawie, obecnie Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza. Od 1985 roku redakcja miesięcznika „Teatr” przyznaje nagrodę im. Aleksandra Zelwerowicza dla najlepszej aktorki i najlepszego aktora sezonu.
Filmografia
- Przesądy (1912)
- Obrona Częstochowy (1913)
- Tajemnica pokoju nr 100 (1914)
- Ochrana warszawska i jej tajemnice (1916)
- Rok 1863 (1922)
- Niewolnica miłości (1923)
- Skrzydlaty zwycięzca (1924)
- Huragan (1928)
- Mocny człowiek (1929)
- Tajemnica skrzynki pocztowej (1929)
- Księżna Łowicka (1932)
- Pałac na kółkach (1932)
- Dzieje grzechu (1933)
- Przebudzenie (1934)
- Dwie Joasie (1935)
- Granica (1938)
- Ludzie Wisły (1938)
- Serce matki (1938)
- Wrzos (1938)
- Doktór Murek (1939)
- Trzy serca (1939)
- Żona i nie żona (1939/1941)
- Czarne diamenty (1939/1946)
Role teatralne
- Grabiec w Balladynie J. Słowackiego (1902)
- Czepiec w Weselu S. Wyspiańskiego (1905)
- Wojnicki w Wujaszku Wani A. Czechowa (1906)
- Damazy Żegota w Panu Damazym J. Blizińskiego (1909)
- Protasow w Żywym trupie L. Tołstoja (1916)
- Major w Fantazym J. Słowackiego (1917)
- Figaro w Weselu Figara P. A. de Beaumarchais’go (1918)
- Hipolit w Papierowym kochanku J. Szaniawskiego (1920)
- Argan w Chorym z urojenia Moliera (1921)
- Szambelan w Panu Jowialskim A. Fredry (1923)
- Horodniczy w Rewizorze N. Gogola (1926)
- Mecenas w Adwokacie i różach J. Szaniawskiego (1929)
- Porfiry w Zbrodni i karze według F. Dostojewskiego (1934)
- Inspektor Goole w Pan Inspektor przyszedł J.B. Priestleya (1947)
- Żebrak w Elektrze J. Giraudoux (1946)
- Henryk Jaskrowicz w Grzechu S. Żeromskiego (1951)
Prace reżyserskie teatralne
- Klątwa S. Wyspiańskiego (1909)
- Samuel Zborowski J. Słowackiego (1911)
- Wesele S. Wyspiańskiego (1912)
- Wróg ludu H. Ibsena (1913)
- Juliusz Cezar W. Shakespeare’a (1914)
- Wyzwolenie S. Wyspiańskiego (1916)
- Fantazy J. Słowackiego (1917)
- Pan Jowialski A. Fredry (1918)
- Pan de Pourceaugnac Moliera (1918)
- Cyrulik Sewilski P. A. Beaumarchais’go (1918)
- Intryga i miłość F. Schillera (1925)
- Król Edyp Sofoklesa (1926)
- Dziady A.Mickiewicza (1927)
- Adwokat i róże J. Szaniawskiego (1929)
- Przestępcy F. Brucknera (1930)
- Wielki człowiek do małych interesów A. Fredry (1935)
- Krysia J. Szaniawskiego (1935)
- Pan Damazy J. Blizińskiego (1946)
Ordery i odznaczenia
- Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (13 lutego 1954)[12][13]
- Order Sztandaru Pracy I klasy (22 lipca 1949)[14]
- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (8 listopada 1946)[15]
- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (7 listopada 1925)[16]
- Złoty Krzyż Zasługi (czterokrotnie: po raz II – 14 marca 1935[17], III – 15 czerwca 1946[18], IV – 13 listopada 1953[19])
- Złoty Wawrzyn Akademicki (4 listopada 1937)[20]
- Sprawiedliwy wśród Narodów Świata (1977)[21]
Upamiętnienie
Ulice Aleksandra Zelwerowicza:
- w Białej Podlaskiej
- w Bydgoszczy,
- w Gdańsku,
- w Krakowie, Podgórzu,
- w Lublinie, Czechów Północny/Choiny, od 13 grudnia 2014[22][23],
- w Luszowicach,
- w Łodzi, w Śródmieściu, od 29 maja 1962 (d. Mostowa),
- w Rzeszowie, na Zalesiu
- w Warszawie, na Mokotowie, od 24 listopada 1961[24],
- we Wrocławiu, na Starym Mieście.
Przypisy
- ↑ Aleksander Zelwerowicz w serwisie Culture.pl
- ↑ Obecnie na kamienicy znajduje się tablica pamiątkowa.
- ↑ Wanda Lipiec: Zelwerowicz i scena łódzka. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1960, s. 7.
- ↑ Igor Śmiałowski, Igraszki z Melpomeną. Część wtóra; Warszawa 1979.
- ↑ Jan Jagielski: Przewodnik po cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej 49/51. Z. 1, Kwatery przy Alei Głównej. Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce, 1996, s. 29–30. ISBN 83-90-66296-5.
- ↑ a b Historia pomocy – Rodzina Zelwerowiczów, sprawiedliwi.org.pl [dostęp 2019-08-29].
- ↑ Trybuna Robotnicza, nr 92 (1481), 9 kwietnia 1949, s. 1.
- ↑ Juliusz Jerzy Malczewski (red.): Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy w. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, s. 35. ISBN 83-217-2641-0.
- ↑ „Stolica pożegnała Aleksandra Zelwerowicza”, [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 147 (3563), 22 czerwca 1955, s. 1.
- ↑ Juliusz Jerzy Malczewski: Cmentarz komunalny (dawny Wojskowy) na Powązkach. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1975, s. 55.
- ↑ Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holokaustu. Polska. Tom II. Kraków: Fundacja Instytut Studiów Strategicznych, 2009, s. 872. ISBN 978-83-87832-59-9.
- ↑ M.P. z 1954 r. nr 27, poz. 419 „w związku z sześćdziesięcioleciem pracy artystycznej za wybitne osiągnięcia w dziedzinie sztuki teatralnej”.
- ↑ Wojciech Stela: Polskie ordery i odznaczenia (Vol. I). Warszawa: 2008, s. 47.
- ↑ M.P. z 1950 r. nr 6, poz. 58 „za zasługi dla Narodu i Państwa w dziedzinie (...), kultury i sztuki”.
- ↑ M.P. z 1947 r. nr 23, poz. 68 „za wybitne zasługi położone dla dobra i rozwoju sceny polskiej w dniu 50-cio letniego jubileuszu pracy aktorskiej”.
- ↑ M.P. z 1925 r. nr 262, poz. 1083. „za wybitną działalność artystyczną” Prawo.pl. [dostęp 2020-06-10].
- ↑ M.P. z 1935 r. nr 61, poz. 79 „za zasługi na polu sztuki scenicznej”.
- ↑ M.P. z 1946 r. nr 114, poz. 212 „za wybitne zasługi w dziedzinie Teatru i Sztuki na terenie całego kraju”.
- ↑ M.P. z 1953 r. nr 106, poz. 1422 „w związku z 40-leciem pracy Państwowego Teatru Polskiego w Warszawie”.
- ↑ M.P. z 1937 r. nr 257, poz. 406 „za szerzenie zamiłowania do polskiej literatury dramatycznej”.
- ↑ „Przyjaciel człowieka”. Historia rodziny Zelwerowiczów | Polscy Sprawiedliwi, sprawiedliwi.org.pl [dostęp 2021-11-28].
- ↑ Aleksandra Zelwerowicza, Aleksandra Zelwerowicza [dostęp 2018-08-22] (pol.).
- ↑ Dziennik Wschodni, Otwarcie ul. Zelwerowicza w sobotę. Jak zmieni się organizacja ruchu? – Dziennik Wschodni, „Dziennik Wschodni” [dostęp 2018-08-22] (pol.).
- ↑ Uchwała nr 28 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 20 grudnia 1961 r., nr 22, poz. 96, s. 4.
Bibliografia
- Aleksander Zelwerowicz [praca zbiorowa], Wilno, 1931.
- Wilam Horzyca, Aleksander Zelwerowicz, Warszawa: Wyd. Towarzystwo Krzewienia Kultury Teatralnej w Polsce, 1935.
- J. Macierakowski, W. Natanson, Aleksander Zelwerowicz, Warszawa: PIW, 1957.
- A. Zelwerowicz, Gawędy starego komedianta, Warszawa: Wyd. Iskry, 1958.
- Wanda Lipiec, Zelwerowicz i scena łódzka, Łódź: Wyd. Łódzkie, 1960.
- Igor Śmiałowski, Igraszki z Melpomeną. Część wtóra, Warszawa, 1979.
- A. Zelwerowicz, O sztuce teatralnej. Artykuły-wspomnienia-wywiady z lat 1908–1954, pod red. Barbary Osterloff, Wrocław: Wyd. Wiedza o kulturze, 1993.
- A. Zelwerowicz, Listy, wstęp, wybór i opracowanie Barbara Osterloff, Warszawa: Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza i Wydawnictwo Krąg, 1999.
- Osterloff Barbara, Aleksander Zelwerowicz, tom 1 i 2, Warszawa: Wyd. Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza, 2011 ISBN 97-883927-763-21.
Materiały źródłowe
- Archiwum rodzinne Zelwerowiczów w Pracowni Historii Szkolnictwa Teatralnego Akademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza w Warszawie
- Muzeum Teatralne w Warszawie
- Biblioteka Teatru im. J.Słowackiego w Krakowie
- Archiwum Zelwerowiczowskie Barbary Osterloff
Linki zewnętrzne
- Aleksander Zelwerowicz w bazie IMDb (ang.)
- Aleksander Zelwerowicz w bazie Filmweb
- Aleksander Zelwerowicz w bazie filmpolski.pl
- Aleksander Zelwerowicz, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby). [online] [dostęp 2021-04-09].
- Biografia
- Aleksander Zelwerowicz na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
- 50-lecie pracy aktorskiej A. Zelwerowicza w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej
- Aleksander Zelwerowicz we wspomnieniach Tadeusza Łomnickiego
- Aleksander Zelwerowicz na zdjęciach w bibliotece Polona
Media użyte na tej stronie
Baretka: Order Sztandaru Pracy I klasy
Baretka: Wawrzyn Akademicki.
Aleksander Zelwerowicz jako jako Szambelan w sztuce Pan Jowialski Aleksandra Fredry; Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie
Autor: Mariusz Kubik, http://www.mariuszkubik.pl, Licencja: CC BY 2.5
Aleksander Zelwerowicz's monument (Powązki Cemetery; Cmentarz Komunalny, d. Wojskowy)
Ulica Szczygla w Warszawie w okresie międzywojennym
Baretka: Złoty Krzyż Zasługi (nadany dwukrotnie) – III RP (1992).
Autor: Ле Лой, Licencja: CC0
A simplified vector version of the medal awarded to Righteous Among the Nations
Aleksander Zelwerowicz w sztuce "Pan Damazy". Teatr T. U. R. w Łodzi.
Aleksander Zelwerowicz jako Figaro w Cyruliku sewilskim Pierre'a Beaumarchais; Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie
Aleksander Zelwerowicz and Ludwik Solski, two Polish actors at the Polish Radio