Aleksandr Mienszykow

Aleksandr Daniłowicz Mienszykow
Ilustracja
książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, książę Rzeszy, generalissimus
Rodzina

Mienszykowowie

Data urodzenia

ok. 1672

Data i miejsce śmierci

12/23 listopada 1729
Bieriozow

Żona

Daria Michajłowna Arseniewa

Dzieci

Maria, Aleksandra, Aleksander

Odznaczenia
Order św. Andrzeja (Imperium Rosyjskie) Order Świętego Aleksandra Newskiego (Imperium Rosyjskie) Order Orła Białego Order Słonia (Dania) Order Orła Czarnego (Prusy)

Aleksandr Daniłowicz Mienszykow (ros. Александр Данилович Меншиков, ur. ok. 1672[1], zm. 12 listopada?/ 23 listopada 1729 w m. Bieriozow, obecnie Bieriozowo k. Tiumienia[2]) – rosyjski hrabia, książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego od 1705 r., feldmarszałek, generalissimus w 1727 r., bliski współpracownik cara Piotra I Wielkiego, faworyt Katarzyny I.

Pochodzenie

Mienszykow w Bieriezowie – XIX-wieczny obraz W. Surikowa

Mienszykow urodził się około 1672 r.[1] Według jego wrogów, jego ojciec miał pochodzić z gminu – być może był synem dworskiego stajennego, sprzedawcy pierogów lub parobka pracującego na barkach, lecz najprawdopodobniej wywodził się jednak z drobnej szlachty[1]. Miał polskie korzenie[3]. Dzieciństwo spędził błąkając się po ulicach Moskwy, sprzedając pierożki mięsne[3]. Był analfabetą, jednak cechowała go inteligencja, spryt a także ambicja[1][3].

Po osiągnięciu wpływów u cara nie akceptował żartów ze swego pochodzenia; był agresywny i bił ludzi, którzy żartowali z jego niskiego urodzenia[1].

Doradca Piotra Wielkiego

Franz Lefort, pierwszy faworyt cara Piotra, dostrzegł u niego siłę woli i prezencję, które spowodowały przyjęcie Mienszykowa do służby carskiej – ordynans cara. Miało to miejsce w 1686 r.[3] Według innej teorii sam car zauważył Alaksandra na moskiewskim bazarze i zaproponował mu współpracę[3]. Był nazywany przez Piotra Aleksaszką[1].

Gdy Lefort zmarł w 1699 roku Mienszykow został głównym faworytem i powiernikiem cara[4]. Po śmierci Leforta car Piotr powiedział o Mienszykowie, że została mu druga ręka: złodziejska, ale pewna. Uczestniczył w podróżach cara po Rosji i poza jej granice. W 1706 r. po śmierci marszałka Fiodora Gołowina zakres władzy Mienszykowa jeszcze bardziej się powiększył[5]. Rok później został gubernatorem Petersburga[5]. Przez wrogów nazywany był pogardliwie księciem z błota[5].

Mimo że był skorumpowanym ignorantem, zaskarbił sobie zaufanie cara, umiejąc znakomicie musztrować armię i dowodzić nią. Tak jak car pracował w stoczniach Amsterdamu i znał nieco potocznego języka holenderskiego i niemieckiego. Do cara zwracał się per: Min Herz. Brał czynny udział w kampanii wokół Azowa (1695–1696). W 1703 gubernator Ingiermanlandii, kierował budowami Sankt-Petersburga, Kronsztadu, stoczniami na rzekach Newa i Świr. W czasie wojny północnej 1700–1721 dowodził siłami piechoty i kawalerii, był organizatorem okrążenia twierdz i ich szturmów, przejawiał odwagę i zimną krew. Odniósł szereg zwycięstw nad Szwedami, m.in. 18 października 1706 r. pod Kaliszem, 2 listopada 1708 r. pod Baturinem[6]. Zastępując gen. Ogilvy jako naczelny dowódca nękającej Szwedów (Karol XII) armii w 1708, uczestniczył też w bitwie pod Hołowczynem, i zwycięstwie połtawskim (Połtawa 27 czerwca 1709), po której dostał buławę marszałkowską. W bitwie pod Połtawą, dowodząc lewym skrzydłem rozbił korpus generała Rossa, co zadecydowało o zwycięstwie wojsk rosyjskich. 30 czerwca 1709 zmusił do kapitulacji wycofujących się Szwedów. W latach 1709–1713 dowodził wojskami rosyjskimi w Polsce, Kurlandii, na Pomorzu i w Holsztynie. Od 1714 kierował ziemiami zdobytymi na Szwedach i włączonymi do Imperium Rosyjskiego (ziemie Nadbałtyckie), zawiadywał też dochodami państwa w tym rejonie.

W czasie wyjazdów Piotra I z Sankt-Petersburga kierował Imperium[7].

Przez pewien czas Mienszykow zajmował się wychowywaniem carewicza Aleksego, wobec którego był bardzo surowy[7]. 25 czerwca 1718 r. Mienszykow był jednym z członków trybunału, który skazał carewicza na śmierć za zdradę[8]. Dzień później odwiedził skazanego w celi, podobnie jak car[8]. Carewicz zmarł na skutek poniesionych ran zadanych mu podczas tortur lub został zamordowany przez ojca[8].

Z czasem do cara zaczęły dochodzić informacje o chciwości, korupcji i frywolności swego faworyta[8]. Ich relacje znacznie się ochłodziły w 1724 r.

Małżeństwo

Aleksandr od 1698 r. romansował z Darią Arseniewą, dwórką carówny Natalii Aleksiejewnej[9][4][10]. Od 1703 r. mieszkali razem[4], lecz dopiero 18 sierpnia 1706 r. w Kijowie odbył się ich ślub[11].

Inną ważną kobietą w życiu Aleksandra była poznana na początku XVIII w. Marta Skawrońska[4]. Zatrudnił ją u siebie jako praczkę; uprzednio służyła u Borysa Szeremietiewa[4]. Marta była kochanką Aleksandra, lecz w październiku 1703 r. zainteresował się nią sam car[4]. Ich znajomość przerodziła się w stały związek[4]. Ślub Piotra i Katarzyny (takie imię przyjęła po przejściu na prawosławie) odbył się w lutym 1712 r.

Piotr i Aleksandr często podróżowali wspólnie - razem ze swoimi żonami[4].

Tytuły

W 1702 r. po wsparciu ze strony cara cesarz Leopold I nadał mu tytuł hrabiego a trzy lata później został księciem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego[6][4].

W 1703 r. został kawalerem rosyjskiego Orderu św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania[4]. Z tej okazji car wyprawił swemu doradcy huczną uroczystość[4].

W 1705 r. król Polski August II Sas nadał mu Order Orła Białego[6].

W 1706 r. został księciem Ingrii - był to pierwszy tytuł książęcy nadany bezpośrednio przez cara Rosji[5].

W 1710 r. król Danii Fryderyk IV przyznał Aleksandrowi Order Słonia[6]. W 1713 r. z rąk króla Prus Fryderyka Wilhelma I otrzymał Order Czarnego Orła[6].

W latach 1718–1724 i 1726–1727 był prezydentem Kolegium Wojennego[6].

Faworyt cesarzowej

W listopadzie 1724 r. cesarz poważnie zachorował[12]. Na łożu śmierci czuwała przy nim Katarzyna, która poprosiła go, aby przebaczył Mienszykowowi[13]. Aleksandr w połowie 1724 r. popadł w niełaskę Piotra ze względu na romans z cesarzową i korupcję[13][14]. Umierający Piotr wybaczył swemu wieloletniemu doradcy[13]. Piotr Wielki zmarł 25 stycznia 1725 r. nie wyznaczając następcy, także rozpoczął się spór o sukcesję[13][15]. Roszczenia do korony miały córki Piotra I i Katarzyny Anna i Elżbieta[15]. Pretendentkami do objęcia rządów były również trzy córki Iwana V: Katarzyna, Anna i Praskowia[15]. Naturalnym kandydatem do tronu był jedyny pozostały przy życiu mężczyzna w dynastii Romanowów Piotr (syn carewicza Aleksego)[13].

Rody Dołgorukowów i Golicynów starały się wystąpić osadzić na tronie Piotra Aleksiejewicza[13]. Książę Mienszykow agitował za kandydaturą Katarzyny[15]. Wdowie po cesarzu sprzyjał także Piotr Tołstoj[13]. Gwardia natychmiastowo poparła tą decyzję i feldmarszałek Stiepan Apraksin obwołał Katarzynę cesarzową[13][16].

Od obwołania Katarzyny cesarzową realna władza w kraju należała do Mienszykowa, który przewodniczył Najwyższej Tajnej Radzie[17]. Pojawiły się plotki, jakoby Katarzyna zamierza poślubić swego faworyta, jednak nigdy do tego nie doszło[17]. Za granicą mówiło się o wspólnej dyktaturze cesarzowej i jej faworyta; podkreślano niskie pochodzenie Katarzyny i księcia, którzy wspólnie osiągnęli szczyty władzy[17]. Aleksandra powszechnie nazywano niekoronowanym carem lub pół-carem[17][18].

Mienszykow osobiście nadzorował przygotowania do ślubu cesarzówny Anny Piotrowny z Karolem Fryderykiem[19]. W 1726 r. doradził Katarzynie zawarcie sojuszu z Austrią[20]. Dzięki temu Mienszykow otrzymał od cesarza Karola VI tytuł księcia Rzeszy[20].

Władza i bogactwo Mienszykowa były tak ogromne, że budziły zazdrość pozostałych dworzan i polityków[17]. Zyskał dowodzenie nad wojskiem i udał się do Kurlandii, gdzie sam ogłosił się księciem[21]. Kilkukrotnie próbowano pozbawić go wpływów wysuwając oskarżenia o morderstwo Piotra Wielkiego i Aleksego Piotrowicza, jednak podczas panowania Katarzyny Aleksandr był bezpieczny[17].

W kwietniu 1727 r. Katarzyna zachorowała na tyle poważnie, że sporządziła testament[22]. Mienszykow czuwał przy cesarzowej[22]. Pod jego wpływem Katarzyna na swego dziedzica wyznaczyła niespełna 12-letniego Piotra Aleksiejewicza pomijając swoje córki[22]. Nowy cesarz miał poślubić Marię, córkę Aleksandra[22]. W ten sposób książę miał sprawować władzę w Rosji jeszcze co najmniej kilka lat aż do pełnoletności swego przyszłego zięcia[23]. Anna i Elżbieta błagały matkę, aby zmieniła decyzję, lecz umierająca cesarzowa z wdzięczności wobec swojego faworyta nie chciała ustąpić[24][23].

Piotr Tołstoj zebrał swoich zwolenników m.in. Antona Dewiera i Andrieja Uszakowa i chciał zabić Aleksandra, ten jednak ubiegł ich i uwięził za zgodą umierającej Katarzyny[24]. Cesarzowa zmarła 6 maja 1727 r. o godzinie 9 wieczorem[23]. Nie powtórzył się spór o sukcesję sprzed 2 lat, gdyż Aleksandr zastraszył wszystkich swoich przeciwników[23]. Cesarzem został Piotr II[23].

Pod rządami Piotra II

Tuż po pogrzebie Katarzyny odbyły się zaręczyny 16-letniej Marii i młodszego o 4 lata cesarza[25]. Marię zaczęto tytułować Jej Cesarską Wysokością[25]. Do Najwyższej Tajnej Rady dołączyły Anna i Elżbieta a także mąż pierwszej z nich Karol Fryderyk, jednak nadal Mienszykow miał decydujący głos i zachowywał się despotycznie[23].

Anna Piotrowna i jej mąż zaczęli otwarcie krytykować Aleksandra i jego wszechwładzę[25]. Aby zabezpieczyć się przed ewentualnym buntem starszej z córek Piotra Wielkiego i Katarzyny wypłacił małżeństwu ponad milion florenów i zachęcił ich do opuszczenia Rosji[25].

Mienszykow jako quasi-regent wprowadził na dwór cesarski styl europejski a także nakazał usunąć kamienne słupy na których wisiały ciała skazańców i zabronił stosowania takich praktyk[25]. Zamierzał zlikwidować Tajną Radę, gdyż przy władzy absolutnej stała się zbędnym organem hamującym jego działania[25].

Swoboda Aleksandra w rządzeniu była powszechnie widoczna i coraz bardziej irytowała rody Dołgorukowowów, Golicynów i Tołstojów a także samego cesarza[26]. Dodatkowo książę okradał państwowy skarbiec[26].

Upadek i śmierć

Książę przez wrogów nazywany był deprawatorem, zbrodniarzem i złodziejem państwowych pieniędzy[27]. Większość dworzan spiskowała przeciwko niemu[28]. Cesarz, który lekceważył swoją narzeczoną - córkę Mienszykowa, oznajmił publicznie, że nie zamierza brać ślubu przed ukończeniem 25 roku życia[27].

Aleksandr w sierpniu 1727 r. poważnie zachorował[28]. Miesiąc później wyzdrowiał, lecz było już za późno[28]. 7 września 1727 r. Mienszykow został oskarżony o zdradę ojczyzny na rzecz Szwecji[28][27]. 8 września 1727 r. Piotr II podpisał nakaz aresztowania księcia[28]. O łaskę dla Aleksandra kolejno przed cesarzem, wicekanclerzem Borysem Golicynem i Andriejem Ostermannem błagały jego żona, szwagierka i córki, jednak bezskutecznie[27]. 9 września 1727 r. Mienszykowa pozbawiono tytułów a majątek skonfiskowano[28][27]. Wraz z rodziną został zesłany do Bieriozowa na Syberii[28][27].

Na dworze cesarskim zabroniono wspominać o Marii Mienszykowej[2]. W marcu 1728 r. Piotr II wydał ukaz o przestępstwach, które popełnił Mienszykow jednocześnie wskazując na swe miłosierdzie, że nie skazał go na śmierć[2]. W Europie ze zdziwieniem przyjęto upadek wieloletniego faworyta dwóch władców Rosji[2].

Warunki na Syberii były bardzo ciężkie. Aleksandr został wdowcem w drodze na zesłanie[2]. Sam zmarł w listopadzie 1729 r.[2] Miesiąc później zmarła niedoszła cesarzowa Maria[2]. Piotr II zmarł w styczniu 1730 r.

Po kilku latach, za czasów rządów cesarzowej Anny Iwanowny, uwolniono pozostałe przy życiu dzieci Aleksandra: syna i młodszą z córek[2]. Jego prawnukiem był admirał Aleksandr Mienszykow.

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f Simon Sebag Montefiore, Romanowowie 1613-1918, 2017, s. 83, ISBN 978-83-65257-13-0.
  2. ↑ a b c d e f g h Andrzej Andrusiewicz, Romanowowie. Imperium i familia, 2017, s. 196, ISBN 978-83-08-05394-2.
  3. ↑ a b c d e Andrzej Andrusiewicz, Romanowowie. Imperium i familia, 2017, s. 148, ISBN 978-83-08-05394-2.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k Simon Sebag Montefiore, Romanowowie 1613-1918, 2017, s. 103-106, ISBN 978-83-65257-13-0.
  5. ↑ a b c d Simon Sebag Montefiore, Romanowowie 1613-1918, 2017, s. 107-109, ISBN 978-83-65257-13-0.
  6. ↑ a b c d e f Paweł Krokosz, Od sprzedawcy pierożków do generalissimusa. Zawrotna kariera Aleksandra Mienszykowa, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, 2019, s. 146, 152.
  7. ↑ a b Simon Sebag Montefiore, Romanowowie 1613-1918, 2017, s. 129, ISBN 978-83-65257-13-0.
  8. ↑ a b c d Simon Sebag Montefiore, Romanowowie 1613-1918, 2017, s. 139, ISBN 978-83-65257-13-0.
  9. ↑ Rodzona siostra Piotra Wielkiego
  10. ↑ https://diary.ru/~peterthegreath/p199123228_zheny-spodvizhnikov-petra-zhena-a-d-menshikova-darya-mihajlovna-arseneva.htm
  11. ↑ https://diary.ru/~peterthegreath/p199123228_zheny-spodvizhnikov-petra-zhena-a-d-menshikova-darya-mihajlovna-arseneva.htm
  12. ↑ Simon Sebag Montefiore, Romanowowie 1613-1918, 2017, s. 152, ISBN 978-83-65257-13-0.
  13. ↑ a b c d e f g h Simon Sebag Montefiore i inni, Romanowowie 1613-1918, 2017, s. 159-160, ISBN 978-83-65257-13-0.
  14. ↑ Andrzej Andrusiewicz, Romanowowie. Imperium i familia, 2017, s. 177, ISBN 978-83-08-05394-2.
  15. ↑ a b c d Andrzej Andrusiewicz, Romanowowie. Imperium i familia, 2017, s. 178, ISBN 978-83-08-05394-2.
  16. ↑ Andrzej Andrusiewicz, Romanowowie. Imperium i familia, 2017, s. 179, ISBN 978-83-08-05394-2.
  17. ↑ a b c d e f Andrzej Andrusiewicz, Romanowowie. Imperium i familia, 2017, s. 181-182, ISBN 978-83-08-05394-2.
  18. ↑ Tomasz Targański, Szare eminencje, faworyci i faworytki, polityka.pl [dostęp 2022-10-23].
  19. ↑ Simon Sebag Montefiore, Romanowowie 1613-1918, 2017, s. 161, ISBN 978-83-65257-13-0.
  20. ↑ a b Andrzej Andrusiewicz, Romanowowie. Imperium i familia, 2017, s. 183, ISBN 978-83-08-05394-2.
  21. ↑ Simon Sebag Montefiore, Romanowowie 1613-1918, 2017, s. 163-164, ISBN 978-83-65257-13-0.
  22. ↑ a b c d Andrzej Andrusiewicz, Romanowowie. Imperium i familia, 2017, s. 186, ISBN 978-83-08-05394-2.
  23. ↑ a b c d e f Simon Sebag Montefiore, Romanowowie 1613-1918, 2017, s. 165, ISBN 978-83-65257-13-0.
  24. ↑ a b Andrzej Andrusiewicz, Romanowowie. Imperium i familia, 2017, s. 188-189, ISBN 978-83-08-05394-2.
  25. ↑ a b c d e f Andrzej Andrusiewicz, Romanowowie. Imperium i familia, 2017, s. 190-191, ISBN 978-83-08-05394-2.
  26. ↑ a b Andrzej Andrusiewicz, Romanowowie. Imperium i familia, 2017, s. 193, ISBN 978-83-08-05394-2.
  27. ↑ a b c d e f Andrzej Andrusiewicz, Romanowowie. Imperium i familia, 2017, s. 194-195, ISBN 978-83-08-05394-2.
  28. ↑ a b c d e f g Simon Sebag Montefiore, Romanowowie 1613-1918, 2017, s. 166, ISBN 978-83-65257-13-0.

Bibliografia

  • Bolszaja Sowietskaja Encykłopedia, t. 16., Moskwa 1974, s.

Media użyte na tej stronie

Order St. Andrew (Russia) ribbon.svg
Autor: Reliavech, Licencja: CC BY-SA 4.0
Barette de l'ordre de Saint-André (Russie impériale).
RUS Order of St. Alexander Nevsky BAR.png
Autor: Wiki Romi, Licencja: CC0
Order Świętego Aleksandra Newskiego
Order of the Elephant Ribbon bar.svg
Autor: Portunes, Licencja: CC BY 4.0
Ribbon bar of the Danish Order of the Elephant
Ord.Aquilanera.png
Order of Black Eagle's ribbon - Prussia