Aleksandra Cesarzowa

Święta
Aleksandra

cesarzowa
Święta Aleksandra na obrazie Mikołaja Bodarewskiego
Miejsce śmierci	Nikomedia
Czczona przez	Kościół katolicki, Cerkiew prawosławną, Kościół koptyjski
Wspomnienie	21 kwietnia (katolicyzm), 23 kwietnia (prawosławie), 10 kwietnia (koptowie)
Atrybuty	krzyż, korona cesarska, miecz

Aleksandra Cesarzowa – według hagiograficznej legendy cesarzowa rzymska, święta Kościoła katolickiego, koptyjskiego i prawosławnego.

Żywot

Wiadomości o Aleksandrze pochodzą z żywota św. Jerzego. Aleksandra poniosła śmierć męczeńską w Nikomedii wraz ze św. Jerzym, z rozkazu cesarza Dioklecjana. Aleksandra uwierzyła w Chrystusa, będąc świadkiem cudownego zagojenia ran zadanych świętemu ostrzami noży i gwoździami na kole tortur wskutek interwencji anioła. Pod wpływem tego wydarzenia chciała natychmiast wyznać wiarę w Chrystusa, ale prokonsul Magnecjusz powstrzymał ją od tego. Aleksandra zobaczyła następnie, jak Jerzy, zanurzony przez 3 dni po ramiona w jamie z niegaszonym wapnem, wyszedł z tego bez szwanku. Dowiedziawszy się ponadto, że znakiem krzyża rozbił wszystkie posągi bogów w świątyni Apollina, otwarcie wyznała Chrystusa, wyśmiewając pogańskich bogów. Po tym jej czynie Dioklecjan rozkazał ją ściąć wraz ze świętym Jerzym. Aleksandra chętnie poddała się karze, jednakże w drodze na miejsce kaźni zasłabła, usiadła na kamieniu przydrożnym i zmarła. Według innej wersji została ścięta wspólnie ze świętym Jerzym^[1].

Identyfikacja

Nie powiodły się próby ustalenia, czyją święta była żoną. Możliwe, że Aleksandra była wdową po jednym z poprzedników Dioklecjana – pomiędzy 270 a 284 rokiem w cesarstwie rządziło aż 15 władców. Wiele prawosławnych żywotów, między innymi żywot autorstwa Dymitra Rostowskiego, nazywa ją żoną Dioklecjana^[2][3]. Ani Szymon Metafrasta, ani Watykański Kodeks 916, ani inne dawne teksty bizantyńskie i łacińskie nie potwierdzają tej teorii. Jedynym wyjątkiem wśród źródeł greckich jest kompilacja Teodora Dafnopaty^[4].

Wiadomo, że jedyną żoną Dioklecjana była Pryska, która zginęła wraz z córką Walerią, wdową po cesarzu Galeriuszu, w 313 roku^[5]. Próba identyfikacji Aleksandry z Pryską, jest stosunkowo późna, bo dopiero XX-wieczna. Znajduje się między innymi w minei wydanej przez patriarchę moskiewskiego, w której data śmierci Aleksandry w 303 roku została uznana za błędną i przesunięta na rok 313 (rok śmierci Pryski). Hipotezy tej nie potwierdzają nie tylko dawne żywoty, ale i liczne apokryfy łacińskie, arabskie, syryjskie, koptyjskie, gruzińskie i etiopskie^[4].

Kult świętej

Wspomnienie Aleksandry znajduje się w Wielkim Typikonie (IX/X wiek) i Menologium Bazylego II (X wiek). W greckim rękopisie z X wieku zachował się kanon drugiego głosu poświęcony Aleksandrze. Krótki żywot Aleksandry został przełożony w XII wieku w Synaksarionie Konstantyna Mokisijskiego. W XVI wieku jej żywot i wspomnienie znalazło się pod datą 21 kwietnia i pod tą datą jest wspominana w Kościele katolickim. W liturgii Kościołów prawosławnych tradycji greckiej oraz Kościoła rosyjskiego nie wspomina się Aleksandry osobno, ale przy okazji wspomnienia świętego Jerzego. W minei rosyjskiej jest jej poświęcony cały tropar, a w liturgii greckiej po szóstej pieśni kanonu na jutrznię znajduje się jeden wiersz jambiczny o Aleksandrze^[4]. W Prawosławiu jej wspomnienie obchodzone jest 23 kwietnia, a w Kościele koptyjskim 10 kwietnia.

Ikonografia

• 

  Ikona św. Aleksandry Cesarzowej

• 

  Aleksandra wzięta do nieba. Obraz K. Briułłowa (1845)

W sztuce bizantyńskiej i staroruskiej Aleksandra została przedstawiona w niektórych scenach z życia świętego Jerzego. W cerkwi świętego Jerzego w Starom Nagoričanem (Macedonia, 1317-1318) pojawia się w scenie osądzenia, wyznania wiary i w scenie przed cesarzem Dioklecjanem. Z lat 1348-1350 pochodzi fresk w narteksie cerkwi Wniebowstąpienia w Monasterze Visoki Dečani przedstawiający męczeństwo Aleksandry i Jerzego. Nawrócenie Aleksandry na chrześcijaństwo znajduje się też na ikonie ze scenami z życia Męczennika Jerzego, z początku XVI wieku w soborze Zaśnięcia Matki Bożej w Dmitrowie. W „Herminii” Dionizego Furnoagrafiota z początku wieku XVIII., Aleksandra jest wspomniana w związku ze sceną ścięcia świętego Jerzego: „W niewielkiej odległości... cesarzowa Aleksandra siedzi na kamieniu, martwa, anioł przyjmuje jej duszę „^[4].

Aleksandra jest tradycyjnie przedstawiana w cesarskiej szacie i koronie na głowie, często z krzyżem w ręku, wśród świętych kobiet w medalionie: ze św Barbarą na fresku Teofana Greka w cerkwi Zbawiciela na Ilinie w Nowogrodzie (1378); w towarzystwie świętej Dionizji w cerkwi Narodzenia Matki Bożej w Monasterze Terapontowskim (1502); ze św. Katarzyną – na moskiewskiej ikonie „Postu”, z końca XIV wieku; na ikonie „Tobą raduje się [wszelkie stworzenie]” z Monasteru Sołowieckiego z połowy XVI wieku; ze św. Ireną – na haftowanym welonie „Pochwała Bogarodzicy” z końca XVI wieku, wykonanym w warsztacie carycy-mniszki Aleksandry (I. F. Godunowej)^[4].

Ten typ ikonograficzny przetrwał w sztuce rosyjskiej do początków XX wieku. Mozaika F. P. Briułowa w głównym ikonostasie soboru świętego Izaaka z lat 50. XIX wieku przedstawia Aleksandrę z gałązką palmy w ręku opierającą się na mieczu wraz z Marią Magdaleną. Pochodzące z lat 1894/07 mozaiki w soborze Zmartwychwstania (Zbawiciela na Krwi) w Petersburgu wykonane przez W.W. Bielajewa ukazują Aleksandrę i świętego Jerzego, a w południowym ikonostasie przez M. Bodariewskiego, Aleksandrę. Z około 1913 roku pochodzi ikona wybranych świętych W. Gurianowa, dar dla rodziny carskiej z okazji obchodów 300-lecia domu Romanowów^[4].

W XIX wieku świętej Aleksandrze Cesarzowej, jako patronce cesarzowych, żony Mikołaja I i Mikołaja II zostało poświęconych kilka cerkwi i kaplic (m.in. w Aleksandrowskiej Akademii Wojskowej na Znamience w 1851)^[4].

Przypisy

Bibliografia

• A.W.A.W. Bugajewski A.W.A.W., A.J.A.J. Nikiforowa A.J.A.J., Aleksandra carica, [w:] Православная Энциклопедия, t. 1, s. 558–559 [dostęp 2012-12-02]  (ros.).
• PiotrP. Skarga PiotrP., Żywoty Świętych Starego i Nowego Zakonu, t. 1, Warszawa: Tadeusz Radjusza „Gutenberg-Print”, 1996, s. 202-203 .
• BeataB. Stola BeataB., Cesarzowe pierwszej tetrarchii: Priska, żona Dioklecjana i Waleria, żona Galeriusza, „Meander” (1-2), 1991, s. 55–62 .