Alfabet polski

Alfabet polski (litery szare nie są używane w słowach pochodzenia polskiego).

Hasło „Abecadło” z Encyklopedii staropolskiej Brücknera.

Abecadło polskie, zbiory Cambridge Trinity College z XVI wieku.

Alfabet polski, abecadło (dawniej: obiecadło, obiecado^[1]) – alfabet dwuszeregowy oparty na alfabecie łacińskim używany do zapisu języka polskiego.

Litery

	Polski alfabet Polak recytujący polski alfabet.
Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Oparty jest na piśmie łacińskim i składa się obecnie z 32^[2][3][4] liter, z czego 9 ma znaki diakrytyczne. Każda litera może występować w formie majuskuły lub minuskuły, przy czym majuskuła litery y (Y) występuje jedynie w wyjątkach, m.in. w zapożyczeniach i pisowni historycznej.

Dodatkowo używane są litery q, v i x w niektórych wyrazach pochodzenia obcego, czyli zapożyczonych bądź w pisowni historycznej. Litery te są też używane w szeregowaniu alfabetycznym wyrazów zgodnie z ich miejscem w alfabecie łacińskim^[5]. Z tych powodów litery te są niekiedy zaliczane do alfabetu polskiego^[4][6][7], w takim przypadku alfabet polski liczy 35 liter.

W poniższej tabeli przedstawiono litery wraz z ich nazwami:

Litera X w tytule książę

Literę q w języku polskim można spotkać w niektórych tradycyjnych zapożyczeniach, np. quasi, qui pro quo^[9], a także w zapożyczeniach niedawno wprowadzonych, np. quad, quiz, aquapark.

Literę v również można spotkać w niektórych tradycyjnych zapożyczeniach, np. varsaviana, vel, verso, via, vide, villanella, Virtuti Militari^[9], zapożyczeniach niedawno wprowadzonych, np. van, Vanuatu, velostrada, vlog, a także w niektórych skrótowcach, np. TV, pochodzącym od angielskiego słowa television, oznaczającego telewizję, TVP, oznaczającym Telewizję Polską, VAT, pochodzącym od angielskiego określenia value added tax, oznaczającego podatek od wartości dodanej, VIN, VIP, HIV. Oprócz tego literę tę można spotkać w pisowni wyrazów nie będących zapożyczeniami, lecz typowych dla niektórych kultur i grup społecznych, np. vlepka^[10][11].

Literę x można spotkać w zapisie^[12]:

• niektórych tradycyjnych zapożyczeń, np. xenia^[9]
• niewiadomej, nieznanych obiektów, osób, wielkości (np. oś x-ów, 5x, xy, pan X, planeta X)
• nazwisk polskich pisanych w ten sposób od dawna, np. Axentowicz, Axer
• skrótu wyrazów „książę” czy „ksiądz”
• rodzimych skrótowców, głównie będących nazwami firm związanych z eksportem, np. Budimex, Hortex, Rolimpex, Stalexport
• nazw leków, np. oxeladin, madroxin, hydroxizin, maalox.

Do reformy ortograficznej w 1830 roku litera x była powszechnie używana w polszczyźnie, zarówno w wyrazach rodzimych (np. xiądz, xięstwo, xięga), jak i zapożyczeniach, zwłaszcza z łaciny i greki (np. examin, axamit, oxymoron). Likwidację tej litery z polskiego piśmiennictwa ówcześni językoznawcy argumentowali tym, że polskie pismo jest głoskowe, zatem jedna litera powinna oznaczać jeden dźwięk, a także że w wymowie litera x była czytana albo jako [ks] albo jako [gz].^[13]

Historia

Próbka XVII-wiecznego zapisu polskiego tekstu.

Nauka domowa Jerzego Bocka wydana po polsku mieszaną czcionką gotycką i antykwą w Oleśnicy w 1670 roku.

Druk polski zachował pismo gotyckie do XVII wieku w odmianie zwanej szwabachą. Dopiero u schyłku XVII wieku pojawiały się już całe książki drukowane okrągłą italiką. W Czechach druk gotycki zachował się do XIX wieku, w Polsce do XVIII wieku głównie w wydawnictwach straganowych. Pierwszymi językoznawcami polszczyzny byli w dziedzinie alfabetu i ortografii rektor krakowski Jakub Parkoszowic i ks. Zaborowski, naśladujący wzory Jana Husa. Ich następcami byli późniejsi humaniści Kochanowski, Górnicki i Januszowski.

Przy wyliczeniach alfabetycznych przeważnie nie są używane litery ze znakami diakrytycznymi, a w zamian są często stosowane litery Q (ku), V (fał) i X (iks). Dawniej spotykany był także wariant obejmujący tylko 23 polskie litery podstawowego alfabetu łacińskiego oraz X (iks) i Ł (eł) lecz obecnie wyszedł on prawie z użycia.

Staropolski alfabet stworzony przez Jana Kochanowskiego: „A à á ą b b’ c ć cz d dz dź dż e è é ę f g h ch i j k l ł m m’ n ń o ò ó p p’ q r rz s ś sz t u w w’ x y z ź ż.”^[14].

Ponadto na Polesiu wśród Tatarów do zapisu języka polskiego używane było pismo arabskie dostosowane do języka polskiego^[15].

Dwuznaki i trójznak

W pisowni polskiej stosowane są dwuznaki^[16]:

• ch
• cz
• dz
• dź
• dż
• rz
• sz.

Nie każda sytuacja występowania zestawienia liter rz jest sytuacją występowania dwuznaku rz, gdyż w wyrazach takich jak „marznie”, „mierzi” czy „Tarzan” mamy do czynienia z parami głosek r + z / r + ź. Podobnie w przypadku zestawienia liter dz, pierwsza z nich może być elementem przedrostka „od”, np. „odznaczyć”^[16]. Znak i zmiękcza niektóre z poprzedzających spółgłosek lub grup spółgłoskowych. Przed samogłoską zazwyczaj nie jest czytany i służy wyłącznie do zapisu zmiękczenia. Szczegółowy opis roli dwuznaków w wymowie znajduje się w artykule w Wikisłowniku. W ortografii polskiej występuje też trójznak dzi oraz zmiękczenia: ci, ni, si, zi^[17].

Częstość występowania liter

Wykres częstości liter polskiego alfabetu.

Poniżej zaprezentowano procentowy udział liter w próbce Narodowego Korpusu Języka Polskiego z 2012 liczącej ponad 300 milionów segmentów (około 250 milionów słów ortograficznych).

Najczęściej występującą literą jest a (8,965%). Występuje 2526 razy tyle, co najrzadsza q (0,003%).

Kodowanie polskich liter ze znakami diakrytycznymi

Zobacz też

• polska cyrylica
• kodowanie polskich znaków diakrytycznych w różnych standardach – tabela

Przypisy

Bibliografia

• Alicja Nagórko: Zarys gramatyki polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007. ISBN 978-83-01-15390-8.

Linki zewnętrzne

• Internetowy edytor do wpisywania polskich znaków
• Strona zawierająca dodatkowe informacje o alfabecie polskim. alfabetpolski.info.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-17)].
• Strona autorstwa dr. Tomasza Wełny o polskich czcionkach. polskalitera.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-06-13)].