Alpy

Ten artykuł od 2017-11 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać wiarygodne źródła, najlepiej w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Alpy
Matterhorn
Kontynent	Europa
Państwo	Francja  Włochy  Szwajcaria  Liechtenstein  Niemcy  Austria  Słowenia  Węgry
Najwyższy szczyt	Mont Blanc (4808[1] m n.p.m.)
Długość	1200 km
Powierzchnia	220 tys. km²
Położenie na mapie Europy Alpy
46°N 10°E/46,000000 10,000000

Zdjęcie satelitarne Alp

Grań główna Alp zaznaczona żółtą linią

Alpy na włoskiej mapie z roku 1899

Mont Blanc

Masyw Monte Rosa ze szczytem Dufourspitze

Grandes Jorasses

Eiger

Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps, łac. Alpes) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².

Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (dawna nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów^[a][2], najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.

Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808^[1] m n.p.m.

Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to^[a] od południowego zachodu: Francja, Monako, Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry^[b]. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium, nazywane są często alpejskimi.

Nazwa

Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa, zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.

Geologia

Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.

Klimat

Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.

Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.

Fauna

Ssaki:

• kozica północna
• koziorożec alpejski
• zając bielak
• polnik śnieżny
• niedźwiedź brunatny
• świstak alpejski

Ptaki:

• pomurnik
• orzeł przedni
• pardwa
• płochacz halny
• wrończyk
• wieszczek

Płazy:

• salamandra czarna
• salamandra plamista

Ochrona

Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.

Podział

Ta sekcja od 2019-07 może zawierać twórczość własną lub niezweryfikowane informacje. Pomóż Wikipedii poprawić artykuł na podstawie weryfikowalnych źródeł. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Tę sekcję należy dopracować: Nie istnieje jeden oficjalny, uniwersalny podział Alp na grupy górskie używany we wszystkich krajach alpejskich, mimo podejmowanych prób stworzenia międzynarodowej klasyfikacji podgrup Alp. SOIUSA jest tylko jednym z wielu podziałów (ma swój odrębny artykuł), a AVE dotyczy tylko Alp Wschodnich, czyli innego artykułu. Zupełny brak źródeł. Powielono (zbyt szczegółowo) wiele informacji z innych artykułów bez podania źródeł. Błędy w nazewnictwie – swobodne tłumaczenie nazw. Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej nie wymienia wielu poniższych nazw polskich. Podziałów na podgrupy górskie dokonuje się na podstawie różnorodnych cech fizycznogeograficznych. Nad aspektami geologicznymi mogą przeważać inne, w szczególności ukształtowanie terenu (góry są pojęciem geomorfologicznym!). "Odmienność geologiczna budowy" (lub jej brak) nie musi decydować o podziałach geograficznych. Nieuźródłowiona podsekcja Podział geologiczny obejmuje tylko Alpy Wschodnie. . Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Granica Alp Zachodnich i Wschodnich

Podział geograficzny

W podstawowym podziale wyróżnia się dwie^[a] części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i doliną Valle San Giacomo^[3][4][5], aż do jeziora Lago di Como.

Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.

Podział geologiczny

Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:

• starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen) zbudowane ze starych skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe) pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i riolitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie),
• młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen) zbudowane z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity),
• najmłodsze Prealpy zbudowane z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych. Spotyka się też skały granitowe.

Podział na grupy górskie

Partizione delle Alpi.
Kolor czerwony: Alpi Occidentali,
kolor żółty: Alpi Centrali,
kolor niebieski: Alpi Orientali

Partizione delle Alpi

• Alpi Occidentali (pol. zachodnie)
• Alpi Centrali (pol. środkowe)
• Alpi Orientali (pol. wschodnie)^[c]

Podział Alp Zachodnich na pasma (według SOIUSA)

Podział Alp według SOIUSA

• Alpi Occidentali (pol. Alpy Zachodnie)
  • Alpi Sud-occidentali
  • Alpi Nord-occidentali

Podział Alp Wschodnich na pasma (według SOIUSA)

• Alpi Orientali (Alpy Wschodnie)
  • Alpi Centro-orientali (Alpy Centralne)
  • Alpi Nord-orientali (Północne Alpy Wapienne)
  • Alpi Sud-orientali (Południowe Alpy Wapienne)

Podział Alp Wschodnich na pasma (według AVE)

Podział Alp Wschodnich według AVE

• Nördliche Ostalpen
• Zentrale Ostalpen
• Südliche Ostalpen
• Westliche Ostalpen

Szczyty

Liskamm – północna ściana

Weisshorn

Aiguille du Dru

Najwyższe

• Mont Blanc – 4808^[1] m n.p.m.,
• Dufourspitze – 4634 m n.p.m.,
• Nordend – 4609 m n.p.m.,
• Zumsteinspitze – 4563 m n.p.m.,
• Signalkuppe – 4554 m n.p.m.,
• Dom – 4545 m n.p.m.,
• Liskamm – 4527 m n.p.m.,
• Weisshorn – 4506 m n.p.m.,
• Täschhorn – 4491 m n.p.m.,
• Matterhorn – 4478 m n.p.m.,

Najwybitniejsze

• Mont Blanc
• Finsteraarhorn
• Piz Bernina
• Dufourspitze
• Barre des Écrins

Najbardziej znaczące dla wspinaczki

• Eiger
• Aiguille du Dru
• Grandes Jorasses
• Matterhorn
• Piz Badile
• Tre Cime di Lavaredo
• Les Droites

Przełęcze

Col Major, Skała Tourette’a (4759 m) i Monte Bianco de Courmayeur widziane z wierzchołka Mont Blanc

• Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
• Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
• Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
• Domjoch – 4286 m n.p.m.,
• Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
• Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
• Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
• Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
• Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
• Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
• Lauitor – 3700 m n.p.m.

Uwagi

Przypisy

Zobacz też

• Czterotysięczniki Alp

Linki zewnętrzne

• Alpy Wschodnie na SummitPost
• Alpy Zachodnie na SummitPost