Alpy

Alpy
Ilustracja
Matterhorn
Kontynent

Europa

Państwo

 Francja
 Monako[a]
 Włochy
 Szwajcaria
 Liechtenstein
 Niemcy
 Austria
 Słowenia
 Węgry[b]

Najwyższy szczyt

Mont Blanc
(4808[1] m n.p.m.)

Długość

1200 km

Powierzchnia

220 tys. km²

Położenie na mapie Europy
Mapa konturowa Europy, na dole nieco na lewo znajduje się czarny trójkącik z opisem „Alpy”
46°N 10°E/46,000000 10,000000
Zdjęcie satelitarne Alp
Grań główna Alp zaznaczona żółtą linią
Alpy na włoskiej mapie z roku 1899
Masyw Monte Rosa ze szczytem Dufourspitze

Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps, łac. Alpes) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².

Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (dawna nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów[c][2], najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.

Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808[1] m n.p.m.

Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to[c] od południowego zachodu: Francja, Monako[a], Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry.[b]

Nazwa

Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa, zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.

Nazwy grecka i łacińska używane były w starożytności. Herodot (V wiek p.n.e.):

Εκ δε της χώρας της κειμένης υπεράνω των Ομβρίκων ο Κάρπις και ο Άλπις, ρέοντες και ούτοι προς βοράν, εισβάλλουσιν εις αυτόν, διότι ο Ίστρος ρέει δι' όλης της Ευρώπης αρχόμενος εκ των Κελτών οίτινες μετά τους Κύνητας είναι οι τελευταίοι κάτοικοι της Ευρώπης προς δυσμάς· ρέων δε δι' όλης της Ευρώπης εισβάλλει εις την θάλασσαν πλαγίως της Σκυθικής.

Herodot, Dzieje (księga czwarta, rozdział 49., tłum. na język nowogrecki A. Skalides, 1874)

Geologia

Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.

Klimat

Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.

Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.

Fauna

Ssaki:

Ptaki:

Płazy:

Ochrona

Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.

Podział

Granica Alp Zachodnich i Wschodnich

Podział geograficzny

W podstawowym podziale wyróżnia się dwie[c] części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i doliną Valle San Giacomo[3][4][5], aż do jeziora Lago di Como.

Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.

Podział geologiczny

Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:

Podział na grupy górskie

Partizione delle Alpi.
Kolor czerwony: Alpi Occidentali,
kolor żółty: Alpi Centrali,
kolor niebieski: Alpi Orientali

Partizione delle Alpi

  • Alpi Occidentali (pol. zachodnie)
  • Alpi Centrali (pol. środkowe)
  • Alpi Orientali (pol. wschodnie)[d]
Podział Alp Zachodnich na pasma (według SOIUSA)

Podział Alp według SOIUSA

  • Alpi Occidentali (pol. Alpy Zachodnie)
    • Alpi Sud-occidentali
    • Alpi Nord-occidentali
Podział Alp Wschodnich na pasma (według SOIUSA)
Podział Alp Wschodnich na pasma (według AVE)

Podział Alp Wschodnich według AVE

  • Nördliche Ostalpen
  • Zentrale Ostalpen
  • Südliche Ostalpen
  • Westliche Ostalpen

Szczyty

Liskamm – północna ściana

Najwyższe

Najwybitniejsze

Najbardziej znaczące dla wspinaczki

Przełęcze

Col Major, Skała Tourette’a (4759 m) i Monte Bianco de Courmayeur widziane z wierzchołka Mont Blanc
  • Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
  • Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
  • Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
  • Domjoch – 4286 m n.p.m.,
  • Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
  • Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
  • Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
  • Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
  • Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
  • Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
  • Lauitor – 3700 m n.p.m.

Uwagi

  1. a b Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Jednocześnie niektóre klasyfikacje (np. SOIUSA, Partizione delle Alpi) włączają cały obszar Monako do Alp. Monako jest państwem członkowskim Konwencji Alpejskiej.
  2. a b Góry Soprońskie na pograniczu austriacko-węgierskim są wg klasyfikacji SOIUSA oraz AVE częścą Alp Wschodnich.
  3. a b c Według klasyfikacji SOIUSA[9].
  4. Brak polskich egzonimów. W Urzędowym wykazie polskich nazw geograficznych świata KSNG nie podaje polskiego egzonimu dla Alpi Centrali[10], zatem nie można twierdzić, że wymienione tamże polskie egzonimy: Alpy Zachodnie (dla wł. Alpi Occidentali) oraz Alpy Wschodnie (dla wł. Alpi Orientali) mogą być dopuszczalnymi tłumaczeniami nazw włoskich jedynie dwu z trzech części Alp uwzględnionych w tym podziale.

Przypisy

  1. a b c d Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
  2. Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. s. 3. [dostęp 2017-11-17]. (wł.).
  3. Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
  4. Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
  5. Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].

    Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.

  6. Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2022-11-18].
  7. Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2022-11-18].
  8. Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2022-11-18].
  9. Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. [dostęp 2019-07-20]. (wł.).
  10. Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata (wydanie 2, 2019), ss. 361 i 362; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2019. [dostęp 2021-02-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].

Zobacz też

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Flag of Liechtenstein.svg
Flag of Liechtenstein
U+25B2.svg
Black up-pointing triangle , U+25B2 from Unicode-Block Geometric Shapes (25A0–25FF)
Aiguille du Dru 3.jpg
Autor: Duncan McGoldrick, Licencja: CC BY-SA 2.0
Aiguille du Dru. Again, not sure where this was taken from, the top of a mountain somewhere..
Matterhorn (3299188209).jpg
Autor: Martin Abegglen from Bern, Switzerland, Licencja: CC BY-SA 2.0
matterhorn zermatt
MonteRosaWestseite gesehenVomGornergrat.JPG
Autor: TobiasBender, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Monte Rosa mountain massif with its highest summit Dufourspitze, 4.634 m, Westside seen from Gornergrat, near Zermatt, highest mountain of Switzerland and second in the Alps
Französisch-Italienische Alpengliederung 1924.svg
Autor: Jo Weber, Licencja: CC BY-SA 3.0
Italian/French division of the alps (System of IX Congresso Geografico Italiano 1924)
Europe relief laea location map.jpg
Autor: Alexrk2, Licencja: CC BY-SA 3.0
Physical location map Europe; Lambert azimuthal equal-area projection
SOIUSA-Alpi Occidentali.png
Autor: Luca Bergamasco, Licencja: CC BY 3.0
Carta schematica delle Alpi Occidentali secondo la SOIUSA, divise per colore in Alpi Sud-occidentali e Alpi Nord-occidentali
North face.jpg
Autor: Terra3, Licencja: CC BY-SA 3.0
Eiger north face
Weisshorn, Switzerland, creating a cloud again just like the wings of an airplane. (10766491563).jpg
Autor: Jeroen Komen from Utrecht, Netherlands, Licencja: CC BY-SA 2.0
Weisshorn, Switzerland, creating a cloud again just like the wings of an airplane.
GrandesJorasses.jpg
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to RobinL~commonswiki (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC BY 2.5
Grandes Jorasses, Massif du Mont Blanc, North side. Photograph by Robin Lacassin, September 2000
AlpenHauptkamm mit Grenzen.jpg
Autor: W like wiki, Licencja: CC BY-SA 4.0
Main chain (YELLOW) of the Alps, and other important watersheds of the Alps plus borders (BLACK).
Alps-WestEast.jpg
Autor: Perconte (map), F.-K. Mohr (Monaco & red border), Licencja: CC BY-SA 3.0
Map of the Alps with west east border
Nuvola apps important orange.svg
Autor: David Vignoni (original), Bastique (SVG), Rocket000 (recolored), Licencja: LGPL
Orange warning icon.
Mont Blanc from Punta Helbronner, 2010 July.JPG
Autor: Ximonic, Simo Räsänen, Licencja: GFDL
Mont Blanc as seen from Pointe Helbronner in the end of 2010 July.
Dalla vetta monte bianco.jpg
Autor: franco56, Licencja: CC-BY-SA-3.0
View from the summit of Mont Blanc / Monte Bianco (looking southeast), separated by Col Major the summit of Mont Blanc de Courmayeur.
Pictogram voting comment.svg
Pictogram for marking a comment of a voting.
Lyskamm N.jpg
Autor: Zacharie Grossen, Licencja: CC BY-SA 4.0
Lyskamm north side, from near the Feechopf. Elevation points are from the Swisstopo maps.