Alpy

	Alpy
	Alpy
	; Matterhorn
Kontynent	Europa
Państwo	Francja; Włochy; Szwajcaria; Liechtenstein; Niemcy; Austria; Słowenia; Węgry
Najwyższy szczyt	Mont Blanc; (4808 m n.p.m.)
Długość	1200 km
Powierzchnia	220 tys. km²
	Położenie na mapie Europy Alpy
	46°N 10°E/46,000000 10,000000

Zdjęcie satelitarne Alp

Grań główna Alp zaznaczona żółtą linią

Alpy na włoskiej mapie z roku 1899

Mont Blanc

Masyw Monte Rosa ze szczytem Dufourspitze

Grandes Jorasses

Eiger

Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².

Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (dawna nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów^[a]^[2], najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.

Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808^[1] m n.p.m.

Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to^[a] od południowego-zachodu: Francja, Monako, Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry^[b]. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium, nazywane są często alpejskimi.

Nazwa

Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa, zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.

Geologia

Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.

Klimat

Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.

Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.

Fauna

Ssaki:

kozica północna
koziorożec alpejski
zając bielak
polnik śnieżny
niedźwiedź brunatny
świstak alpejski

Ptaki:

pomurnik
orzeł przedni
pardwa
płochacz halny
wrończyk
wieszczek

Płazy:

salamandra czarna
salamandra plamista

Ochrona

Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.

Podział

Podział geograficzny

W podstawowym podziale wyróżnia się dwie^[a] części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i doliną Valle San Giacomo^[3]^[4]^[5], aż do jeziora Lago di Como.

Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.^{[potrzebny przypis]}

Podział geologiczny

Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:

starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen) zbudowane ze starych skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe) pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i riolitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie),
młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen) zbudowane z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity),
najmłodsze Prealpy zbudowane z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych. Spotyka się też skały granitowe.

Podział na grupy górskie

Granica Alp Zachodnich i Wschodnich

Podział Alp Zachodnich na pasma (według SOIUSA)

Podział Alp według SOIUSA:

Alpy Zachodnie:
- Południowe Alpy Zachodnie
  - 1. Alpy Liguryjskie
  - 2. Alpy Nadmorskie i Prealpy Nicejskie
  - 3. Alpy Prowansalskie
  - 4. Alpy Kotyjskie
  - 5. Alpy Delfinackie
  - 6. Prealpy Delfinackie
- Północne Alpy Zachodnie
  - 7. Alpy Graickie
  - 8. Prealpy Sabaudzkie
  - 9. Alpy Pennińskie
  - 10. Alpy Lepontyńskie
  - 11. Prealpy Lugańskie
  - 12. Alpy Berneńskie
  - 13. Alpy Glarneńskie
  - 14. Prealpy Szwajcarskie

Podział Alp Wschodnich na pasma (według SOIUSA)

Alpy Wschodnie:
- Alpy Centralne
  - 15. Zachodnie Alpy Retyckie
  - 16. Wschodnie Alpy Retyckie
  - 17. Zachodnie Taury
  - 18. Wschodnie Taury
  - 19. Alpy Styrii i Karyntii
  - 20. Prealpy Styrii
- Północne Alpy Wapienne
  - 21. Północnotyrolskie Alpy Wapienne
  - 22. Alpy Bawarskie
  - 23. Tyrolskie Alpy Łupkowe
  - 24. Salzburskie Alpy Północne
  - 25. Alpy Salzkammergut i Górnej Austrii
  - 26. Alpy Północne Styrii
  - 27. Alpy Dolnej Austrii
- Południowe Alpy Wapienne
  - 28. Południowe Alpy Retyckie
  - 29. Alpy Bergamskie i Prealpy Bergamskie
  - 30. Prealpy Bresciańskie i Gardańskie
  - 31. Dolomity
  - 32. Prealpy Weneckie
  - 33. Alpy Karnickie i Alpy Gailtalskie
  - 34. Alpy Julijskie i Prealpy Julijskie
  - 35. Alpy Karyntii i Słowenii
  - 36. Prealpy Słoweńskie

Podział Alp Wschodnich na pasma (według AVE)

Podział Alp Wschodnich według AVE:

Alpy Wschodnie:
- Północne Alpy Wschodnie
- Centralne Alpy Wschodnie
- Południowe Alpy Wschodnie
  - 48a. Gruppo Ortles-Cevedale
  - 48b. Gruppo Sobretta-Gavia
  - 48c. Alpi della Val di Non
  - 49. Alpi dell’Adamello e della Presanella
  - 50. Prealpi Gardesane
  - 51. Dolomiti di Brenta
  - 52. Dolomity
  - 53. Dolomiti di Fiemme
  - 54. Prealpi Vicentine
  - 56. Alpy Gailtalskie
  - 57a. Alpy Karnickie
  - 57b. Prealpy Karnickie
  - 58. Alpy Julijskie
  - 59. Karawanki i Pohorje
  - 60. Alpy Kamnickie
- Zachodnie Alpy Wschodnie
  - 63. Plessur-Alpen
  - 64. Oberhalbsteiner Alpen
  - 65. Albula-Alpen
  - 66. Alpi del Bernina
  - 67. Alpi di Livigno
  - 68. Alpy Bergamskie

Szczyty

Liskamm - północna ściana

Weisshorn

Aiguille du Dru

Najwyższe

Mont Blanc – 4808^[1] m n.p.m.,
Dufourspitze – 4634 m n.p.m.,
Nordend – 4609 m n.p.m.,
Zumsteinspitze – 4563 m n.p.m.,
Signalkuppe – 4554 m n.p.m.,
Dom – 4545 m n.p.m.,
Liskamm – 4527 m n.p.m.,
Weisshorn – 4506 m n.p.m.,
Täschhorn – 4491 m n.p.m.,
Matterhorn – 4478 m n.p.m.,

Najwybitniejsze

Mont Blanc
Finsteraarhorn
Piz Bernina
Dufourspitze
Barre des Écrins

Najbardziej znaczące dla wspinaczki

Eiger
Aiguille du Dru
Grandes Jorasses
Matterhorn
Piz Badile
Tre Cime di Lavaredo
Les Droites

Przełęcze

Col Major, Skała Tourette’a (4759 m) i Monte Bianco de Courmayeur widziane z wierzchołka Mont Blanc

Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
Domjoch – 4286 m n.p.m.,
Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
Lauitor – 3700 m n.p.m.

Uwagi

↑ ^a ^b ^c Według klasyfikacji SOIUSA.^[6]
↑ Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Klasyfikacja Partizione delle Alpi włączała południową część Prowansji i Monako do Alp, ale spotykało się to z krytyką, np. Marazziego.^[6]

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. s. 3. [dostęp 2017-11-17].
↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].
↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].
Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.
↑ ^a ^b Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. [dostęp 2019-07-20].

Zobacz też

Czterotysięczniki Alp

Linki zewnętrzne

[SOIUSA-2] Według klasyfikacji SOIUSA.^[6]

[Monako-4] Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Klasyfikacja Partizione delle Alpi włączała południową część Prowansji i Monako do Alp, ale spotykało się to z krytyką, np. Marazziego.^[6]

[mapCH_MtBlanc-1] Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].

[SOIUSA_s.3-3] Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. s. 3. [dostęp 2017-11-17].

[mapCH_Valle_San_Giacomo-5] Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].

[KSNGbrak-6] Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].

[KSNGcytat-7] Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].
Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.

[SOIUSA-8] Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. [dostęp 2019-07-20].

[1]

[a]

[2]

[b]

[3]

[4]

[5]

[6]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne