Amarylkowate

Amarylkowate

Amarylis nadobny
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządliliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rządszparagowce
Rodzinaamarylkowate
Nazwa systematyczna
Amaryllidaceae J. St.-Hil.
Expos. Fam. Nat. 1: 134. Feb-Apr 1805
Narcyz trąbkowy
Kliwia cynobrowa
Crinum ornatum

Amarylkowate (Amaryllidaceae J. St.-Hil.) – rodzina bylin jednoliściennych. Systematyka rodziny była przedmiotem daleko idących zmian na przełomie XX i XXI wieku. W ujęciu systematycznym APG III (2009) i APG IV (2016) obejmuje w randze podrodzin, obok amarylkowych, czosnkowe i agapantowe (wcześniej traktowane zwykle jako odrębne rodziny)[2]. Należą tu 73 rodzaje, których przedstawiciele występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych[2]. Wiele gatunków z rodzaju czosnek to popularne warzywa. Spożywane są też rośliny z rodzaju Tulbaghia i Nothoscordum. Rośliny z podrodziny amarylkowych są trujące, ale stosowane były w praktykach szamańskich do wywoływania halucynacji. Liczne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne[3]. Rośliny z podrodziny amarylkowych zawierają alkaloidy amarylkowate, należące do grupy alkaloidów izochinolinowych, o właściwościach leczniczych znanych już w starożytnej Grecji, takie jak likoryna i galantamina, stosowana w leczeniu choroby Alzheimera[4].

Morfologia

© Hans Hillewaert, CC BY-SA 3.0
Allium triquetrum
Śnieżyczka przebiśnieg
Pankracjum nadmorskie
Pokrój
Rośliny z podziemnymi, mięsistymi cebulami i kłączami okrytymi pozostałościami obumarłych liści[2].
Liście
Ulistnienie skrętoległe, dwurzędowe. Liście unifacjalne, płaskie lub cylindryczne na przekroju; najczęściej nitkowate lub równowąskie, rzadziej lancetowate do jajowatych; zazwyczaj siedzące, rzadko ogonkowe[3].
Kwiaty
Kwiaty zebrane w baldachy (rzadko pojedyncze lub tworzące kłos (Allium spicatum), stanowiące skrócone kwiatostany wierzchotkowe. Baldach podparty jest 1-2 do kilku, czasem zrośniętymi ze sobą, listkami okrywy, często obejmującej w całości nie rozwinięty kwiatostan. Kwiaty obupłciowe o budowie promienistej lub dwubocznie symetrycznej. Okwiat złożony jest z 6 (rzadko 3 lub 5), wyrastających w dwu okółkach, zrośniętych przynajmniej u nasady listków, czasem tworzących rurkę. Między listkami a pręcikowiem występują przydatki, czasem okazałe i tworzące powabnię. Pręcików jest zwykle 6 (rzadko 18 lub więcej), przyrośniętych do podstaw listków okwiatu. Najczęściej w obu okółkach jednakowe; zazwyczaj wolne, rzadziej pozrastane (zrośnięte podstawami nitki są u części gatunków czosnku Allium); w dwu okółkach (3+3). Prątniczki występują rzadko, w liczbie 3 lub 4. Pylniki przytwierdzone do nitek grzbietami, zwrócone są do środka kwiatu, otwierają się podłużnym pęknięciem lub porami. Zalążnia górna lub dolna, trójkomorowa, powstaje z trzech owocolistków. Miodniki występują u podstawy lub na szczycie zalążni[3].
Owoc
Sucha pękająca torebka, rzadziej niepękająca lub jagoda[3].

Systematyka

Scadoxus multiflorus
Sprekelia formosissima
Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzina stanowi grupę siostrzaną szparagowatych Asparagaceae s.l. i w opisanym tu ujęciu opisana została po raz pierwszy w systemie APG III w 2009. Przy czym ścisłe powiązania filogenetyczne wcześniej odrębnie klasyfikowanych rodzin (amarylkowatych, czosnkowatych i agapantowatych) wskazywane były już w systemie APG II (sugerowano w nim możliwość połączenia tych taksonów w jedną rodzinę czosnkowatych Alliaceae s.l.)[2].

Pozycja filogenetyczna rodziny w obrębie rzędu szparagowców:

←

storczykowate Orchidaceae





Boryaceae




Blandfordiaceae




Lanariaceae




asteliowate Asteliaceae



przyklękowate Hypoxidaceae









Ixioliriaceae



Tecophilaeaceae





Doryanthaceae




kosaćcowate Iridaceae




Xeronemataceae




złotogłowowate Asphodelaceae




amarylkowate Amaryllidaceae



szparagowate Asparagaceae










Podział rodziny na podrodziny i plemiona według Angiosperm Phylogeny Website i National Plant Germplasm System 2021[2][5]

Podział rodziny opublikowany został także w 2009 r. przez Chase'a, Reveala i Faya[6]. Lista zaakceptowanych nazw rodzajów według Plants of the World Online[7].

Podrodzina agapantowe (Agapanthoideae Endlicher)

Jeden rodzaj z 9 gatunkami występującymi w południowej Afryce:

  • Agapanthus L'Hér. – agapant
Podrodzina czosnkowe ( Allioideae Herbert)

Takson obejmujący 13 rodzajów łączonych w 3 plemiona. Spośród 795 gatunków aż 690 należy do rodzaju czosnek (Allium). Przedstawiciele wyróżniają się górną zalążnią, obecnością styloidów, rurek mlecznych oraz związków siarki, będących allilowymi pochodnymi cysteiny, nadających roślinom charakterystyczny zapach[2]:

Plemię Allieae Dumortier:

Plemię Tulbaghieae Meisner:

  • Tulbaghia L. – tulbagia

Plemię Gilliesieae Baker:

  • Gilliesia Lindl. – ubogla
  • Ipheion Rafinesque – ifejon
  • Latace Phil.
  • Leucocoryne Lindl.
  • Miersia Lindl.
  • Nothoscordum Kunth – notoskordum
  • Schickendantziella Spegazzini
  • Trichlora Baker
  • Tristagma Poepp.
Podrodzina amarylkowe (Amaryllidoideae Burnett)

Przedstawiciele wyróżniają się dolną zalążnią, okazałymi kwiatami oraz obecnością alkaloidów amarylkowatych (norbelladyny) i aminokwasów niebiałkowych. Należy tu ok. 60[7]–75[2] rodzajów z ponad 900 gatunkami. Łączone są one w 14 plemion, których relacje filogenetyczne w znacznym stopniu są poznane, jednak wciąż podlegają modyfikacjom[2]:

Plemię Amaryllideae Dumortier

  • Amaryllis L. – amarylis
  • Ammocharis Herb.
  • Boophone Herb.
  • Brunsvigia Heist.
  • Crinum L. – ponętlin, kryn, kryna
  • Crossyne Salisb.
  • Hessea Herb. – krętolin
  • Namaquanula D.Mull.-Doblies & U.Mull.-Doblies
  • Nerine Herb. – nerina
  • Strumaria Jacq. ex Willd. – zamiłostka

Plemię Calostemmateae D. & U. Müller-Doblies

  • Calostemma R.Br. – wyszczerzka
  • Proiphys Herb.

Plemię Cyrtantheae Traub

  • Cyrtanthus Aiton

Plemię Haemantheae Hutchinson

  • Apodolirion Baker
  • Clivia Lindl. – kliwia
  • Cryptostephanus Welw. ex Baker
  • Gethyllis L. – powoń
  • Haemanthus L. – krasnokwiat
  • Scadoxus Raf.

Plemię Lycoridae D. Müller-Doblies & U. Müller-Doblies

  • Lycoris Herb.
  • Ungernia Bunge

Plemię Galantheae Parlatore

Plemię Pancratieae Dumortier

  • Pancratium L. – pankracjum

Plemię Narcisseae Lamarck & de Candolle

  • Narcissus L. – narcyz
  • Sternbergia Waldst. & Kit. – sternbergia

Plemię Griffinieae Ravenna

  • Griffinia Ker Gawl.
  • Worsleya (W. Watson ex Traub) Traub

Plemię Hippeastreae Sweat

  • Eremolirion Nic.García
  • Hippeastrum Herb. – zwartnica, hipeastrum
  • Phycella Lindl. – barwotlina
  • Pyrolirion Herb. – ogniar
  • Rhodolirium Phil.
  • Sprekelia Heist. – sprekelia
  • Traubia Moldenke
  • Zephyranthes Herb. – zefirant

Plemię Eustephieae Hutchinson

  • Chlidanthus Herb. – klidant
  • Eustephia Cav. – ognizierka
  • Hieronymiella Pax

Plemię Eucharideae Hutchinson

  • Caliphruria Herb.
  • Eucrosia Ker Gawl.
  • Mathieua Klotzsch
  • Phaedranassa Herb. – brzętka
  • Plagiolirion Baker
  • Rauhia Traub
  • Stenomesson Herb.
  • Urceolina Rchb.

Plemię Hymenocallideae Small

  • Hymenocallis Salisb. – błonczatka, hymenokalis
  • Ismene Salisb. ex Herb. – ismena
  • Leptochiton Sealy

Plemię Clinantheae Meerow

  • Clinanthus Herb.
  • Pamianthe Stapf
  • Paramongaia Velarde

Podział nieustalony:

  • Cearanthes Ravenna
  • Hannonia Braun-Blanq. & Maire
  • Lapiedra Lag.
  • Vagaria Herb.

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b c d e f g h i Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-02-12] (ang.).
  3. ↑ a b c d Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 170-171. ISBN 978-1-84246-634-6.
  4. ↑ Agata Ptak, Autoreferat, Kraków: Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, 2014.
  5. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) (ang.). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-02-13].
  6. ↑ Chase, M. W. Reveal, J. W., & Fay, M. F. 2009. A subfamilial classification for the expanded asparagelean families Amaryllidaceae, Asparagaceae and Xanthorrhoeaceae. Botanical Journal of the Linnean Society 161: 132-136
  7. ↑ a b Plants of the World Online (ang.). The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-02-13].

Media użyte na tej stronie

Narzisse.jpg
Autor: Martin Hirtreiter, Licencja: CC BY 3.0
Wild daffodil
Sprekelia formosissima 1.jpg
Autor: JJ Harrison (jjharrison89@facebook.com), Licencja: CC BY-SA 3.0
Sprekelia formosissima in Tasmania, Australia
Clivia miniata1.jpg
Autor: Raul654, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Clivia miniata from Longwood Gardens
Crinum ornatum Fleur.jpg
Autor: Farid AMADOU BAHLEMAN , Licencja: CC BY-SA 4.0
This photo Crinum ornatum of the family Amaryllidaceae was taken in the Pendjari National Park. Very popular often considered as ornamental bulbs. Crinum ornatum with long, ribbon-shaped leaves produces beautiful, pale pink or white flowers with a darker, sometimes crimson pink band along each of their amaryllidaceae segments. These flowers come out at the base of the leaves. Crinum ornatum are perennial terrestrial herbs whose roots grow to form bulbs that are mainly found in tropical areas It grows well in wetlands, along streams (rivers, lakes) as in forest galleries, riverine forests or savannahs.
FireBall Lily (Scadoxus multiflorus).jpg
Autor: Christopher J. Fynn, Licencja: CC BY-SA 4.0
Scadoxus multiflorus in Mysore
Allium triquetrum (inflorescense).jpg
© Hans Hillewaert, CC BY-SA 3.0
Three-cornered Leek near Es Llombards, Mallorca, Spain.
Pancratium maritimum kz02.jpg
Autor: Krzysztof Zairnek, Kenraiz, Licencja: CC BY 4.0
Pancratium maritimum na plaży w Jeorjupoli, Kreta, Grecja
Galanthus nivalis close-up aka.jpg
Autor:

André Karwath aka Aka

, Licencja: CC BY-SA 2.5
This image shows a Snowdrop Galanthus nivalis close-up.