Anartowie

Lokalizacja Anartów (Anartii) na początku I wieku n.e.
Fragment ptolomejskiej mapy według Merkatora (1482); plemię Anartophracti umieszczone jest w Karpatach na prawym brzegu Wisły w jej górnym biegu.
Niektóre celtyckie ozdoby znalezione u podnóża Gór Słonnych w miejscowości Trepcza nad Sanem przez archeologa Jerzego Ginalskiego[1]
Anartowie na tle sytuacji osadniczej Europy Środkowo-Wschodniej w II wieku n.e.

Anartowie (łac. Anarti, Anari) – plemię celtyckie zamieszkujące według Ptolemeusza północno-zachodnią Rumunię (Dację[2]), w Polsce identyfikowane z kulturą puchowską oraz ośrodkami kulturowymi z dorzecza górnej Cisy z okresu LT B1-LT D1/D2[3][4]. Zgodnie ze współcześnie im Korneliuszem Tacytem mogli zajmować tereny Saltus Carpathians[5].

Historia

Plemię zostało wspomniane w dziele Juliusza Cezara de Bello Gallico[6] (zob. Wojny galijskie).

Archeologia

Początki osadnictwa celtyckiego na terenie dorzecza Sanu sięgają IV wieku p.n.e. Celtowie osiedlili się w południowej części dorzecza, nad górnym i środkowym Sanem, w okolicach dzisiejszego Sanoka. Na terenie tym do chwili obecnej zlokalizowano 26 stanowisk archeologicznych z materiałami, które należy przypisać kulturze celtyckiej[7][8][9].

Do najlepiej przebadanych należą osady w miejscowościach Pakoszówka, Sanok-Biała Góra[10] oraz Trepcza[11]. Na stanowisku w m. Trepcza jeszcze w latach 60. ubiegłego wieku znaleziono m.in. złotego statera celtyckiego. Jest to najstarsza moneta celtycka odnaleziona na ziemiach polskich[12]. Ślady bytności Celtów datowane są na stanowisku Trepcza-Horodyszcze na 250 r. p.n.e. – do II wieku n.e., było to prawdopodobnie górskie plemię Anartfracti (sprzymierzeńcy Anartów), którzy przywędrowali tutaj znad rzeki Cisy[13]. Poza ceramiką charakterystyczną dla tej kultury Celtowie zbudowali tu również osadę obronną[14]. Zdaniem archeologów (Jerzy Ginalski) powód przesiedlenia się Celtów na te tereny to liczne złoża solankowe występujące w Górach Słonnych, będące cennym surowcem handlowym i gospodarczym. Według niektórych interpretacji nad samym Sanem mogli mieć za sąsiadów plemię sarmackie identyfikowane z Sabokami/Sanbokami[15].

Po zaniku na terenie południowo-wschodniej Polski osadnictwa celtyckiego, we wczesnym okresie rzymskim, pojawiają się na tym obszarze grupy ludności[16] kultury przeworskiej, które będą się przemieszczały w kierunku Kotliny Sanockiej (cmentarzystko w Prusieku, osada na stanowisku we wsi Pakoszówka) i obszarów wysuniętych jeszcze dalej na południe[17].

Związki etymologiczne

Prawdopodobnie nazwa rzeki San, a więc tereny, na których osiedlili się kiedyś Anartowie, ma etymologię celtycką, w znaczeniu "wartki, bystry strumień" (taki San właśnie jest na odcinku aż do Przemyśla). W języku Gallów san znaczyło "rzeka". Nazwy rzek Shannon (irl. Siannan), Saona, Seine i San miałaby wspólny celtycko-galijski źródłosłów. Również wczesnośredniowieczna nazwa tych ziem, określonych jako Galicja, wzięła swój początek od jakiegoś plemienia celtyckiego.

Bibliografia

  • A Dictionary of Ancient Geography [...]. By Alexander Macbean. 1773[18]
  • The Works of Tacitus. By Alfred John Church and William Jackson Brodribb[19]
  • Anton von Premerstein. Ein Elogium des M. Vinicius, Cos. 19 v. Chr., Jahreshefte VII, 1904[20]
  • Archeologie Barbaru. 2005, [w:] Ján Beljak. Puchowska kultura a Germani na pohroni v starsej dobe rimskej. str. 257–272[21]
  • Jerzy Ginalski, Anna Muzyczuk. Stan badań nad osadnictwem celtyckim na Podkarpaciu. [w:] Na granicy antycznego świata. Materiały z konferencji – Rzeszów, 20-21 XI 1997. Praca zbiorowa pod red. A. Kokowskiego i S. Czopka, Rzeszów 1999, s. 9–13.
  • M. Karwowski, J. Ginalski. Bruchstück eines keltischen Glasarmringes vom Burgwall „Horodyszcze” in Trepcza bei Sanok, Acta Archaeologica Carpathica 37, 2002, s. 67-83
  • Archeologia wczesnego średniowiecza w Karpatach. red. Jan Gancarski. Muzeum Podkarpackie w Krośnie, Krosno 2006, s. 787, (praca zbiorowa podsumowująca dotychczasowy stan badań)

Muzea

  • Oferta edukacyjna Muzeum w Krośnie, sezon 2005/2006 "Celtowie na Podkarpaciu"

Przypisy

  1. ↑ Jerzy Ginalski – archeolog, dyrektor Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, autor pracy "Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Trepczy, gm. Sanok (grodziska "Fajka" i "Horodna", cmentarzysko kurhanowe", Tajemnicza góra "Horodyszcze" koło Sanoka, Z Otchłani Wieków 3, R. 56, 2001, s. 41-48, współpraca z Instytutem Archeologii w Bratysławie
  2. ↑ Klaudiusz Ptolemeusz Explicatio geographica. [w:] Klaudios Ptolemaios, Geographia I.VI-VIII, I.XX, I.XXIII-XXIV, II.II, II.X, III.V, VI.XVI, VII.V; tłumacz: Karl Müller. Claudius Ptolemy, Geography I.VI-VIII, I.XX, I.XXIII-XXIV, II.ii, II.X,III.V, VI.XVI, VII.V Edward Luther Stevenson (1932)
  3. ↑ Marek Olędzki. La Tine culture in the Upper Tisza Basin = La Culture de la Tene dans le Bassin de la Haute Tisza. Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift ISSN 0012-7477
  4. ↑ Jerzy Ginalski. Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, Przegląd Archeologiczny 38, 1991
  5. ↑ Publiusz Korneliusz Tacyt. De origine et situ Germanorum. rok 98. Mapa.
  6. ↑ Caesar writes in Book VI 25,1: "The Hercynian Forest begins in the area of the Helveti, Nemeti and Rauraci and stretches along the Danube to the areas of the Daci and Anarti"
  7. ↑ fragment pracy [w:] Marek Olędzki. La Tine culture in the Upper Tisza Basin =La Culture de la Tene dans le Bassin de la Haute Tisza. Ethnographisch-archaologische Zeitschrift. ISSN 0012-7477

    It is possible to separate the group of La Tine culture (Celtic settlement) in the Upper Tisza Basin. For the time being there are circa 160 sites noted. They can be divided into several distinct categories which include the following: settlements, production areas, sepulchral sites, i.e. burial grounds and single graves as well as various hoards (deposits of coins and tools). Moreover, there are three oppida: Zemplin, Bükkszentlászló and Galish-Lovačka. The chronology of the whole group lies between LT B1-LT D1/D2. Especially interesting is the problem of correspondence between this group and the group of sites in southeast Poland. Material connections are also documented in ancient sources. They allow to identify the group from Upper Tisza as the Anarti tribe and the group from southeast Poland as the Anartophracti, which is a part of the former.

    ,

    Latenekultur im Oberen Theißbeckenmit 7 Abbildungen und 3 Karten Es ist möglich, eine Gruppe der Latenekultur (keltische Besiedlung im Oberen Theißbecken abzusondern. Bisher wurden ca. 160 Fundstellen registriert. Sie sind in unterschiedliche Kategorien zu unterteilen, die folgende umfassen: Siedlungen, Produktionsstätten, Bestattungen, wie Gräberfelder und einzelne Gräber, und Horte (Niederlegungen von Münzen und Werkzeugen). Hinzu kommen drei Oppida: Zemplin, Bückszentlászló und Galish-Lovacka. Die chronologische Einordnung dieser Gruppe erfolgt in LT B1-LT D1/D2. Von besonderem Interesse ist das Problem, welcher Bezug zwischen dieser Gruppe und der Fundstellengruppe in Südostpolen besteht. Materielle Verbindungen sind auch in alten Schriftquellen dokumentiert. Diese erlauben es, die Gruppe der Oberen Theiß als Stamm der Anarti und die von Südostpolen als Anartophracti zu bestimmen, wobei letztere Teil des ersteren Stammes waren.

    tzn.:

    Możliwe jest wydzielenie grup kultur lateńskich (celtyckie osadnictwo) w górnym dorzeczu rzeki Cisy. Obecnie odkryto około 160 stanowisk, które mogą być zakwalifikowane do kilku odmiennych kategorii, które łączy jednak wspólny celtycki krąg kulturowy, a mianowicie: osady, rozprzestrzenienie typowych wyrobów, obrządek sepulkralny tj. pochówki ziemne oraz pojedyncze groby jak i rozmaite dary grobowe (depozyty monet i narzędzia). Na obszarze tym znajdują się również są trzy oppida celtyckie: stanowiska Zemplin, Bükkszentlászló i Galish-Lovačka. Datowanie tego kompleksu kulturowego przypada na fazę LT B1 do LT D1/D2 (według chronologii Reineckego). Szczególnie interesująca jest kwestią zgodności między tymi grupami a stanowiskami w południowo-wschodniej Polsce. Materialna łączność zjawisk na tym obszarze odnotowana jest również w źródłach antycznych. To one pozwalają utożsamiać grupę Celtów z dorzecza górnej Cisy czyli Anartów oraz grupę z południowo-wschodniej Polski Anartophracti, będąca częścią wspomnianej grupy.

  8. ↑ m.in. ceramika toczona na kole garncarskim, tzw. ceramika grafitowa i "siwa", drucikowate fibule z górną cięciwą typ A/B według typologii Kostrzewskiego z pierwszej połowy III wieku p.n.e. oraz bransolety z ciemnoniebieskiego, półprzeźroczystego szkła, z nałożonym jaśniejszym pasmem typ 145 odmiany 12 według Gebharda)
  9. ↑ "Okres przedrzymski i rzymski: Obszar Polski południowo-wschodniej, ściślej jego południowa część, jest jednym z 4 w skali całego kraju, gdzie mamy do czynienia z enklawą osadnictwa celtyckiego. Jest ono datowane na III-I wiek p.n.e. W czasach odpowiadających okresowi rzymskiemu (wraz z okresem wędrówek ludów – I-V wiek) notujemy tutaj stanowiska zbliżone do znanych z Polski centralnej i innych części Małopolski, a także wskazujące na odrębność kulturową związaną z ludami południowymi (Dakowie). Stanowiska tego etapu występują najliczniej w strefie lessów, w Dołach Jasielsko-Sanockich oraz w strefie wielkodolinnej. Znaleziska z tego czasu należą do najbardziej efektownych w całych pradziejach, szczególnie pochodzące z cmentarzysk (Prusiek, Radawa, Trójczyce, Kopki – liczne przykłady elementów uzbrojenia, narzędzi, ozdoby). Ważną cechą jest obecność licznych importów południowych („rzymskich”), z których najliczniej występują monety (nie zawsze są one traktowane jako znaleziska archeologiczne ze względu na wartość numizmatyczną, co niewątpliwie zubaża zasób naszych źródeł)". [1]
  10. ↑ "Na lokalizację dworu zarezerwowano najbardziej atrakcyjną partię skansenu – skraj terasy nadzalewowej, z pięknym widokiem na całe miasto i przedpole Bieszczadów. W miejscu tym (Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku) znajduje się stanowisko archeologiczne – osada celtycka i wczesnośredniowieczna. Zanim stanie tam dwór, będziemy musieli przeprowadzić archeologiczne badania ratownicze, które przeprowadzi prof. dr hab. Michał Janusz Parczewski z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie". Super Nowości, 25 listopada 2003
  11. ↑ "W polskie Karpaty docierały wpływy z różnych środowisk kulturowych. Ich zachodnia partia, zarówno we wczesnym okresie rzymskim przez kulturę puchowską, jak i u schyłku okresu rzymskiego i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów przez grupę północnokarpacką, związana była z północną, górzystą częścią Słowacji. Natomiast we wschodniej części polskich Karpat, a głównie nad górnym Sanem, mamy do czynienia w okresie rzymskim z bardzo silnym przenikaniem elementów kulturowych pochodzących z różnych środowisk, zarówno z południa, południowego wschodu, jak i z północy. Karpaty nie stanowiły dla nich bariery". [w:] Renata Madyda-Legutko. Instytut Archeologii UJ. Badania nad osadnictwem z okresu wpływów rzymskich w polskich Karpatach. [2]
  12. ↑ Edward Zając. Niepozorna moneta najcenniejszym eksponatem Muzeum Historycznego. Gazeta Sanocka. 1975, nr 16, s.3
  13. ↑ "Anartofraktowie. Ptolomeusz. (Geografia, III, 5,8) umieszcza A. w pobliżu źródeł Wisły. Nazwa jest diatezą grecko-łacińską. Być może chodzi tu o odłam Anartów wypartych z płn. Węgier przez Jazygów [...]" [w:] Władysław Kowalenko. Słownik starożytności słowiańskich. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991. str. 23.
  14. ↑ "Grupa archeologiczna pracująca na grodzisku "Horodyszcze" w Trepczy odnalazła przedmioty i obiekty pochodzące z czasów celtyckich. Jeżeli potwierdzi się ich wiek, będzie to przełomowe odkrycie, gdyż byłby to pierwszy taki gród zbudowany przez Celtów w Polsce. W Trepczy odkryty został niepowtarzalny, wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy, w skład którego wchodzą dwa grodziska: "Horodyszcze – Fajka" i "Horodna" oraz cmentarzysko kurhanowe. W tym roku skoncentrowaliśmy się na badaniach otoczenia studni – opowiada Jerzy Ginalski, dyrektor Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. – Okazało się, że pomiędzy studnią a wałem obronnym natrafiliśmy na warstwę kulturową, która była pozostałością po osadnictwie celtyckim. W warstwie tej znaleźliśmy ceramikę toczoną na kole i tzw. ceramikę grafitową – charakterystyczną właśnie dla Celtów. Wcześniejsze ekspedycje natrafiły tutaj na fragment szklanej bransolety celtyckiej, która być może jest jednym z najstarszych wyrobów szklanych, gdyż pochodzi z przełomu III i II wieku przed naszą erą. Jeżeli dodać do tego znalezioną kilkanaście lat wcześniej złotą monetę, to na pewno mamy tu do czynienia ze zwartym osadnictwem celtyckim. Do tej pory znane były jedynie osady otwarte, czyli bez konstrukcji fortyfikacyjnych. Dotychczas nie znaleziono obronnej osady celtyckiej. Znalezisko w Trepczy byłoby pierwszym takim miejscem w Polsce". Barbara Chudzińska z Instytutu Archeologii UJ. [w:] Elżbieta Boroń. Super Nowości 2 września 2003
  15. ↑ ;"Südlich von den Avareni (in Galizien) setz Ptolom. die Anartophracti (südlich von den Ombrones). Auf die Burgiones folgen die Arsiaetae, dann die Saboki (am San), die Piengitae [...]" [w:] Zeitschrift für Ethnologie. Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte, Deutsche Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte, Deutsche Gesellschaft für Völkerkunde. V. 3. 1871. str. 481.
  16. ↑ Za przekazem Ptolemeusza, mówiącym o przenikaniu pewnych grup Wandalów – Lakringów, Hasdingów i Wiktofalów na południe w tereny dorzecza Cisy i Dacji. Dzięki temu można przypuszczać, że część ludności kultury przeworskiej stanowili Wandalowie, którzy na krótki okres w drodze na południe zasiedlali te tereny i założyli swą nekropolię w Prusieku
  17. ↑ Renata Madyda-Legutko. Instytut Archeologii UJ. Badania nad osadnictwem z okresu wpływów rzymskich w polskich Karpatach.
  18. ↑ Anartes, Caesar, Anarti, Ptolomy; a people of Dacia, situate on the Tibissus.
  19. ↑ "Below the Venedae are the Gythones, then the Finni, then the Sulones; below whom are the Phrungundiones; then the Avarini near the source of the Vistula river; below these are the Ombrones, then the Anartophracti, then the Burgiones, then the Arsietae, then the Saboci, then the Piengitae and the Biessi near the Carpathian mountains. Among those we have named to the east: below the Venedae are the Galindae, the Sudini, and the Stavani, extending as far as the Alauni; below these are the Igylliones, then the Coestoboci and the Transmontani extending as far as the Peuca mountains."
  20. ↑ M.VINU]CIU[S P. F., –. N., COS., XV]VIR S. F.,[PR., Q. LEGATUS PRO] PR. AUGUSTI CAESARIS I[N ILLYRICO PRIMUS T]RANS FLUMEN DANIVIUM [PROGRESSUS DACORU]M ET BASTERNARUM EXER[CITUM ACIE VICIT FU]GAVITQUE, COTINOS, [OSOS, ..... ]S ET ANARTI[OS SUB POTESTATEM IMP. CAESARIS A]UGUSTI [ET P. R. REDEGIT
  21. ↑ "Prvýkrát sa o Kotínoch dozvedáme z Tuskulského elógia (obr. 2:2), ktoré sa spája s vojnovou výpravou Marca Vinicia okolo roku 10 pred Kr. Marcus Vinicius ako prvý viedol rímsku vojenskú výpravu za Dunaj. Počas výpravy sa určite stretol s Bastarnami, Anartami, Kotínmi a pravdepodobne aj s Dákmi a Osmi (ILS XIV 2757; Premerstein 1904; Pelikán 1960, 23, 34–35).", "Obr. 2. 1. Stĺp Marka Aurélia v Ríme. Scéna XVI – tzv. „zázračný dážď“ (Petersen – Domaszewski – Calderini 1896); 2.Tuskulské elógium (Premerstein 1904)."[3]

Media użyte na tej stronie

Pannonia popolazioni png.png
Autor: Cristiano64, Licencja: CC-BY-SA-3.0
I popoli della Pannonia prima della conquista romana (I secolo a.C.)
Celtyckie ozdoby nadsanie.jpg
(c) Mareksilarski z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0
ozdoby znalezione u podnóża Gór Słonnych w miejscowości Trepcza nad Sanem przez archeologa Jerzego Ginalskiego.
1578 Europae Octava Tabula Mercator.jpg
Noord Oost Europa volgens Ptolemaeus, Ulm 1482