Andrzej Chryzostom Załuski

Niektóre z zamieszczonych tu informacji wymagają weryfikacji. Uwagi: Fryderyk I był kalwinem i sam się ukoronował na króla w Prusiech, w obecności biskupa kalwińskiego i luterańskiego. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Andrzej Chryzostom Załuski

portet biskupa Andrzeja Chryzostoma Załuskiego z około 1699 roku
Data urodzenia	1650
Data i miejsce śmierci	12 maja 1711 Dobre Miasto
Kanclerz wielki koronny
Okres sprawowania	1703-1711
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	rzymskokatolicki
Prezbiterat	1675
Nominacja biskupia	1699
Sakra biskupia	2 stycznia 1684

Andrzej Chryzostom Załuski, herbu Junosza, pseud.: Cierpiący, Ieden Kapłan, Ogłowski Andrzej, Iego Niegdy Przyjaciel X. B. Kijowski, (ur. 1650, zm. 12 maja 1711 w Dobrym Mieście) – kaznodzieja, tłumacz, kanclerz wielki koronny od 1703, biskup warmiński od 1699, biskup płocki od 1692, biskup kijowski od 1683, prepozyt płockiej kapituły katedralnej w latach 1691-1692 i w 1709 roku^[1], poseł nadzwyczajny Rzeczypospolitej w Królestwie Francji w 1674 roku^[2], poseł Rzeczypospolitej w Królestwie Hiszpanii^[3], kanclerz królowej Marii Kazimiery^[4].

Życiorys

Syn Aleksandra, wojewody rawskiego i Katarzyny z Olszowskich, siostry prymasa Andrzeja Olszowskiego. Nauki świeckie pobierał m.in. w Wiedniu. Do stanu duchownego przygotowywał się w Louvain, Paryżu i Rzymie. Po otrzymaniu niższych święceń został kanonikiem krakowskim (1673). Był używany do poselstw dyplomatycznych w latach (1674–1675) do Hiszpanii i Portugalii. W 1674 został kapłanem. Nosił godności kanonika pułtuskiego i łęczyckiego, opata komendatoryjnego wąchockiego oraz prepozyta jarosławskiego. Na sejmie koronacyjnym w 1676 miał kazanie w obecności króla i stanów. Był kanclerzem królowej Marii Kazimiery^[5]. We wrześniu 1683 został biskupem kijowskim. 23 grudnia 1683, po zwycięstwie wiedeńskim Jana III Sobieskiego, witał króla uroczystą mową w katedrze krakowskiej. Zaufany stronnik Jana III Sobieskiego, przystąpił jednak w 1687 do konspiracji magnatów skierowanej przeciw niemu.

Od króla otrzymał prepozyturę płocką, a w październiku 1692 biskupstwo płockie. Jako biskup płocki został zapamiętany jako świętobliwy kapłan, odznaczający się niepospolitą nauką. W 1693 odbył synod diecezjalny; rozpoczął szereg wizytacji kanonicznych, w czasie których wielokrotnie wygłaszał kazania i nauki. W czasie wielkiego postu w 1696 wypowiedział szereg nauk w kolegiacie pułtuskiej. Po zerwanym sejmie konwokacyjnym 1696 roku przystąpił 28 września 1696 roku do konfederacji generalnej^[6]. 5 lipca 1697 roku podpisał w Warszawie obwieszczenie do poparcia wolnej elekcji, które zwoływało szlachtę na zjazd w obronie naruszonych praw Rzeczypospolitej^[7]. Uczestnik rokoszu łowickiego w 1697 roku^[8]. W 1698 odprawił kolejny synod w Pułtusku. Dla usprawnienia działalności administracyjnej i sądowej w rozległej diecezji 1 grudnia 1695 powołał do życia dodatkowy oficjałat z siedzibą w Łomży.

W 1699 kapituła warmińska wybrała Załuskiego na swojego biskupa. Załuski przyjął wybór, ale przejście do nowej diecezji wymagało przezwyciężenia wielu trudności. 18 stycznia 1701 roku ukoronował w Królewcu Fryderyka I na pierwszego króla Prus. W styczniu 1702 roku podpisał akt pacyfikacji Wielkiego Księstwa Litewskiego^[9]. W 1702 został kanclerzem wielkim koronnym. Był tajnym agentem króla pruskiego o pseudonimie Lamprecht, donosząc mu o poczynaniach Augusta II^[10]. Od 1705 uwięziony przez Augusta II za konszachty z Leszczyńskim, musiał tłumaczyć się ze swego postępowania w Rzymie.

Na Warmii nie mógł wiele zdziałać wskutek zamętu spowodowanego przez wojnę północną. Przemarsze wojsk oraz epidemia dżumy zdewastowały i wyludniły księstwo warmińskie. W stołecznym Lidzbarku Warmińskim, gdzie rezydował biskup, podczas dżumy zmarła jedna trzecia mieszkańców. Dla uproszenia miłosierdzia Bożego i oddalenia zarazy biskup polecił wybudować kaplicę Świętego Krzyża, którą konsekrował w dniu 30 września 1709 r. Przejęty znikomością tego świata zamierzał w ciszy klasztornej dokończyć życia. Zmarł 12 maja 1711 w Dobrym Mieście. Pochowany w kolegiacie Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych w Dobrym Mieście^[11]. W kolegiacie dobromiejskiej znajduje się, wykonane z czarnego i białego marmuru, epitafium biskupa Andrzeja Chryzostoma Załuskiego. Epitafium swojemu stryjowi ufundował Andrzej Stanisław Załuski, biskup krakowski.

Jako senator brał udział w sejmach: 1685, 1688, 1688/1689, 1690, 1692/1693^[12], 1696, 1697 (I), 1698, 1699^[13]. Był uczestnikiem Walnej Rady Warszawskiej 1710 roku^[14].

Następca Załuskiego na biskupstwie płockim Ludwik Bartłomiej Załuski wystawił mu w pułtuskiej kolegiacie pomnik.

Twórczość

Pozostawił po sobie bogatą spuściznę literacką i naukową, w tym zbiór dokumentów współczesnych w przekładzie łacińskim pt. Epistolae historico-famliares (1709–1711, 3 t., t. IV w 1761), poza tym Mowy na radach i sejmach... (1689), Mowy różne (1690), Kazania... (1697). Pełniejszą bibliografię jego twórczości podaje Estreicher XXXIV, 156-173.

Ważniejsze utwory

• Mowy na radach i sejmach... różnymi czasy miane, Oliwa 1689; wyd. następne zmienione: Kalisz 1702; Kalisz 1718 (dostępna kopia cyfrowa); pt. Mowy sejmowe, Kalisz 1718; także Kalisz 1734; także Kalisz 1753
• Mowy różne, Warszawa 1690; wyd. następne: Kalisz 1730
• Kazania, które się na prędce zebrać mogły... roku 1696 w grudniu do druku podane, Warszawa (1697); wyd. następne zmienione: pt. Kazania różne, Kalisz 1702; pt. Kazania, które się na prędce zebrać mogły, brak miejsca wydania 1730; niektóre kazania przedr. J. Daneykowicz Ostrowski Swada polska i łacińska, t. 1-2, Lublin 1745–1747
• Series et acta praecipua ducum et regum Poloniae... quorum effigies ex originalibus... spectantur in Palatio Załusciano Varsaviensi, Warszawa? około roku 1700, (prawdopodobnie wstęp do katalogu sztychów galerii portretowej w pałacu Załuskiego)
• Epistolae historico-familiares, t. 1-3, Braniewo 1709–1711 (dostępna kopia cyfrowa t.1, cz. 1), t.1, cz. 2, t. 2, t. 3 ; t. 4, wyd. J.J. Załuski, Wrocław 1761
• Polnisches Legations-Recht, Frankfurt 1727; przekł. łaciński pt. Nova Polonica, Kolonia 1728, (autorstwo wątpliwe; Estreicher przypuszcza, że autor należał do obozu protestanckiego, nieżyczliwego Polsce; według relacji J.J. Załuskiego autor wykorzystał pisma A. Ch. Załuskiego).

Przekłady

• L. F. Le Blanc La Vallière Refleksje o miłosierdziu Boskim... w Warszawie r. 1685 przetłumaczone, brak miejsca i roku wydania; wyd. następne: Kalisz 1730
• L. Granada Przewodnik grzeszników, Lublin 1687
• D.J. Stella Wzgarda próżności świata, Krakow 1690; wyd. następne: pt. Medytacje, Kalisz 1702; pt. Wzgarda..., Kalisz 1730; pt. Medytacje, Kalisz 1731; Warszawa 1731; Kalisz 1733
• J. Mansi Pamiątka pasterskiego affektu... w obrazie prawdziwego kapłana, Warszawa 1699 (tu także kilka mów samego Załuskiego); wyd. następne: Kalisz (1730)
• D. Bouhours Rozmyślania krótkie chrześcijańskie na każdy dzień miesiąca z francuskiego, Warszawa 1701; wyd. następne: Warszawa 1702; Warszawa 1707; Warszawa 1708; Sandomierz 1726; Wilno 1738; Sandomierz 1748; Lublin 1755; Warszawa 1775
• F. Nepveu Krótkie i pobożne na każdy dzień całego roku rozmyślania. Z francuskiego, Warszawa 1702
• Royaumont (N. Fontaine), L. I. Lemaistre de Sacy Historia Starego i Nowego Testamentu, tłum. 1703–1704, wyd. Braniewo 1708; wyd. następne: wyd. tytułowe, Braniewo 1709; Warszawa 1744; Warszawa 1755; Warszawa 1763; Warszawa 1766; Warszawa 1776; Warszawa 1780; Warszawa 1782; Warszawa 1789; Warszawa 1800; Warszawa 1836
• R. F. Rapin Pokazanie, jako powinien chrześcijanin myślić i pilno chodzić około zbawienia duszy swojej... Na wygnaniu w Królewcu roku 1704 przetłumaczone i do druku podane, Braniewo (1704)
• Refleksje nabożne nad męką i śmiercią Chrystusa Pana... Na wygnaniu w Królewcu roku 1705 przetłumaczone i do druku podane, Braniewo (1705)
• J.P. Pinamonti Ulga w krzyżach albo pobudki do cierpienia... na polski język przetłumaczone w Ankonie roku p. 1709, (Braniewo, brak roku wydania); wyd. następne: Sandomierz 1728; Sandomierz 1741; Wilno 1752; Wilno 1758.

Listy

• Do nieznanego mieszkańca Heilsberga z 9 października 1709, wyd. G.B. U. i W. Skrzydylka Listy z czasów Jana III i Augusta II, Kraków 1870
• Do nuncjusza, do Jerzego Wilhelma księcia Brunszwickiego, do kardynała Karola Barberiniego, do prymasa Radziejowskiego; wyd. J. Daneykowicz Ostrowski Swada polska i łacińska, t. 1-2, Lublin 1745–1747.

Korespondencja A. Ch. Załuskiego znajduje się m.in. w: Ossolineum, Bibliotece Czartoryskich i Bibliotece Narodowej.

Przypisy

Bibliografia

• A.J. Nowowiejski, Płock. Monografia historyczna..., Płock 1991
• PiotrP. Nitecki PiotrP., Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999, HenrykH. Gulbinowicz, Warszawa: „Pax”, 2000, ISBN 83-211-1311-7, OCLC 189782455 .
• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 431-432
• Wiesław Mercik: Bez płaszcza z gronostajów. Kościół a państwo i prawa człowieka. Kraków: KAW, 1988, s. tak. ISBN 83-03-02361-6.

Linki zewnętrzne

• Andrzej Chryzostom Załuski, kanclerz królowej
• Kazania, Które się na prędce zebrać mogły IMXiędza Andrzeia Chryzostoma Na Załuskach, Błędowie, y Koźietułach Załuskiego, biskupa płockiego, opata wąchockiego Najasnieyszey Teressie Kunegundzie Królewnie Polskiey, Elektorowey Bawarskiey ofiarowane.
• Mowy różne przez X.Andrzeja Chryzostoma Na Załuskach y Błędowie Załuskiego biskupa kijowskiego y czerniechowskiego &c. Miane a Najaśnieyszey Królowy Mariey Kazimierze Pani Swoiey y Dobrodzieyce Miłościwey Przypisane.
• Mowy seymowe Jaśnie Oświeconego Xiązęcia biskupa warminskiego Andrzeja Chryzostoma, na Załuskach y Błędowie Załuskiego kanclerza wielkiego koronnego przy publicznych Oyczyzny obradach miane
• Dzieła Andrzeja Chryzostoma Załuskiego w bibliotece Polona

Kanclerze wielcy koronni

Klemens Jarost Stanisław z Krakowa Franciszek z Krakowa Zbigniew ze Szczyrzyca Janusz Suchywilk Zawisza Kurozwęcki Jan Radlica Zaklika z Miedzygorza Mikołaj Kurowski Wojciech Jastrzębiec Jan Szafraniec Jan Taszka Koniecpolski Jan Gruszczyński Jakub Dembiński Uriel Górka Stanisław Kurozwęcki Krzesław Kurozwęcki Jan Łaski Maciej Drzewicki Krzysztof Szydłowiecki Jan Chojeński Paweł Dunin Wolski Tomasz Sobocki Samuel Maciejowski Jan Ocieski Walenty Dembiński Piotr Dunin Wolski Jan Zamoyski Maciej Pstrokoński Wawrzyniec Gembicki Feliks Kryski Stanisław Żółkiewski Andrzej Lipski Wacław Leszczyński Jakub Zadzik Tomasz Zamoyski Piotr Gembicki Jerzy Ossoliński Andrzej Leszczyński Stefan Koryciński Mikołaj Jan Prażmowski Jan Leszczyński Jan Stefan Wydżga Jan Wielopolski Jerzy Albrecht Denhoff Karol Tarło Andrzej Chryzostom Załuski Jan Stanisław Jabłonowski Jan Szembek Andrzej Stanisław Załuski Jan Małachowski Andrzej Hieronim Zamoyski Andrzej Stanisław Młodziejowski Jan Andrzej Borch Antoni Onufry Okęcki Jacek Małachowski Antoni Sułkowski