Anna Jagiellonka

Anna Jagiellonka
królowa Polski, wielka księżna Litwy, księżna Siedmiogrodu
Ilustracja
Miniatura Anny Jagiellonki, warsztat Lucasa Cranacha Młodszego, 1555 r.
Wizerunek herbu
Herb Anny Jagiellonki
Faksymile
Królowa Polski
Okres

od 15 grudnia 1575
do 19 sierpnia 1587 – formalnie do 9 września 1596

Koronacja

1 maja 1576[1]

Poprzednik

Henryk Walezy

Następca

Zygmunt III Waza

Dane biograficzne
Dynastia

Jagiellonowie

Data urodzenia

18 października 1523

Data śmierci

9 września 1596

Miejsce spoczynku

kaplica Zygmuntowska na Wawelu

Ojciec

Zygmunt I Stary

Matka

Bona Sforza

Mąż

Stefan Batory

Anna Jagiellonka (łac. Anna Dei gratia Infans Regni Poloniae[2]; ur. 18 października 1523 w Krakowie, zm. 9 września 1596 w Warszawie) – córka Zygmunta I Starego i Bony Sforzy, od 1575 królowa Polski, w 1576 poślubiła Stefana Batorego, który został iure uxoris królem Polski i sprawował faktyczną władzę; ostatnia polska monarchini z dynastii Jagiellonów, bezdzietna, po śmierci męża (1586) doprowadziła do wyboru na króla Polski Zygmunta III Wazy, swojego siostrzeńca.

Życiorys

Niezamężna królewna

Do 1548 mieszkała na Wawelu. Wówczas po małżeństwie brata, króla Polski i wielkiego księcia Litwy, Zygmunta II Augusta, z Barbarą Radziwiłłówną popadła z nim w konflikt i przeniosła się na Mazowsze, a od 1558 do Wilna. W 1564 zamieszkała w Płocku. W maju 1565 Zygmunt II August odrzucił konkury do jej ręki księcia Danii Magnusa, gdy ten zażądał w posagu oddania kilku zamków w arcybiskupstwie ryskim. Na dworze Anny na Mazowszu przebywał na wychowaniu prawowity dziedzic korony szwedzkiej, Gustaw Eriksson Waza, przysłany przez siostrę królewny, Katarzynę[3]. W ostatnich latach przed śmiercią brata-króla popsuły się stosunki królewny z jego najbliższym otoczeniem, w którym prym wiedli bracia Mniszchowie i biskup Piotr Myszkowski czy (w mniejszym stopniu) Jan Zamoyski. Oskarżała ona ich o postępującą degrengoladę psychiczną i moralną brata i do końca życia pozostała im niechętna[4]. Do końca życia Zygmunta II Augusta nie wyszła za mąż, co po bezpotomnej jego śmierci w 1572 uczyniło z niej czołową osobistość w państwie, dziedziczkę rodu określaną mianem infantki (hiszpańskie określenie córki królewskiej).

Niedoszła żona Henryka III Walezego

Haft z płaszcza Anny Jagiellonki z XVI wieku

W czasie pierwszej elekcji sprzyjała na początku kandydaturze arcyksięcia Ernesta Habsburga. Miało to znaczenie dla wyniku elekcji z powodu jej znaczącej popularności wśród szlachty mazowieckiej[5]. Jednak 21 maja 1574 Jan Zamoyski zobowiązał kandydata francuskiego, Henryka Walezego (w którego imieniu występował tytularny biskup Valence, Jean de Monluc), do jej poślubienia. Owo zobowiązanie nie było wszakże, prawdopodobnie całkiem świadomie, częścią pacta conventa i zostało zapisane w innym, niemającym tak dużej mocy prawnej, dokumencie[5]. Ostatecznie Henryk Walezy został królem Polski, jednak swych zobowiązań matrymonialnych nigdy nie dopełnił. Stosunki z królem i z Zamoyskim popsuły się szczególnie w wyniku zagarnięcia przez Zamoyskiego starostwa knyszyńskiego, pozostającego w dyspozycji Anny. Stało się to z mocy decyzji królewskiej w czasie, gdy była ona nieobecna w mieście. Anna daremnie próbowała wymóc na Henryku Walezym cofnięcie tej decyzji. Jak żaliła się w jednym z listów do siostry Zofii, sam król twierdził w rozmowie z nią, że takowej nie powziął, chociaż Anna nie wątpiła, iż pod tym zapisem widniał jego własnoręczny podpis. Zwracała się do Zofii również z prośbą, by owo wydarzenie poznali również inni władcy europejscy i przysłali swoich wysłanników na sejm. Nie zapadły jednak na nim żadne wiążące decyzje w kwestii Knyszyna[6], a Anna wypominała przyszłemu kanclerzowi (bez powodzenia) złe gospodarzenie w dobrach knyszyńskich jeszcze w czerwcu 1579[7]. Już po rocznym panowaniu Henryk Walezy wrócił do Francji, gdzie objął tron po zmarłym bracie Karolu IX Walezjuszu. Nigdy formalnie nie zrzekł się tronu polskiego i do końca życia tytułował się królem Polski.

Małżeństwo ze Stefanem Batorym

Anna Jagiellonka w stroju koronacyjnym, Marcin Kober, po 1575 roku

Nieoczekiwany obrót rzeczy uczynił ją jedną z faworytek drugiej elekcji. Była kandydatką do korony polskiej w czasie elekcji 1575 roku[8]. 12 grudnia 1575 prymas Jakub Uchański ogłosił królem Polski cesarza Maksymiliana II Habsburga. W swoich pactach conventach cesarz zobowiązał się ożenić swojego syna Ernesta z Anną. Jan Zamoyski pogodził nastawiony antyhabsbursko i zrażony do kandydatur zagranicznych obóz szlachecki, promując do polskiej korony Annę, nad którą mieliby czuwać (czyli de facto posiadać władzę królewską) „Piastowie”, wojewodowie: sandomierski Jan Kostka i krakowski Andrzej Tęczyński. Jednak w wyniku kontrakcji Zborowskich miejsce tych ostatnich zajął książę siedmiogrodzki Stefan Batory[9]. Ostatecznie, 15 grudnia 1575 Anna okrzyknięta została na Rynku Starego Miasta w Warszawie królem Polski[10]. Jako posłowie z ramienia szlachty przybyli do niej pytać o jej zgodę reprezentujący stronnictwo prohabsburskie Jan Kostka oraz Jan Zamoyski, teraz stronnicy Stefana Batorego. Wówczas miała podobno Anna wypowiedzieć frazę, „że woli być królową niż królewiczową”[11]. Dzień później zaś szlachta uznała ją definitywnie za króla „Piasta”, przydając jej za małżonka księcia siedmiogrodzkiego. Mikołaj Sienicki, podkomorzy chełmski, marszałek koła rycerskiego, ogłosił decyzję szlacheckich elektorów, „królewnę za królową, a Stefana Batorego za króla polskiego i książę Księstwa Litewskiego nominował”[12].

1 maja 1576 poślubiła na Wawelu Stefana Batorego, a następnie została wraz z nim koronowana[1] przez biskupa kujawskiego Stanisława Karnkowskiego w katedrze wawelskiej. Tego też dnia podpisała akt, w którym zobowiązała się zrzec dóbr odziedziczonych po matce i bracie, czego dopełniła dopiero na sejmie walnym w 1581. Uzyskała wówczas dożywotnie zaopatrzenie na dobrach litewskich i mazowieckich. Formalnie jako król Polski zajmowała pozycję równorzędną ze Stefanem Batorym, próbowała jednak uzyskać nad nim przewagę, m.in. zobowiązała posłów cudzoziemskich, aby najpierw jej składali swoje listy uwierzytelniające i przedstawiali legacje. Królowa początkowo pełniła również funkcję swoistego pośrednika między Stefanem Batorym a uczonymi z Akademii Krakowskiej, którzy próbowali utwierdzić króla, że zawsze stali po stronie Anny w okresie bezkrólewia. W 1584 odwiedziła ona siedzibę krakowskiej uczelni i wówczas doszło do przekazania przez nią bliżej nieokreślonych klejnotów[13] na rzecz Akademii.

Odsunięta przez męża od biegu spraw państwa, skłaniała się ku jego (Batorego) przeciwnikom w osobach prymasa Polski i Litwy, Jakuba Uchańskiego, i referendarza wielkiego koronnego, Stanisława Sędziwoja Czarnkowskiego. Była też wrogo nastawiona do jego stronników, m.in. hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. Pomimo tej niechęci 12 stycznia 1578 na dworze Anny w podwarszawskim Ujazdowie doszło z okazji uroczystości weselnych Jana Zamoyskiego i Krystyny z Radziwiłłów do wystawienia, również w obecności króla, pierwszej tragedii napisanej w języku polskim – Jana Kochanowskiego Odprawy posłów greckich. Szczerze także współczuła hetmanowi po śmierci Krystyny[14].

Również stosunki wewnątrzmałżeńskie pomiędzy Anną i Stefanem układały się źle. W chwili ślubu Anna była już niemłoda (miała wówczas 53 lata), do tego uznawano ją za osobę nie umiejącą wzbudzić zainteresowania, zarówno wskutek jej negatywnych cech charakteru (w opinii współczesnych była nudną i pełną dewocji starą panną), jak i wyglądu (uchodziła za brzydką). Zachowały się przekazy, że gdy przebywali w tym samym miejscu, królowa potrafiła spędzać u drzwi do komnaty męża całą noc w oczekiwaniu na jego nadejście. Kwestia była szeroko znana, ponieważ królowa, w przeciwieństwie do Stefana Batorego, nie kryła się z niemożnością porozumienia z mężem. Pojawiły się nieprawdziwe plotki o możliwym rozwodzie, do którego miał dążyć król namawiany podobno do tego przez Jana Zamoyskiego[15].

Od 1575 za pośrednictwem przebywającego w Rzymie kardynała Stanisława Hozjusza uzyskała dodatkowo częściową spłatę sum neapolitańskich, pożyczonych swego czasu przez Bonę Filipowi II.

Ostatnie lata

Portret Anny Jagiellonki w stroju wdowy z 1595 r. autorstwa Marcina Kobera

Owdowiała w 1586 roku, teoretycznie mogła nie zgodzić się na bezkrólewie i sama objąć rządy ze względu na fakt ogłoszenia jej „królem” w czasie elekcji w 1575 roku. Jednak z tej możliwości nie skorzystała[16][17] i zrzekła się własnych praw do korony[18], popierając kandydaturę swojego siostrzeńca, królewicza szwedzkiego Zygmunta[19]. W okresie bezkrólewia była najważniejszą osobą, na poparcie której mógł liczyć interrex Stanisław Karnkowski. Anna chorowała jednak w tym okresie i pomagała prymasowi jedynie sporadycznie, m.in. 3 marca 1587, kiedy załagodziła tumult wywołany przez Stanisława Żółkiewskiego i Zborowskich[20]. Po konsultacjach z Anną prymas na krótko przystąpił do grupy zwolenników kandydatury habsburskiej (koło prokonwokacyjne), po czym stwierdziwszy, że nie sprzeciwi się woli szlachty, przystąpił do konkurencyjnego, tzw. koła czarnego, zrzeszającego osoby przeciwne Habsburgom i Zborowskim. Przekonał je do wyboru królewicza szwedzkiego Zygmunta na króla Polski. Zaraz po nominowaniu Zygmunta na ten urząd – 19 sierpnia 1587 – prymas niezwłocznie zawiadomił Annę o sukcesie[21]. Anna stanowczo sprzeciwiała się kandydaturze habsburskiej (nastąpiła wówczas bowiem podwójna elekcja – obok królewicza szwedzkiego wybrano także arcyksięcia Maksymiliana z dynastii Habsburgów), co szczególnie uwidoczniło się już po zwycięstwie zwolenników Zygmunta pod Byczyną, kiedy wspierała nawet hetmana Jana Zamoyskiego w kwestii ukarania jeńców polskich rekrutujących się spośród zwolenników arcyksięcia.

Na tronie Polski, przy jej wydatnej pomocy, zasiadł jej ukochany siostrzeniec. Anna zakładała przy tym, że Szwedzi nie pozwolą na przyjazd młodego władcy do Rzeczypospolitej, a w takim przypadku pełnia władzy spoczęłaby w jej rękach jako regentki. W celu sparaliżowania akcji Habsburgów obiecywała małżeństwo arcyksięcia Maksymiliana z Anną Wazówną. Sprzeciwiała się także małżeństwu króla z protestancką księżniczką holsztyńską Krystyną, będąc jednomyślną w tym względzie z katolickimi senatorami Rzeczypospolitej[22]. O ile tutaj Zygmunt III postąpił zgodnie z jej wolą, to w innych kwestiach okazał się jednak odporny na wpływy ciotki, która dodatkowo w 1592 popadła w ostry konflikt o tytuł królowej Polski z Anną Habsburżanką.

Ostatnie lata życia spędziła w Warszawie, gdzie też zmarła 9 września 1596 na rękach Zygmunta III. Na jej pogrzebie mowę wygłosił Piotr Skarga[23], uznając że dała piękny koniec i zamknięcie domowi Jagiellońskiemu. Została pochowana w kaplicy Zygmuntowskiej, której budowę dokończyła w 1584, u boku ojca i brata.

Była osobą niezwykle energiczną, dążącą za wszelką cenę do realizacji swoich zamierzeń. Przy tym bardzo pobożną, co podkreślił Skarga: sama kapłanom warszawskim za biskupa i wizytatora stała. Wspierała kontrreformację, walnie przyczyniając się do zaniku wpływów protestantyzmu na Mazowszu. W 1579 Skarga dedykował jej swoje Żywoty świętych.


Galeria

Genealogia

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Olgierd Giedyminowicz
 
 
 
 
 
 
 
Władysław II Jagiełło
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Julianna twerska
 
 
 
 
 
 
 
Kazimierz IV Jagiellończyk
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Andrzej Holszański
 
 
 
 
 
 
 
Zofia Holszańska
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Aleksandra Drucka
 
 
 
 
 
 
 
Zygmunt I Stary
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Albrecht IV Habsburg
 
 
 
 
 
 
 
Albrecht II Habsburg
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Joanna Zofia Bawarska
 
 
 
 
 
 
 
Elżbieta Rakuszanka
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Zygmunt Luksemburski
 
 
 
 
 
 
 
Elżbieta Luksemburska
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Barbara Cylejska
 
 
 
 
 
 
 
Anna Jagiellonka
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Franciszek I Sforza
 
 
 
 
 
 
 
Galeazzo Maria Sforza
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bianka Maria Visconti
 
 
 
 
 
 
 
Gian Galeazzo Sforza
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ludwik I Sabaudzki
 
 
 
 
 
 
 
Bona Sabaudzka
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Anna Cypryjska
 
 
 
 
 
 
 
Bona Sforza
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ferdynand I
 
 
 
 
 
 
 
Alfons II
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Izabela z Clermont
 
 
 
 
 
 
 
Izabela Aragońska
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Franciszek I Sforza
 
 
 
 
 
 
 
Ippolita Maria Sforza
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bianka Maria Visconti
 
 
 
 
 
 

W kulturze

Anna Jagiellonka jest postacią w polskim serialu Królowa Bona (1980–1981). Przedstawia on Koronę Królestwa Polskiego w okresie panowania króla Zygmunta I Starego. W postać Anny Jagiellonki wcieliła się Maria Czyż.
Postać Anny Jagiellonki pojawiła się również w tureckim hicie eksportowym Wspaniałe stulecie, gdzie w rolę wcieliła się turecka aktorka Özge Ulusoy.

Przypisy

  1. a b Jagoda Pawłowska: Anna Jagiellonka – ostatnia przedstawicielka dynastii Jagiellonów. historia.org.pl, 2016-06-05. [dostęp 2021-09-15].
  2. Tł. Anna, z Bożej łaski, infantka Królestwa Polskiego
  3. Grzybowski 1994 ↓, s. 208.
  4. Grzybowski 1994 ↓, s. 37–38, 117.
  5. a b Grzybowski 1994 ↓, s. 53.
  6. Grzybowski 1994 ↓, s. 63–64.
  7. Grzybowski 1994 ↓, s. 116–117.
  8. Stanisław Płaza, Wielkie bezkrólewia, Kraków 1988, s. 72.
  9. Grzybowski 1994 ↓, s. 75–76.
  10. Janusz Tazbir: Stefan Batory. zdocs.tips, 1998. [dostęp 2021-09-15].
  11. Grzybowski 1994 ↓, s. 76.
  12. Według relacji Andrzeja Lubienieckiego; cyt. za: Grzybowski 2000 ↓, s. 187.
  13. Grzybowski 1994 ↓, s. 147.
  14. Grzybowski 1994 ↓, s. 119.
  15. Grzybowski 1994 ↓, s. 116.
  16. Duczmal 1996 ↓, s. 95.
  17. Grzybowski 2000 ↓, s. 254.
  18. Grzybowski 1994 ↓, s. 217.
  19. Grzybowski 1994 ↓, s. 209.
  20. Grzybowski 1994 ↓, s. 192, 194.
  21. Grzybowski 1994 ↓, s. 201, 202.
  22. Grzybowski 1994 ↓, s. 230.
  23. Małgorzata Piecuch: Piotr Skarga o więzach rodzinnych w kazaniach na pogrzebach polskich królowych. W: Mariola Jarczykowa (red.), Renata Ryba(red.): W kręgu rodziny i prywatności. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2014, s. 37. ISBN 978-83-80122-96-3. [dostęp 2021-11-11].

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

POL COA Pogoń Litewska Książęca.svg
Autor: Ta grafika została stworzona za pomocą Adobe Photoshop przez Guccee (Guccee)., Licencja: CC BY-SA 4.0
Herb Pogoń Litewska
POL Przemysł II 1295 COA.svg
Rekonstrukcja herbu z rewersu pieczęci majestatycznej króla Polski – Przemysła II z 1295
Autograph of Anna Jagielonka.PNG
Autograph of Anna Jagiellonka
POL COA Anna Jagiellon.svg
Autor: Ta grafika została stworzona za pomocą Adobe Photoshop., Licencja: CC BY-SA 4.0
Grafika została stworzona na podstawie herbu znajdującego się na obrazie Martina Kobera, pt. Portret królowej Anny Jagiellonki jako wdowy, stworzonego jeszcze za życia lub chwilę po śmierci Anny Jagiellonki. Obraz ten jest dobrym źródłem historycznym, można więc z całą stanowczością stwierdzić, że widniejący na nim herb był realnym herbem królowej Anny. Jednakże, płaszcz heraldyczny jest dodatkiem imaginacyjnym, nie mającym odzwierciedlenia w źródłach historycznych, został dodany przez autora po to, aby podkreślić szlachetność samego herbu. Owe działanie figuruje w granicach dopuszczalności.
Poland-01779 - Anna's tomb (31970703362).jpg
Autor: Dennis Jarvis from Halifax, Canada, Licencja: CC BY-SA 2.0
PLEASE, NO invitations or self promotions, THEY WILL BE DELETED. My photos are FREE to use, just give me credit and it would be nice if you let me know, thanks.

Anna Jagiellonka tomb in the Sigismund's Chapel completed while she was still alive. (18 October 1523 – 12 November 1596)

Wawel Cathedral, home to royal coronations and resting place of many national heroes; considered to be Poland's national sanctuary.
Batory Jagiellonka.jpg
Stefan Batory (1533-1586) - książę siedmiogrodzki, król Polski i wielki książę litewski z żoną - Anną Jagiellonką (1523-1596). Władcy widoczni w całej postaci, król skierowany ¾ w prawą, królowa ¾ w lewą stronę. Powyżej pary królewskiej biały orzeł w kartuszu herbowym. W górnym lewym rogu herb Wilcze Zęby. W górnym prawym rogu herb Pogoń.
Embroidery from a coat of Anna Jagiellonka.png
Autor: Image taken by Mathiasrex, Maciej Szczepańczyk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Embroidery from a coat of Anna Jagiellonka