Antoni Słonimski

Antoni Słonimski

Antoni Słonimski, wizerunek z pocztówki wyd. w 1933 r.
Data i miejsce urodzenia	15 listopada 1895 Warszawa
Data i miejsce śmierci	4 lipca 1976 Warszawa
Narodowość	polska
Alma Mater	Szkoła Sztuk Pięknych w Warszawie
Dziedzina sztuki	literatura piękna
Ważne dzieła
Alfabet wspomnień
Odznaczenia

Antoni Słonimski, pseudonim „Pro-rok” i in. (ur. 15 listopada 1895 w Warszawie, zm. 4 lipca 1976 tamże) – polski poeta żydowskiego pochodzenia, dramatopisarz, prozaik, felietonista, tłumacz, członek jak i założyciel kabaretu „Pod Picadorem” (1918) i grupy literackiej „Skamander” (1918), w latach 1924–1939 współpracownik tygodnika „Wiadomości Literackie”, w latach 1926–1934 współpracownik tygodnika „Cyrulik Warszawski”, od 1928 członek Związku Zawodowego Literatów Polskich; w czasie II wojny światowej przebywał na emigracji; w latach 1948–1951 dyrektor Instytutu Kultury Polskiej w Londynie, w latach 1956–1959 prezes Związku Literatów Polskich, autor i sygnatariusz Listu 34 (1964), sygnatariusz Listu 59 (1975); malarz, grafik i rysownik, w latach 1913–1919 współpracownik tygodnika „Sowizdrzał”; krytyk literacki, teatralny i filmowy^[1][2].

Życiorys

Antoni Slonimski, przed 1977.

Młodość

Urodził się 15 listopada 1895 roku^[3] w Warszawie, w rodzinie pochodzenia żydowskiego, w nieistniejącej już kamienicy przy ul. Niecałej 6^[4]. Był synem Stanisława Słonimskiego i Marii Eugenii Goldman^[5], wnukiem Chaima Zeliga Słonimskiego i prawnukiem Abrahama Jakuba Sterna^[6].

Uczęszczał do Gimnazjum im. Jana Kreczmara^[7]. W 1917 roku ukończył Szkołę Sztuk Pięknych w Warszawie^[8]. Organizował wystawy swych prac plastycznych oraz współpracował z czasopismami artystycznymi, m.in. z miesięcznikiem Pro Arte.

Twórczość

W 1918 roku współtworzył kawiarnię literacką „Pod Picadorem”, a w roku 1919 grupę poetycką Skamander. Współpracował z nią, z przerwami, do wybuchu wojny. W latach międzywojennych współpracował także z „Kurierem Polskim” (1920–1923) i „Wiadomościami Literackimi” (1924–1939).

Jego teksty wykorzystywały m.in. kabarety „Czarny Kot”, „Qui Pro Quo”, „Cyrulik Warszawski”, „Tip Top” oraz rosyjski awangardowy „Niebieski Ptak”. Był członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich i polskiej sekcji PEN Clubu.

W działalności publicystycznej sprzeciwiał się zarówno postawom Narodowej Demokracji, jak i komunizmowi. Opowiadał się za racjonalizmem i demokracją. Od wczesnej młodości związany z PPS, popierał działalność Józefa Piłsudskiego aż do czasów utworzenia obozu w Berezie Kartuskiej.

W swoim dorobku ma także dwie powieści science-fiction: Torpeda czasu z 1924 roku i Dwa końce świata (1937). Widać w nich inspirację twórczością H.G. Wellsa, bardzo cenionego przez Słonimskiego. W książkach tych pisarz pokazywał groźne skutki militaryzmu i rozwoju totalitaryzmu.

13 kwietnia 1924 roku pojedynkował się na pistolety z Mieczysławem Szczuką, który chciał się zemścić za bezlitosną krytykę manifestu autorstwa jego przyjaciela, Henryka Berlewiego. Pojedynek odbył się w kawiarni, Słonimski wyszedł bez szwanku, Szczuka został ranny w nogę.

Kilka dni po wybuchu II wojny światowej, 5 września 1939 roku, wraz z żoną opuścił Warszawę^[9]. Przekroczyli granicę w Zaleszczykach na kilka godzin przed zajęciem tej miejscowości przez Armię Czerwoną^[10]. Przez Rumunię, Jugosławię i Włochy^[11] dotarł do Paryża, a po upadku Francji w 1940 do Londynu^[12]. Współpracował z rozmaitymi periodykami emigracyjnymi, m.in. z Polską Walczącą i Wiadomościami Polskimi, Politycznymi i Literackimi. W roku 1942, na skutek różnicy poglądów, odszedł z Wiadomości i wraz z Karolem Estreicherem założył miesięcznik „Nowa Polska“ (ukazujący się do roku 1946)^[13].

W swych artykułach opowiadał się za ideą Polski wielokulturowej i tolerancyjnej, opartej na zasadach wolności i równości.

Po zakończeniu II wojny światowej kierował do 1948 roku sekcją literatury UNESCO, następnie był do roku 1951 dyrektorem podlegającego władzom komunistycznym Instytutu Kultury Polskiej w Londynie. W 1948 roku wziął udział we wrocławskim Światowym Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju podpisując jego rezolucję przyjętą po opuszczeniu kongresu przez część zachodnich intelektualistów. W 1951 roku powrócił na stałe do kraju.

Pisywał artykuły, wiersze i felietony do wielu gazet ogólnopolskich, m.in. do „Nowej Kultury” (1950–1962), „Szpilek” (1953–1973) i „Przeglądu Kulturalnego”. W 1954 poddał ostrej krytyce ówczesne podręczniki do historii literatury, przez co jego dzieła zostały wycofane z obiegu. W 1955 roku był jednym z założycieli Klubu Krzywego Koła.

Na fali odwilży w 1956 roku został wybrany na prezesa Związku Literatów Polskich. Funkcję tę pełnił do roku 1959.

Grób Antoniego i Janiny Słonimskich na cmentarzu leśnym w Laskach

Odsunięty przez Władysława Gomułkę od sprawowania funkcji publicznych, Słonimski poświęcił się działalności na rzecz rozmaitych inicjatyw opozycyjnych. W marcu 1964 roku wraz z Janem Józefem Lipskim zainicjował tzw. List 34 przeciwko polityce kulturalnej partii. Krytykował władze w związku z antysemicką nagonką po marcu 1968 roku. W 1975 roku był jednym z sygnatariuszy Memoriału 59 oraz Listu 14 w proteście przeciw planowanym zmianom w konstytucji PRL.

Z powodu działalności opozycyjnej jego dzieła ponownie wpisano na listę cenzorską. Od 1970 publikował w „Tygodniku Powszechnym”.

Zmarł 4 lipca 1976 roku w Warszawie w wyniku powikłań po wypadku samochodowym. Został pochowany z żoną Janiną Konarską-Słonimską na cmentarzu leśnym w Laskach. Testamentem zapisał autorskie prawa majątkowe do swych utworów Zakładowi dla Niewidomych w Laskach.

Cenzura komunistyczna

Nazwisko Antoniego Słonimskiego znalazło się na specjalnej liście, na której umieszczono autorów pod szczególnym nadzorem peerelowskiej cenzury. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL publikuje poufną instrukcję cenzorską z 21 lutego 1976 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, na której umieszczono jego nazwisko oraz następujące wytyczne: Wszystkie własne publikacje autorów z poniższej listy zgłaszane przez prasę i wydawnictwa książkowe oraz wszystkie przypadki wymieniania ich nazwisk należy sygnalizować kierownictwu Urzędu, w porozumieniu z którym może jedynie nastąpić zwolnienie tych materiałów. Zapis nie dotyczy radia i TV, których kierownictwo we własnym zakresie zapewnia przestrzeganie tych zasad. Treść niniejszego zapisu przeznaczona jest wyłącznie do wiadomości cenzorów^[14].

Upamiętnienie

W 1997 roku imię Antoniego Słonimskiego nadano skwerowi w dzielnicy Mokotów w Warszawie^[15]. We Wrocławiu w dzielnicy Psie Pole w 2013 powstała ulica jego imienia, a w 2012 w Gdańsku w dzielnicy Wrzeszcz Górny.

Ważniejsze dzieła

Program Lekarza bezdomnego wystawionego w 1930 na scenie warszawskiego Teatru Małego

Poezja

Publicystyka, proza

• 1919: Bolszewicy w Warszawie: wieczór na cześć Koalicji urządzony przez Związek Pisarzy Białego Orła (wyd. pod pseudonimem Pro-Rok)
• 1920: Wycieczki osobiste, wyd. Skład Główny w księgarni E. Wende i S-ka w Warszawie (wyd. pod pseudonimem Pro-Rok)
• 1925: Pod zwrotnikami: Dziennik okrętowy, wyd. Gebethnera i Wolffa
• 1927: O dzieciach, warjatach i grafomanach, wyd. Bibljoteka Groszowa
• 1928: Amanullach, czarny władca, "Ciekawa Bibljoteczka" (wyd. pod pseudonimem dr Antoni Gorzeń)
• 1929: Mętne łby, wyd. Bibljoteka Groszowa
• 1932: Moje walki nad Bzdurą, wyd. Rój
• 1932: Moja podróż do Rosji, wyd. Rój
• 1957: Wspomnienia warszawskie, Czytelnik
• 1958: W oparach absurdu (z Julianem Tuwimem), Wydawnictwo „Iskry”
• 1959: Artykuły pierwszej potrzeby. Notatki i uwagi 1951–1958, Państwowy Instytut Wydawniczy
• 1959: Gwałt na Melpomenie. Felietony teatralne 1924–1939, Czytelnik (nakład ocenzurowany i przeznaczony na przemiał)
• 1963: Załatwione odmownie. Felietony 1960–1961, Państwowy Instytut Wydawniczy
• 1964: Załatwione odmownie seria druga. Felietony 1962–1964, Państwowy Instytut Wydawniczy
• 1964: Jawa i mrzonka. Spowiedź emigranta. Jak to było naprawdę, Państwowy Instytut Wydawniczy
• 1975: Alfabet wspomnień, Państwowy Instytut Wydawniczy
• 1973: Obecność, Czytelnik, Warszawa
• 1981: Ciekawość. Felietony 1973–1976, Czytelnik
• 1995: Kroniki londyńskie, wyd. Oficyna Wydawnicza INTERIM, ISBN 83-85083-37-5
• 2001: Kroniki tygodniowe t. 1 1927–1931, Literackie Towarzystwo Wydawnicze, ISBN 83-88736-31-0
• 2001: Kroniki tygodniowe t. 2 1932–1935, Literackie Towarzystwo Wydawnicze, ISBN 83-88736-08-6
• 2004: Kroniki tygodniowe t. 3 1936–1939, Literackie Towarzystwo Wydawnicze, ISBN 83-88736-47-7
• 2007: Romans z X muzą. Teksty filmowe z lat 1917–1976, Biblioteka „Więzi”, ISBN 978-83-60356-22-7
• 2013: Szopki polityczne 1922-1931. Pikadora i Cyrulika Warszawskiego (z Julianem Tuwimem, Marianem Hemarem i Janem Lechoniem), Wydawnictwo „Iskry”, ISBN 978-83-244-0339-4

Utwory sceniczne

• 1927: Wieża Babel, dramat wierszem
• 1928: Murzyn warszawski, komedia
• 1930: Lekarz bezdomny, komedia
• 1933: Rodzina, komedia

Powieści

• 1922: Teatr w więzieniu, Towarzystwo Wydawnicze "Ignis"
• 1924: Torpeda czasu: powieść fantastyczna, Towarzystwo Wydawnicze "Ignis"
• 1937: Dwa końce świata, wyd. J. Przeworskiego

Przekłady

• 1923: Mark Twain, Opowiadania, wyd. B. Rudzki
• 1986: Mark Twain, Człowiek, który zdemoralizował Hadleyburg, wyd. Książka i Wiedza
• wybrane opowiadania Marka Twaina
• wybrane wiersze Arthura Rimbaud, Włodzimierza Majakowskiego, Salvatore Quasimodo

Odznaczenia i nagrody

• Nagroda Państwowa I. stopnia (1955)^[16]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski w 10 rocznicę Polski Ludowej (1954)^[17]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski za zasługi w dziedzinie kultury i sztuki (1952)^[18]
• Nagroda m.st. Warszawy (1956)

Zobacz też

• Piotr Słonimski – lekarz – brat Antoniego, ojciec Piotra
• Piotr Słonimski – genetyk – bratanek Antoniego
• Adam Michnik (był jego sekretarzem)
• „Alarm”. Antoni Słonimski 1895–1976 – film poświęcony poecie

Przypisy

Bibliografia

• Adolf Rudnicki: Rogaty warszawiak. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1981. ISBN 83-08-00675-2.
• Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 95. ISBN 978-83-61344-70-4.

• Joanna Kuciel-Frydryszak: Słonimski: heretyk na ambonie. Warszawa: Wydawnictwo WAB, 2012. ISBN 978-83-7747-653-6.

Linki zewnętrzne

• Antoni Słonimski, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (autorzy). [online] [dostęp 2021-04-09] .
• Antoni Słonimski na Culture.pl
• Pan Antoni – Adam Michnik o Słonimskim. [zarchiwizowane z tego adresu].
• Szczupły Przechodzień Andrzej Kijowski o Słonimskim
• Antoni Słonimski – dzieła w bibliotece Polona
• To ja, Antoni... Szkic do portretu Antoniego Słonimskiego Film dokumentalny youtube.com