Antoni Tyzenhauz
 | |
 Bawół I | |
| Rodzina | |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia | |
| Data i miejsce śmierci | |
| Ojciec | Benedykt |
| Odznaczenia | |
  | |
Antoni Tyzenhauz lub Antoni Tyzenhaus herbu Bawół (ur. 1733 w Nowojelni, zm. 31 marca 1785 w Warszawie) – podskarbi nadworny litewski w 1765 roku, starosta grodzieński w latach 1765-1785, pisarz wielki litewski 1762–1764, koniuszy litewski 1764–1765, podstoli grodzieński w latach 1758-1762, podstarości grodzieński do 1763 roku[1], w latach 1765–1780 zarządca litewskich ekonomii królewskich, członek Komisji Skarbu Jego Królewskiej Mości w 1768 roku[2], w 1771 odznaczony Orderem Orła Białego[3].
W pierwszych dwóch dekadach panowania Stanisława Augusta był jednym z najbardziej wpływowych polityków w Wielkim Księstwie Litewskim; według Jerzego Michalskiego „niemal monopolizował politykę królewską” na tym obszarze do 1780 roku[4].
Życiorys
Poseł powiatu grodzieńskiego na sejm 1760 roku[5]. Poseł na sejm nadzwyczajny 1761 roku z powiatu grodzieńskiego[6]. Marszałek powiatu grodzieńskiego w konfederacji generalnej Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1764 roku[7]. Był posłem na sejm konwokacyjny (1764)[8]. Na sejmie konwokacyjnym 1764 roku wyznaczony do Komisji Skarbowej Wielkiego Księstwa Litewskiego[9]. Poseł z powiatu grodzieńskiego na sejm elekcyjny 1764 roku[10], jako deputat podpisał jego pacta conventa[11]. W 1764 roku podpisał elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego[12]. Był posłem na sejm koronacyjny 1764 roku z powiatu grodzieńskiego[13]. W 1766 roku był posłem na Sejm Czaplica z powiatu grodzieńskiego[14].
Jako przyjaciel Stanisława Augusta Poniatowskiego zarządzał jego królewskimi majątkami na Litwie. Przeprowadził uprzemysłowienie okolic Grodna (m.in. obecnych dzielnic – Łosośny i Horodnicy) oraz Sokółki, którą rozbudował, dokonując przestrzennej przebudowy miasta, z zachowanym do czasów współczesnych układem urbanistycznym wokół dawnego rynku[15]) budując 50 dużych manufaktur królewskich płócien, konfekcji, powozów. Nie liczył się jednakże z ekonomią i wiele z tych manufaktur zbankrutowało. Był członkiem konfederacji radomskiej 1767 roku[16]. Był posłem na Sejm Repninowski[17]. 23 października 1767 wszedł w skład delegacji Sejmu, wyłonionej pod naciskiem posła rosyjskiego Nikołaja Repnina, powołanej w celu określenia ustroju Rzeczypospolitej[18]. Członek konfederacji Andrzeja Mokronowskiego w 1776 roku[19] W 1780 na skutek intryg ambasadora rosyjskiego Otto Magnusa von Stackelberga został zdymisjonowany a plon jego 15-letniej działalności popadł w ruinę.
Melchior Wańkowicz tak opisał pracę jakiej dokonał Antoni Tyzenhauz:
... Stanisław Kościałkowski ... trzydzieści lat pracował nad epoką Tyzenhausa, podskarbiego litewskiego z czasów Stanisława Augusta, który pod Grodnem, Horodnicą, Łosośnią powoływał do życia całe ośrodki przemysłu, młyny, olejarnie, browary, huty, warsztaty tkackie, fabryki sukna. Razem dwadzieścia trzy fabryki. Zaszczuty przez targowiczan, Kossakowskiego, Rzewuskiego, zdezawuowany przez małodusznego króla, ulegającego wpływom ambasadora rosyjskiego Stackelberga, omal nie pozbawiony wolności – patrzy z rozpaczą w sercu, jak rozgrabiają, jak z licytacji marnują nagromadzone przezeń bogactwa, jak złość i głupota ludzka ponownie zamienia szybko w pustynię ziemię, które on z pustyni na wyższy poziom dźwignął. Umiera w nędzy i zapomnieniu...
Upamiętnieniem dzieła Antoniego Tyzenhauza jest organizowany od 2022 r. przez Sokólski Ośrodek Kultury festiwal o nazwie „Tyzenhauz Fest” w Sokółce[20].
.jpg)
Kalendarium
- 1733 – urodził się Antoni Tyzenhauz, syn Benedykta
- lata 40. XVIII w. – kolegium jezuickie w Wilnie
- lata 50. XVIII w. – pobyt na dworze Czartoryskich w Wołczynie
- 1761 – poseł na sejm
- 1764 – elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego
- 1765–1780 – podskarbi nadworny litewski
- 1769 – powstanie szawelskie w dobrach na Żmudzi
- 1778 – podróż po Europie; spotkanie z Janem Jakubem Rousseau
- 1780 – niewypłacalność manufaktur; dymisja
- 1783 – proces o nadużycia; zajęcie przez sąd osobistego majątku Tyzenhauza
- 1784 – uwolnienie przez sejmową komisję od zarzutu defraudacji; zwrot majątku
- 31 marca 1785 – śmierć Antoniego Tyzenhauza w Warszawie. Pogrzeb w rodzinnej posiadłości w Żołudku.
- lata 40. XVIII w. – kolegium jezuickie w Wilnie
W 1765 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława[21].
Przypisy
- ↑ Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 2, Województwo trockie XIV-XVIII wiek, pod redakcją Andrzeja Rachuby, Warszawa 2009, s. 665.
- ↑ Kolęda Warszawska na rok 1768, [b.n.s]
- ↑ Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, 2008, s. 210.
- ↑ Jerzy Michalski: Stanisław August Poniatowski. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XLI/4. Warszawa–Kraków: 2002, s. 612–640.
- ↑ Dyaryusz sejmu walnego warszawskiego 6 października 1760 r. zaczętego, dodatek spis posłów, w: Przegląd Archeologiczny, z. IV, Lwów 1888, s. 180.
- ↑ Porządek JJ WW Ich Mciow Panow Posłow Obranych na Seym Extraordynaryiny Warszawski, Dnia 27. Kwietnia 1761, [b.n.s]
- ↑ Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s.62.
- ↑ Zestawienie według województw, nazwisk, posłów zasiadających na sejmie convocationis 1764 r., Archiwum Państwowe Poznań, Zespół Akta braci czeskich rkps 2105, k. 5.
- ↑ Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s. 75.
- ↑ Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s. 102.
- ↑ Akt elekcyi Roku Tysiąć Siedemset Sześćdziesiątego Czwartego, Miesiąca Sierpnia, Dnia dwudziestego siódmego, s. 20.
- ↑ Elektorów poczet, którzy niegdyś głosowali na elektorów Jana Kazimierza roku 1648, Jana III. roku 1674, Augusta II. roku 1697, i Stanisława Augusta roku 1764, najjaśniejszych Królów Polskich, Wielkich Książąt Litewskich, i.t.d. / ułożył i wydał Oswald Zaprzaniec z Siemuszowej Pietruski, Lwów 1845, s. 385.
- ↑ Ludwik Zieliński, Pamiątki historyczne krajowe, Lwów 1841, s. 25.
- ↑ Dyaryusz seymu walnego ordynaryinego odprawionego w Warszawie roku 1766 ..., brak paginacji
- ↑ mara, Obrazy Witalisa Sarosieka ..., Kurier Poranny, 26 listopada 2013.
- ↑ Korwin [Kossakowski] S., Trzeci Maj i Targowica, Kraków 1890, s. 227.
- ↑ Aleksander Kraushar, Książę Repnin i Polska, Warszawa 1900 t. II , s. 319.
- ↑ Volumina Legum t. VII, Sankt Petersburg 1860, s. 244–248.
- ↑ Volumina Legum, t. VIII, Petersburg 1860, s. 527.
- ↑ Leonard Drożdżewicz, Tyzenhauz Fest w Sokółce, „Znad Wilii”, nr 3(91), 2022, s. 148.
- ↑ Zbigniew Dunin-Wilczyński, Order Św. Stanisława, Warszawa 2006 s. 177.
Bibliografia
- Stanisław Kościałkowski: Antoni Tyzenhauz. Podskarbi nadworny litewski. Studia nad wewnętrznymi dziejami Litwy w początkach panowania Stanisława Augusta (1765–1780). Londyn: Społeczność Akademicka Uniwersytetu Stefana Batorego, 1956.
- Tadeusz Zajączkowski, Rüdiger Döhler: Antoni Tyzenhauz (1733–1785) – inicjator rozwoju przemysłu, nauki, kultury i sztuki, założyciel Szkoły Położnych i Szkoły Lekarskiej w Grodnie. Przegląd Urologiczny 2/2022, S. 72–76.
Media użyte na tej stronie
Coat of arms of Tiesenhausen family
Baretka: Order Świętego Stanisława (Polska)
Autor: Radosław Drożdżewski (Zwiadowca21), Licencja: CC BY-SA 4.0
Tablica poświęcona pamięci Antoniego Tyzenhauza na ścianie Muzeum Ziemi Sokólskiej w Sokólce.
Antoni Tyzenhauz, drzeworyt; 19 × 14 cm.
Autor:
Dawid91, corrections by Avalokitesvara
Wykorzystano:
- POL COA Bronic.svg autorstwa Bastiana i WarXa, którzy opierali się na pracy Pana Tadeusza Gajla
- Dalsland vapen.svg autorstwa Lokal_Profil
- POL COA Rogala.svg autorstwa Bastiana i WarXa, którzy opierali się na pracy Pana Tadeusza Gajla
Herb szlachecki Bawół I
Autor: Шатилло Г.В., Licencja: CC BY-SA 3.0
Гродненский областной театр кукол в Гродно, Беларусь. Расположен в городском парке культуры и отдыха им. Ж.-Э. Жилибера по адресу ул. Дзержинского, 1/1.