Antoni Waga

Antoni Waga, rysunek Maksymiliana Fajansa z 1857 roku

Antoni Stanisław Florian Waga, krypt.: A. W. (ur. 8 maja 1799 w Grabowie[1], zm. 23 listopada 1890 w Warszawie[2]) – polski zoolog, pisarz i poeta, krytyk literacki, przyrodnik, pedagog i pijar.

Życiorys

Urodzony w Grabowie koło Kolna, jako syn Bernarda i Agaty z Gutowskich. Brat Jakuba Ignacego Wagi. Edukację rozpoczął u warszawskich pijarów i w Liceum warszawskim, gdzie kształcił się do roku 1817. Przez ponad 30 lat (1818–1849) pracował w warszawskich (wojewódzkich) szkołach średnich pijarskich jako nauczyciel języka polskiego, przyrody i historii naturalnej, ucząc m.in. Norwida. W latach 1820–1823 uzyskał stypendium rządowe na uniwersytecie w Berlinie (nauki przyrodnicze), w Muzeum Zoologicznym, Lipsku i Królewcu. Specjalizował się tam również w ornitologii. Po powrocie do kraju (1823) podjął studia na Królewskim Uniwersytecie Warszawskim (wydział filozoficzny). Trzy lata później (1826) był już profesorem Liceum Warszawskiego, a następnie Instytutu Pedagogicznego (1829) oraz Gimnazjum Warszawskiego na Lesznie (1832). W tym okresie często bywał w warszawskich salonach literackich.

Członek honorowy Towarzystwa Rolniczego w Królestwie Polskim w 1858 roku[3].

W trakcie licznych podróży naukowych dotarł m.in. do Egiptu, Nubii i Syrii (1862–1864 – z Aleksandrem i Konstantym Branickimi, Franciszkiem K. Nowakowskim, Władysławem Taczanowskim oraz 1880–1881), na Półwysep Iberyjski i do Algierii (1866–1867 – z Aleksandrem i Konstantym Branickimi oraz Władysławem Taczanowskim) i do Sudanu (1866–1867). Zmarł w podeszłym wieku (91 lat), 23 listopada 1890 w Warszawie.

Po przejściu na emeryturę poświęcił się prowadzeniu badań ornitologicznych i entomologicznych. Przedmiotem swoich badań i obserwacji uczynił polską faunę, w szczególności owady, pająki i wije. Był pierwszym entomologiem w Polsce, który wprowadzał metody walki biologicznej ze szkodnikami roślin. W zakresie swojej pracy naukowej zajmował się rybactwem, ornitologią oraz teriologią.

Twórczość

Atlas historyi naturalnej 1860
Historya naturalna 1859
Nazwiska monet u różnych narodów i w różnych wiekach używane 1850
O błędach przeciwko naukom przyrodzonym w dziełach rymotwórców naszych 1845
Pochwała Konstantego hrabi Tyzenhauza 1862
Rosprawa o naukach przyrodzonych, a w szczególności o historyi naturalney 1819
Rzecz o piórze pod względem jego budowy różnic y użytku 1825
Teorya gospodarowania wewnętrznego, czyli Zbiór wiadomości potrzebnych gospodyniom, dla użytku instytutów żeńskich. Cz. 1 1837
Ukaziciel polskich nazwisk na rodzaje królestwa roślinnego 1849
Wiadomości z nauk przyrodzonych: dla użytku szkoły guwernantek. T. 1, Obeymuiący wiadomości z astronomii, fizyki, chimii i mineralogii z figurami 1826

Był autorem wielu publikacji naukowych i popularyzatorskich. Przez niemal pół wieku (1841–1890) był członkiem redakcji i redaktorem działu nauk przyrodniczych w miesięczniku Biblioteka Warszawska. Oprócz wielu rozpraw i dzieł przyrodniczych (zwłaszcza entomologicznych) wydał m.in.: Rozprawa o naukach przyrodzonych, a w szczególności o historii naturalnej... (1819), O zwierzętach przez poetów i malarzy zmyślonych (1819), O błędach przeciwko naukom przyrodzonym w dziełach rymotwórców naszych (1836). Wydał i opracował Myślistwo ptasze... Mateusza Cygańskiego (1841). Publikował też utwory literackie tłumacząc Vireya Historia obyczajów i zmysłowości zwierząt (2 tomy, 1844) i Henri Milne-Edwardsa Zoologia. Położył duże zasługi w organizacji życia naukowego w Polsce, zwłaszcza w Warszawie.

Ważniejsze utwory i dzieła

  1. Wielmożnemu IMci Księdzu Janowi Bystrzyckiemu... w dzień imienia 24 czerwca 1817 roku najobowiązańszy uczeń ofiaruje, brak miejsca wydania 1817 (wiersz)
  2. Rozprawa o naukach przyrodzonych, a w szczególności o historii naturalnej..., Warszawa 1819[4]
  3. O zwierzętach przez poetów i malarzy zmyślonych, „Pamiętnik Naukowy” 1819; „Pamiętnik Warszawski” t. 15 (1819), s. 3 i następne, 137 i następne, 281 i następne oraz odb. Warszawa 1820; przekł. rosyjski (1819)
  4. Podróż z Berlina do Lipska, Lipsk 1821 (wiersz do H. Brezy)
  5. Do pana Karola Lipińskiego po danym koncercie w Lipsku dnia 25 sierpnia 1821 r. przytomni rodacy z pożegnaniem, Lipsk 1821 (wiersz)
  6. Rzecz o piórze pod względem jego budowy, różnic i użytku, „Popis publiczny uczniów Szkoły Wojewódzkiej Warszawskiej Ks. Ks. Pijarów”, Warszawa 1825[5] i odb.
  7. Wiadomości z nauk przyrodzonych dla użytku Szkoły Guwernantek t. 1, Warszawa 1826[6]; także pt. Wiadomości z astronomii, fizyki, chimii(!) i mineralogii, Warszawa 1826
  8. Książka dla dobrego chłopca ułożona... Dzieło wyłącznie przeznaczone do wprawienia małych dzieci w czytanie pism rozmaitych, Warszawa 1826
  9. O nowym szczególnym gatunku pszczołowatego owadu, Warszawa 1826
  10. Pobyt w ojczyźnie, Warszawa 1827 (wiersz adresowany do K. Milewskiego)
  11. Historyczno-naturalne opisanie znaczniejszych zwierząt, menażerią Van Dinter z Amsterdamu składających, Warszawa 1827
  12. Teoria gospodarowania wewnętrznego, czyli zbiór wiadomości potrzebnych gospodyniom, dla użytku instytutów żeńskich cz. 1, Warszawa 1828[7]; wyd. następne Warszawa 1837
  13. O błędach przeciwko naukom przyrodzonym w dziełach rymotworców naszych, „Akt uroczysty zakończenia rocznego biegu nauk w Gimnazjum Warszawskim przy ulicy Leszno”, Warszawa 1836; wyd. następne „Biblioteka Warszawska” 1845 t. 3[8]
  14. Wstęp do nauki gospodarowania, „Kalendarz powszechny na rok 1836”, Warszawa brak roku wydania i odb.
  15. Description de quelques myriapodes en Pologne, Paryż 1839 (druk nienotowany przez Estreichera)
  16. O turach i żubrach z okoliczności znalezienia niedawno czaszki wołu kopalnego w Pruszkowie w Płockiem, wyd. następne „Biblioteka Warszawska” 1845 t. 3
  17. Rozprawa o ptakach, które wyginęły z okręgu ziemskiego, Warszawa 1845
  18. Nazwiska monet u różnych narodów i w różnych wiekach używane, abecadłowo spisane i objaśnione przybliżonym porównaniem z dzisiejszymi pieniędzmi polskimi, Warszawa 1850[9]
  19. Sprawozdanie z podróży naturalistów odbytej w r. 1854 do Ojcowa[10], 1855
  20. Historia naturalna. Dzieło wskazujące pomoc do nauczenia się tej umiejętności, uważanej w głównych stanowiskach jej wzrostu t. 1, zeszyt 1, Warszawa 1859[11]
  21. Atlas do nauki historii naturalnej... objaśniony nomenklaturą polską, łacińską i francuską..., Warszawa 1860
  22. Pochwała hr. Konstantego Tyzenhauza w: Oologia ptaków polskich, Warszawa 1862 i odb. Warszawa 1862
  23. Nouvelle espèce de salamandride, „Revue et Magazin de Zoologie... Recueil manuel”, Paryż 1876; fragmenty wyd. osobno, Fontainebleau 1876.

Liczne artykuły, rozprawy naukowe i popularyzatorskie, korespondencji i wspomnienia Wagi ogłaszano w czasopismach i wydawnictwach zbiorowych: „Encyklopedia obrazowa systematyczna” t. 1, Warszawa 1838; „Biblioteka Warszawska” (1841–1890, tu m.in.: Wzmianka o życiu i działach naturalisty naszego ks. Krzysztofa Kluka, 1843 t. 3; Pomnik Klukowi w Ciechanowcu, 1847 t. 4); „Magazyn Powszechny” (1838); „Pamiętnik Fizycznych, Matematycznych i Statystycznych Umiejętności” (1830); „Pamiętnik Naukowy” (1819); „Pamiętnik Warszawski” (1819); „Przegląd Naukowych Rozmaitości” (1844); „Przyjaciel Ludu” (1843); „Przyroda i Przemysł” (1879/1880); „Sylwan” (1823); „Tygodnik ilustrowany” (1865). Ponadto pisywał także do gazetki rękopiśmiennej panien Łuszczewskich „Pszczółka” (1848–1849), artykuły jego pióra do numeru z grudnia roku 1848 ogł. J. W. Gomulicki w przypisie do edycji Pamiętnika Deotymy (Warszawa 1968, s. 224–226).

Zbiór jego wierszy, pt. Sielanki, zachowany w rękopisie Lw. Państw. Nauk. Biblioteki (Zbiory Baworowskich sygn. 948/I – collectanea A. Grabowskiego).

Przekłady

  1. J. J. Virey: Historia obyczajów i zmyślności zwierząt t. 1–2, Warszawa 1844[12][13]
  2. E. Milne-Edwards: Zoologia, Warszawa 1850.[14]

Prace edytorskie

  1. M. Cygański: Myślistwo ptasze, dzieło z XVI wieku, obejmujące wykład wszystkiego, co wówczas do ptasznictwa w Polszcze należało, a obok tego wymieniające rodzaje i gatunki ptaków krajowych. Teraz na nowo przedrukowane, z dodaniem przedmowy, objaśnień i przypisów A. Wagi, Warszawa 1842.

Listy

  1. Do M. Wiszniewskiego z 22 listopada 1842, z rękopisów Biblioteki Poturzyckiej ogł. „Kronika Rodzinna” 1886, s. 552
  2. Do J. I. Kraszewskiego z roku 1852, rękopis: Biblioteka Jagiellońska sygn. 6483 IV, k. 41–42
  3. Do K. W. Wójcickiego z roku 1858, rękopis: Biblioteka Jagiellońska sygn. 7833 IV, k. 126–127
  4. Do H. Rzewuskiego 3 listy z lat 1859–1864, rękopis: Ossolineum sygn. 12044/III, poz. 1
  5. Do księżnej... z 27 sierpnia 1862, rękopis: Ossolineum sygn. 9871/II, k. 75
  6. Do Ambrożego Grabowskiego z roku 1866, rękopis: Ossolineum sygn. 12153/II, poz. 2, k. 31–34
  7. Do W. Zawadzkiego z roku 1866, rękopis: Ossolineum sygn. 3456/II
  8. Listy do A. Wagi, Konstantego Branickiego i Benedykta Dybowskiego, oprac. K. Kowalska, A. Mroczkowska, B. Zielińska, Wrocław 1964.

Jego notatniki i różne papiery zachowano w Instytucie Zoologicznym PAN, Oddział w Krakowie.

Opracowania dot. twórczości Wagi

  1. J. Bartoszewicz: Z notatnika pamiętniczego... 1842–1848, ogł. K. Bartoszewicz, „Przegląd Historyczny” t. 14 (1912)
  2. F. S. Dmochowski: Wspomnienia od 1806 do 1830 r., Warszawa 1858; wyd. następne oprac. Z. Libera (Warszawa) 1959 „Biblioteka Pamiętnikarzy Polskich i Obcych”
  3. F. M. Sobieszczański: „Encyklopedia powszechna” Orgelbranda, t. 25 (1867)
  4. (Nekrologi): „Biblioteka Warszawska” 1890 t. 4; „Tygodnik Ilustrowany” 1890 t. 2, nr 48, s. 346; „Szkoła” 1890, s. 575
  5. Życiorys, rękopis: Biblioteka PAN Kraków sygn. 1354
  6. Deotyma-J.Łuszczewska: Pamiętnik 1834–1897, oprac. J. W. Gomulicki (Warszawa 1968)
  7. W. Ogrodziński: Polskie przekłady Horacego, „Commentationes Horatianae” t. 2, Kraków 1935 i odb. (s. 154)
  8. G. Brzęk: Złoty wiek ornitologii polskiej, Wrocław 1959
  9. M. Straszewska: Czasopisma literackie w Królestwie Polskim w l. 1832–1848 cz. 2 (1840–1848), Wrocław 1959 „Instytut Badań Literackich. Studia Historyczno-Literackie” nr 23
  10. T. Kozłowski: Polonica w czasopiśmie rosyjskim Wiestnik Jewropy, „Prace Polon.” seria XXIII (1967).

Przypisy

  1. T. 6, cz. 1: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 391.
  2. Stanisław Zieliński, Mały słownik pionierów polskich kolonialnych i morskich. Podróżnicy, odkrywcy, zdobywcy, badacze, eksploratorzy, emigranci – pamiętnikarze, działacze i pisarze migracyjni, Warszawa: Inst. Wyd. Ligi Morskiej i Kolonialnej, 1933, s. 570.
  3. Roczniki Gospodarstwa Krajowego. R. 16, 1858, T. 32, nr 2, Warszawa 1858, s. 4.
  4. Antoni Waga, Rosprawa o naukach przyrodzonych, a w szczególności o historyi naturalney [...], polona.pl [dostęp 2019-08-06].
  5. Rzecz o piórze pod względem jego budowy różnic y użytku, polona.pl [dostęp 2019-08-06].
  6. Antoni Waga, Wiadomości z nauk przyrodzonych. Dla użytku szkoły guwernantek. T. 1, Obeymuiący wiadomości z astronomii, fizyki, chimii i mineralogii z figurami, polona.pl [dostęp 2019-08-06].
  7. Antoni Waga, Teorya gospodarowania wewnętrznego, czyli Zbiór wiadomości potrzebnych gospodyniom dla użytku instytutów żeńskich. Cz. 1, polona.pl [dostęp 2019-08-06].
  8. Antoni Waga, O błędach przeciwko naukom przyrodzonym w dziełach rymotwórców naszych, Nadb.: Biblioteka Warszawska. Warszawa 1845. R. 5, t. 3., polona.pl [dostęp 2019-08-06].
  9. Antoni Waga, Nazwiska monet u różnych narodów i w różnych wiekach używane / abecadłowo spisane i objaśnione przybliżonem porównaniem z dzisiejszemi pieniędzmi polskiemi, polona.pl [dostęp 2019-08-06].
  10. Sprawozdanie z podróży naturalistów odbytéj w r. 1854 do Ojcowa., Oddr.: Biblioteka Warszawska. 1857., polona.pl [dostęp 2019-08-06].
  11. Antoni Waga, Historya naturalna. Dzieło wskazujące pomoc do nauczenia się tej umiejętności, uważanej w głównych stanowiskach jej wzrostu. T. 1, polona.pl [dostęp 2019-08-06].
  12. Historya obyczajów i zmyślności zwierząt, z podziałami metodycznemi i naturalnemi wszystkich ich gromad. T. 1, Zwierzęta kręgowe, polona.pl [dostęp 2019-08-06].
  13. Historya obyczajów i zmyślności zwierząt, z podziałami metodycznemi i naturalnemi wszystkich ich gromad. T. 2, Zwierzęta niekręgowe, polona.pl [dostęp 2019-08-06].
  14. Zoologja, polona.pl [dostęp 2019-08-06].

Bibliografia

  • Wielka Ilustrowana Encyklopedia Gutenberga (1934–1939)
  • Ilustrowana Encyklopedia Trzaski, Everta i Michalskiego (1924–1927)
  • Wielka Encyklopedia Powszechna PWN (1962–1969)
  • T. 6, cz. 1: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 391–393.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Teorya gospodarowania wewnetrznego Cz. 1 1837 (67075367).jpg
Adres wydawniczy: Warszawa : Druk. XX. Pijarów, 1837
strona tytułowa
Opis fizyczny: 402, [13] s. : err. ; 17 cm
Pochwala Konstantego hrabi Tyzenhauza. 1862 (52216915).jpg
Adres wydawniczy: Warszawa : [s.n.], 1862 (Warszawa : Druk. Gazety Polskiej)
strona tytułowa
Opis fizyczny: [2], XXVI, V s. ; 23 cm
Rosprawa o naukach przyrodzonych a w szczegolnosci o historyi naturalney 1819 (52161817).jpg
Adres wydawniczy: Warszawa : [s.n.], 1819 (Warszawa : Druk. XX Piiarów)
strona tytułowa
Opis fizyczny: [2], 52 s. ; 18 cm
Nazwiska monet u roznych narodow i w roznych wiekach uzywane 1850 (12047480).jpg
Adres wydawniczy: Warszawa : nakł. i dr. S. Orgelbarda Księgarza i Typografa, 1850
Opis fizyczny: [6], 113 s
O bledach przeciwko naukom przyrodzonym w dzielach rymotworcow naszych 1845 (52163084).jpg
Adres wydawniczy: [Warszawa : s.n., 1845]
strona tytułowa
Opis fizyczny: S. [1], 76-98 ; 23 cm
Wiadomosci z nauk przyrodzonych 1826 (52216174).jpg
Adres wydawniczy: Warszawa : A. Brzezina, 1826
Współtwórcy: Brzezina, Andrzej (ca 1795-1831) pbl
Opis fizyczny: [6], IV, [2], 323, [23] s., [6] k. tabl. : il. ; 18 cm
Antoni Waga cropped.jpg
Antoni Waga, [1851-1962]
Ukaziciel polskich nazwisk na rodzaje krolestwa roslinnego 1849 (105287571).jpg
Adres wydawniczy: Warszawa : [s.n., 1849] (Warszawa : S. Strąbski)
Współtwórcy: Waga, Jakub (1800-1872). Flora polska jawnokwiatowych rodzajów czyli botaniczne opisy tak dzikich jako i hodowanych pod otwartym niebem jawnokwiatowych Królestwa Polskiego roślin, uporządkowane według zasad sztucznego układu a poprzedzone ogólnem wyobrażeniem o znaczniejszych przyrodzonych pokrewieństwach roślinnego królestwa
strona tytułowa
Opis fizyczny: XXX, [2], 336 s. ; 23 cm
Atlas historyi naturalnej 1860 (52219645).jpg
Adres wydawniczy: Warszawa : J. Odesser, 1860 ([Warszawa] : J. Psurski)
strona tytułowa
Opis fizyczny: [4], IV, 191 s., X k. tabl. ; 17 cm
Historya naturalna 1859 (52161316).jpg
Adres wydawniczy: Warszawa : [s.n.], 1859 (Warszawa : K. Kowalewski)
strona tytułowa
Opis fizyczny: [6], 218 s., [1] k. tabl. ; 23 cm
Rzecz o piorze pod wzgledem jego budowy roznic y uzytku. 1825 (52084209).jpg
Adres wydawniczy: [S.l. : s.n., 1825]
strona tytułowa
Opis fizyczny: 48 s. ; 23 cm