Anzelm z Canterbury

Święty
Anzelm z Canterbury (OSB)

arcybiskup doktor Kościoła
Data i miejsce urodzenia	1033 Aosta
Data i miejsce śmierci	21 kwietnia 1109 Canterbury
Czczony przez	Kościół katolicki wspólnotę anglikańską
Kanonizacja	1494 przez papieża Aleksandra VI
Wspomnienie	21 kwietnia
Atrybuty	pastorał, pióro, księga, zając[1]
Szczególne miejsca kultu	Katedra w Canterbury

Pieczęć Anzelma z Canterbury.

Anzelm z Canterbury lub Anzelm z Aosty (ur. 1033, zm. 21 kwietnia 1109) – włoski duchowny katolicki, benedyktyn, filozof uważany za jednego z twórców scholastyki, teolog katolicki, święty Kościoła katolickiego i doktor Kościoła.

Życiorys

Był synem Longobarda Gundulfa i Erenbergi. Urodzony w dolinie Aosty, tam też zdobywał podwaliny wiedzy w szkole przyklasztornej wbrew woli ojca, a za sprawą wpływu matki^[2]. Refleksje nad powołaniem zawiodły Anzelma do Burgundii, gdzie jako młody oblat usłyszał o Lanfranku z Bec. Podążając za sławą filozofa udał się do benedyktyńskiego opactwa w Bec i tam w wieku 27 lat^[3] wstąpił do zakonu. Od 1063 roku pełnił obowiązki przeora. W tym okresie sformułował założenia swojej myśli filozoficznej. Nieprzerwanie prowadził działalność pisarską również wtedy, gdy musiał ją godzić z obowiązkami opata, które mu powierzono w 1078 roku. Musiał wtedy godzić pracę naukową z koniecznością podjęcia dodatkowej aktywności przy wizytowaniu opactw i klasztorów w Normandii i Anglii. Z nominacji Wilhelma II został w 1093 roku następcą Lanfranka jako arcybiskup Canterbury. Będąc arcybiskupem Canterbury, wchodził w konflikt z władcami Wilhelmem II i Henrykiem I o inwestyturę, a brak akceptacji ze strony papieża Urbana II dla wycofania się do Bec sprawił, że wędrował z Rzymu do Bari i Lyonu. W tym okresie uczestniczył w synodach w Bari i Rzymie, które odbyły się w kolejno w 1098 i 1099 roku. Prymas dwukrotnie opuszczał Anglię w roku 1097 i 1106^[4]. Spór zakończył się kompromisem (1107 r.^[3]): władca zrezygnował z mianowania biskupów, jednak odbierał hołd z ziem administrowanych przez kościół (potwierdzony w tzw. konkordacie wormackim).

Filozofia św. Anzelma zalicza się do średniowiecznego nurtu dialektycznego. Filozof ów był głosicielem prymatu intelektu nad czystą wiarą i dowodził w swoich dziełach, iż da się udowodnić istnienie Absolutu (Boga) za pomocą czystego rozumu.

Filozofia

Wiara poszukująca zrozumienia (Fides Quaerens Intellectum)

Najważniejsze tezy św. Anzelma dotyczą problemu relacji rozumu do wiary, jednej z najbardziej istotnych kontrowersji średniowiecza. Polemizując z ortodoksyjną filozofią chrześcijańską św. Augustyna, Anzelm twierdzi, że rozum jest niezbędny do wytworzenia w umyśle idei Boga, i dopiero od tego punktu należy rozwijać swoją wiarę. Prace Anzelma zawierają również sugestie, aby nie traktować powagi Pisma Świętego jako nadrzędnej wobec własnego intelektu i w swoich poszukiwaniach duchowych skupić się w pierwszej kolejności na głosie rozumu, a nie Pisma.

Nawiązując do starożytnej idei logosu, a więc przepełniającego świat Porządku – lub Rozumu – Anzelm dostrzega w rzeczywistości uporządkowanie, które daje się poznać – poprzez podobieństwo – właśnie przy pomocy rozumu. Swoich rozważań zdecydował się jednak nie opierać na żadnym z uznawanych wówczas autorytetów, takich jak Pismo Święte czy nauka Ojców Kościoła, lecz prawd wiary dowodzić w sposób wyłącznie rozumowy (Sola Ratio). Nie jest możliwe zrozumienie bez wiary. Filozof wywodzi dalej z tej tezy myśl, iż Bóg, tworząc świat w taki właśnie precyzyjnie rozumny sposób, dał nam wskazówkę, aby łączyć się z Absolutem poprzez intelekt.

Rozumowe argumenty na istnienie Absolutu

Św. Anzelm poświęcił wiele uwagi, zwłaszcza w swoich dziełach Monologion (1076) oraz Proslogion (1077–1078), dowiedzeniu istnienia Boga na drodze rozważań intelektualnych. Posługuje się m.in. znanym ze starożytności konceptem „pierwszego poruszyciela”, zwanego w pracach Anzelma „ostateczną przyczyną”. Wedle tej myśli każda rzecz na świecie ma swoją przyczynę, która również została przez jakąś przyczynę spowodowana. A ponieważ wywodzenie takie w nieskończoność jest bezcelowe, koniecznym staje się przyjęcie idei Pierwszego Poruszyciela lub – u św. Anzelma – Ostatecznej Przyczyny, jaką jest Bóg. Pomysł ten stanie się jednym z pięciu dowodów na istnienie Boga wymienianych przez św. Tomasza z Akwinu.

Najbardziej jednak znaną koncepcją św. Anzelma jest dowód (nazwany później przez I. Kanta dowodem ontologicznym) na istnienie Boga, który zawarł w Proslogionie. Mówi on, że istnienie Boga można wydedukować z istnienia samego pojęcia „Bóg”. Choć pomysł ten na pozór wydaje się sprzeczny logicznie, konstrukcja myślowa św. Anzelma jest niezwykle pieczołowicie przemyślana. Oto uproszczony proces myślowy, który doprowadził filozofa do dowiedzenia istnienia Boga:

Istnieje w języku pojęcie „Bóg”. Cechą desygnatu pojęcia „Bóg” jest absolutna doskonałość. Jeśli zaś owo słowo oznacza byt doskonały, to temu bytowi nie może niczego brakować. W szczególności zaś nie może brakować mu przymiotu istnienia. Musi więc on istnieć.

Choć powszechnie przyjęło się za Kantem mówić, że jest to dowód, niektórzy podkreślają, iż powinno się raczej mówić o argumencie (więcej E. Mascall, Otwartość bytu).

Poza rozumem

Św. Anzelm z Canterbury zdawał sobie sprawę z tego, że doskonałej wiary nie da się wyprowadzić z samego rozumu. Zwracał więc szczególną uwagę na to, aby po podjęciu próby zrozumienia idei Boga, skierować się w stronę czystej wiary. Św. Anzelm kładł tu szczególny nacisk na boskie Objawienie, któremu przypisywał moc przekształcenia wiary rozumowej w wiarę pełną, czyli związaną również z cnotą ufności w Boga.

Poglądy na temat kobiet

Zarzucano św. Anzelmowi, podobnie, jak innym teologom średniowiecza, wrogość wobec kobiet. Przypisuje się mu zdanie: „nie ma bardziej szkodliwej rzeczy od kobiety”. Jednak jego główne dzieła Monologion i Proslogion nie zawierają poglądów mizoginicznych. Podobnie zresztą jak przypisywana mu Pieśń o pogardzie świata (Carmen de contemptu mundi, Patrologia Latina 158) nie jest jego autorstwa (prawdziwym autorem tego utworu był Roger de Caen). Liczna korespondencja z kobietami, dla których był cenionym kierownikiem duchowym, dowodzi, że św. Anzelma nie można uznać za mizoginistę^[5].

Dzieła

Podczas pobytu w Bec

• Monologion (1076)
• Proslogion (1077–1078)
• De grammatico (pol. O gramatyku. Dialog o paronimach) (1080–1085)
• De veritate (pol. O prawdzie) (1080–1085)
• De libertate arbitrii (pol. O wolności woli) (1080–1085)
• De casu diaboli (pol. O upadku diabła) (1085–1090)
• De incarnatione Verbi (1092–1094)

Jako arcybiskup Canterbury

• Cur Deus Homo (1094–1098)
• De conceptu virginali et originali peccato (1099–1100)
• Epistola de incarnatione Verbi (1101)
• De processione Spiritus Sancti (1102)
• Epistolae de sacramentis (1106–1107)
• Epistolae ad Walerannum (1106–1107)
• De Sacrificio Azymi et Fermentati (1106–1107)
• De Sacramentis Ecclesiae (1106–1107)
• De Concordia Praescientiae et Praedestinationis et Gratiae Dei cum Libero Arbitrio (pol. O zgodności przedwiedzy, predestynacji i wolnej woli z łaską Bożą) (1107–1108)

Do spuścizny Azelma z Canterbury zaliczane są liczne rozważania o modlitwie i epistoły.

Polskie przekłady dzieł

• Monologion. Proslogion. Tadeusz Włodarczyk (tłum.); Iwo Edward Zieliński (przejrzał, wstęp, przypisy), 1992.
• Monologion. Proslogion. Leszek Kuczyński (tłum.), 2007.
• O gramatyku: dialog o paronimach. Monika Malmon; Tadeusz Grzesik (tłum.), 2015.
• O prawdzie. O wolności woli. O upadku diabła. Andrzej P. Stefańczyk (tłum., wstęp, koment.), 2011.
• O upadku diabła. Grzegorz Kotłowski (tłum.), 2000.

Znaczenie

Do dorobku św. Anzelma w swych pracach nawiązywali między innymi Karl Barth, Kartezjusz i Leibniz, a benedyktyńskie centrum studiów w Rzymie nosi nazwę Anselmianum. Jako arcybiskup występował przeciw pretensjom biskupów Yorku do prymasowskich uprawnień stolicy biskupiej Canterbury. Swoim apostolatem objął tereny Szkocji i Irlandii. Objął opieką formację duszpasterską, a także zreformował i przyczynił się do rozwoju życia zakonnego. Jest określany jako „ostatni z Ojców, a pierwszy z przedstawicieli scholastyki”. Prace Anzelma z Canterbury wpłynęły na filozofię i teologię katolicką, a także rozwój teodycei. Bronił niezależności i praw Kościoła w stosunkach z władzami świeckimi. Rozpropagował ontologiczne argumenty na istnienie Boga.

Kult

Relikwie Anzelma złożone są w katedrze w Canterbury^[6].

Jego wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim obchodzone jest w dzienną rocznicę śmierci (21 kwietnia).

W ikonografii przedstawiany jest w szatach biskupich z atrybutami swej działalności piórem lub księgą. Atrybutami świętego jest pastorał i zając symbolizujący tułaczkę^[6].

Papież Aleksander VI w 1494 roku kanonizując św. Anzelma potwierdził jego kult^[3][7]. W 1720 roku ogłoszony został przez Klemensa XI doktorem Kościoła.

Zobacz też

• kult świętych
• modlitwa za wstawiennictwem świętego
• święci i błogosławieni Kościoła katolickiego

Przypisy

Bibliografia

• Henryk Fros SJ, Franciszek Sowa: Księga imion i świętych. T. 1: A-C. Kraków: WAM, Księża Jezuici, 1997, s. 239/241. ISBN 83-7097-271-3.
• Święci na każdy dzień. T. II: Kwiecień. Kielce: Wydawnictwo Jedność, 2009, s. 82–86. ISBN 978-83-7558-294-9.
• Hugo o. Hoever SOCist: Żywoty Świętych Pańskich. Olsztyn: Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, 1983, s. 143–144.
• Małgorzata Frankowska-Terlecka (oprac.): Wszystko to ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XII wieku. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14888-8.
• Byt i własności według Anzelma z Canterbury.pdf – Diametros nr 13 (wrzesień 2007): 40–57 (autor: Leopold Hess).

Linki zewnętrzne

• ThomasT. Williams ThomasT., Saint Anselm, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy [online], CSLI, Stanford University, 21 grudnia 2015, ISSN 1095-5054 [dostęp 2017-12-31]  (ang.). (Święty Anzelm)
• GregG. Sadler GregG., Anselm of Canterbury, Internet Encyclopedia of Philosophy, ISSN 2161-0002 [dostęp 2018-06-27]  (ang.).
• Fabio Arduino: Sant' Anselmo d'Aosta. [dostęp 2010-08-18]. (wł.).
• Dzieła Anzelma z Canterbury w bibliotece Polona
• Żywot ś. Anzelma Arcybiskupa Kantuaryjskiego w Żywotach świętych Piotra Skargi