Aoryst

Aoryst (gr. ἀόριστος aoristos – „nieokreślony” lub „nieograniczony”), czasem nazywany z łaciny aoristus – czas lub aspekt gramatyczny, występujący w niektórych językach. W wielu językach pełni przede wszystkim funkcję czasu przeszłego dokonanego (często przeciwstawionego jednak perfectum, mogącemu także wyrażać czynności dokonane, ale o bliższym niż aoryst związku z teraźniejszością), znane są jednak również użycia aorystu jako aspektu czasu przyszłego, trybu przypuszczającego lub życzącego (optativus).

Języki indoeuropejskie

Najbardziej znanym przykładem języka o wszystkich wymienionych wyżej funkcjach aorystu jest greka klasyczna. Aoryst istnieje też w sanskrycie.

Dawniej występował jako czas przeszły dokonany we wszystkich językach słowiańskich, odziedziczony po języku praindoeuropejskim. Współcześnie występuje w języku górno- i dolnołużyckim, serbsko-chorwackim, bułgarskim i macedońskim.

Występował także w archaicznym języku polskim, ale w najstarszych zabytkach języka polskiego naliczono już tylko kilkanaście jego wystąpień. Przykładowa odmiana w staropolszczyźnie:

 l. poj.l. mn.
1. os.widziechwidziechom
2. os.widziewidzieście
3. os.widziewidziechą

Odpowiada ona współczesnemu zobaczyłem/am, zobaczyłeś/aś itd. W językach słowiańskich formy aorystu drugiej i trzeciej osoby liczby pojedynczej są identyczne i mają końcówkę zerową.

W języku chorwackim formy aorystu i imperfectum zachowały się jedynie w języku pisanym. Na początku XXI wieku zauważono ich częste stosowanie w języku potocznym w SMS, ze względu na krótkość form[1].

Języki ałtajskie

Imiesłów

W językach ałtajskich terminem aoryst określa się imiesłowy, czyli formy odczasownikowe mające charakter imienny (przymiotnikowy lub rzeczownikowy), charakteryzujące się znaczeniem przyszłym lub teraźniejszo-przyszłym[2]. Przykładowo w językach turkijskich formy te tworzy się za pomocą przyrostków -r, -ur, -ar, zaś w językach tungusko-mandżurskich – za pomocą -r oraz -ra[2].

W języku tureckim imiesłów aorystu, tworzony przyrostkami -r, -ar (tj. -ar lub -er), -ir (tj. -ir, -ır, -ur lub -ür), „oznacza czynności ogólne, nieograniczone jakimiś konkretnymi granicami czasowymi”, np. çalar saat „budzik” (dosł. „zegar dzwoniący”), kaynar su „wrzątek” (dosł. „wrząca woda”), güvenilir kaynak „wiarygodne źródło”[3].

Czas

Aorystem nazywa się też w językach ałtajskich czas gramatyczny, który tworzony jest z wykorzystaniem tej formy odczasownikowej, a który ma szerokie znaczenie czasu teraźniejszego, bliskiego przyszłego lub niedawno przeszłego[4].

W językach tungusko-mandżurskich aoryst „najczęściej oznacza czas teraźniejszy, ale może przybierać także znaczenie czasu przeszłego, zbliżonego wszakże do teraźniejszego, tj. na ogół oznacza nie tylko czynność będącą w toku, lecz i dopiero co ukończoną lub dopiero co rozpoczętą, czy wreszcie mającą się rozpocząć niebawem. Posiadają więc te formy dość nieokreślony charakter, który zmienia się w zależności od kontekstu, a czasem i od dialektu”[5].

W języku tureckim aoryst jako czas służy do wyrażania[6]:

  • czynności ogólnych, powtarzających się
  • czynności, które nastąpią bądź mogą nastąpić w bardzo bliskiej przyszłości
  • ogólnych sentencji, przysłów itp.
  • streszczeń filmów
  • anegdot i dowcipów
  • próśb, życzeń i zwrotów grzecznościowych
  • nadziei, oczekiwań itp., zwłaszcza jako wtrąceń zdaniowych.

Przypisy

  1. ↑ Hana Jirásková, Chorvatština nejen pro samouky, LEDA 2009, str. 382.
  2. ↑ a b Ramstedt 1952 ↓, s. 86-89.
  3. ↑ Stachowski 2007 ↓, s. 359.
  4. ↑ Kotwicz 1953 ↓, s. 244.
  5. ↑ Kotwicz 1953 ↓, s. 203-204.
  6. ↑ Stachowski 2007 ↓, s. 258-259.

Bibliografia

Języki ałtajskie

  • Władysław Kotwicz. Studia nad językami ałtajskimi. „Rocznik Orientalistyczny”. XVI (1950), s. 1-314, 1953. Polskie Towarzystwo Orientalistyczne. 
  • Marek Stachowski: Gramatyka języka tureckiego w zarysie. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2007. ISBN 978-83-7188-030-8.
  • G. J. Ramstedt: Einführung in die altaische Sprachwissenschaft. T. II: Formenlehre. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura, 1952, seria: Mémoires de la Société Finno-Ougrienne 104:2.

Linki zewnętrzne