Apollo (mitologia)

Apollo

Ἀπόλλων

bóg piękna, światła, życia, zarazy, śmierci, muzyki, wróżb, prawdy, prawa, porządku, patron sztuki i poezji, przewodnik Muz i charyt
Apollo Sauroktonos (zabijający jaszczurkę) Praksytelesa
Występowanie	mitologia grecka mitologia rzymska
Atrybuty	Lira
Siedziba	Parnas
Teren kultu	starożytna Grecja starożytny Rzym
Odpowiednik	W mitologii rzymskiej, tak samо: Аpоllо
Rodzina
Ojciec	Zeus
Matka	Leto
Rodzeństwo	Artemida (siostra-bliźniaczka)
Dzieci	z Ftyją: Doros; z Kaliope: Orfeusz, Linos; z Koronis: Asklepios; z Kyrene: Aristajos; z Talią: Korybanci

Apollo (gr. Ἀπόλλων Apóllōn, zwany też Φοῖβος Phoibos ‘Jaśniejący’, łac. Apollo) – w mitologii greckiej syn Zeusa i Leto. Urodził się na wyspie Delos i należy do dwunastu najważniejszych bogów Olimpu^[1]. Był bliźniaczym bratem Artemidy. Uważany za boga piękna, światła, życia, śmierci, zarazy, muzyki, wróżb, prawdy, prawa, porządku, patrona sztuki i poezji, przewodnika muz (Ἀπόλλων Μουσηγέτης Apóllōn Mousēgétēs), natchnienia, lecznictwa i uzdrawiania, łucznictwa, kawalerów, a także wieszczek. Uważany był także za Apolla Epikuriosa, boga uzdrawiania i jako taki uratował mieszkańców Figalei przed epidemią dżumy, którzy z wdzięczności dla niego zbudowali świątynię Apollina w Bassaj^[2]. Jako bóg odwracający zło i przynoszący zbawienie, który otrzymał od Rzymian m.in. przydomek medicus („uzdrawiający, zdrowy”) i do dziś jest przywoływany w Przysiędze Hipokratesa^[3]. Odkąd Apollo został przydzielony do sztuki, od czasów starożytnych pojawiał się w poezji i sztukach pięknych. Jean de La Fontaine wykorzystał motyw Febusa i Boreasza w jednej ze swoich bajek z 1668. Innym przykładem z 1914 jest obraz Giorgio de Chirico Pieśń o miłości (Le chant d'amour). Przedstawia enigmatyczną kombinację popiersia Apolla przymocowanego do ściany domu i gumowej rękawicy. W tle dymiący pociąg^[4]. Swą siedzibę miał na szczycie góry Parnas w Delfach, skąd zsyłał natchnienie. Mury okalające dom Apollina okalały też miejsce słynnej wyroczni delfickiej.

Apollo był najprzystojniejszym męskim bogiem spośród greckich bóstw. Smukły, o złotych lokach, onieśmielał spojrzeniem swoich średnio niebieskawych oczu.

Był zazdrosny i zawistny, np. zacięcie konkurował z Marsjaszem, frygijskim satyrem flecistą, o miano najlepszego muzyka. Nawet kiedy ten przyznał mu pierwszeństwo, Apollo skrępował mu ręce i nogi, przywiązał do drzewa i obdarł żywcem ze skóry.

Kiedy Zeus raził piorunem Asklepiosa (syna Apollina), ten w zemście zabił kilku cyklopów z kuźni Hefajstosa. Za to morderstwo Apollo musiał przez dziewięć lat służyć jako parobek u króla Admeta w Tesalii.

Domeny i atrybuty

W rzeczywistości bóstwo o szerokich, często sprzecznych kompetencjach. Pierwotnie androgyniczny (śladem tego bliźniacza para Apollo-Artemida) bóg gwałtownej śmierci – Grecy wywodzili jego imię od ἀπόλλυμι (apóllymi) „niszczę, zabijam”, ale por. też IE. *abol (<*obol-) „jabłko” (symbol – źródło wiedzy). Bóg jednocześnie solarny i chtoniczny. Zabijając węża-smoka Pytona – syna Gai nasłanego na matkę Apollina i Artemidy przez zazdrosną Herę (w innej wersji mity ofiarą Apollo był Delfyne, będący hipostazą pierwotnej Magna Mater) – strzegącego bramy do tajemnej wiedzy ukrytej pod ziemią, zyskał wizjonerskie zdolności i przejął władzę nad wyrocznią w Delfach (gr. delfys „macica”). Zabójstwo Pytona, podobnie jak zabójstwo Wrytry przez Indrę, było wielkim, bohaterskim czynem, ale i przekleństwem, z którego należało się oczyścić. Ustanowił więc igrzyska pytyjskie, zszedł też do podziemia. Stał się przekaźnikiem Zeusowych wyroków, szczególnie w sprawie obrzędów oczyszczenia po zbrodni zabójstwa. Oddalał (apotropaios) i oczyszczał (katharsios) od zła (zbrodni mordu), które sam wywołał.

Łuk i lira, którymi posługuje się Apollo, mogą być interpretowane jako narzędzia przeciwstawne (mordu i oczyszczenia). Może być to również w rzeczywistości jedno, najbardziej pierwotne, instrumentum – symbol władzy nad życiem i śmiercią oraz wiedzy (zarówno jako instrument muzyczny – przygrywający podczas szamańskiego obrzędu, jak i łuk miotający strzały, na których szaman podróżuje w zaświaty).

Apollinowi był także poświęcony wawrzyn szlachetny, który nałożył na głowę po przybyciu do doliny Tempe i obmyciu się z krwi przelanej po zabiciu Pytona.

M. Eliade stwierdza, że krwawa mitologia apollińska odbija proces przenikania kultu Apollina do Grecji i przejmowanie przezeń atrybutów bóstw przedindoeuropejskich (o charakterze rolniczym, tellurycznym i tradycji jeszcze megalitycznej – delficki omfalos). Istnieje też hipoteza (na gruncie irańskim co prawda) o powstawaniu tego typu mitów w wyniku syntezy dwu oddzielnych nurtów życia religijnego (żeńskiego: rolniczo-przydomowego i męskiego: nomadycznego lub półnomadyczno-wojowniczego) w obrębie jednej wspólnoty plemiennej. Mimo degradacji i asymilacji atrybutów Bogini Ziemi, przepowiednie nadal głosiła kapłanka Pytia (w poważniejszych sprawach stosująca maneisa, szał poetycki, stan profetycznej ekstazy znany z innych religii indoeuropejskich i obrzęd zstępowania do podziemi, ad uterum), której przekaz tłumaczył prorok. Z czasem ta złowróżbna strona bóstwa zostaje oswojona, Apollo coraz bardziej staje się bogiem porządku i prawa – harmonii świata.

Dwa kierunki, z których wywodzono Apollina to: północny – eurazjatycki, oraz wschodni – małoazjatycki. Pierwszy poparty jest mitem o corocznych (zimowych) podróżach Apollina do rodzinnej ziemi (Hyperborei). Podczas jego nieobecności w Delfach miał rządzić Dionizos. Za drugim kierunkiem przemawia lokalizacja największych ośrodków jego kultu (Azja Mniejsza) i inskrypcja hetycka z imieniem Apulúnas „bóg bram”.

Kochanki i kochankowie w mitologii

Apollo nie miał żony ani szczęścia w miłości. Boginie, nimfy i kobiety śmiertelne, które do niego wzdychały nigdy nie mogły zatrzymać go dłużej przy sobie. Te natomiast które darzył afektem, nie odpowiadały na jego zaloty.

Apollo był zakochany w Dafne, córce Gai i Penejosa. Dziewczyna jednak odrzucała jego zaloty. Apollo postanowił zdobyć Dafne za wszelką cenę. Ścigał ją tak długo, aż dziewczyna straciła siły. Dziewczyna poprosiła wtedy ojca – boga rzeki – o pomoc. Penejos spełnił prośbę córki. Dafne zmieniła się w krzak wawrzynu szlachetnego. Apollo załamał się po metamorfozie swej wybranki. Z gałęzi drzewa uplótł wieniec, który odtąd ozdabiał jego głowę.

Apollo zakochał się też w pięknej nimfie Kastalii, córce rzecznego boga Acheloosa i zabiegał o jej względy. Nimfa nie mogąc sobie poradzić z natarczywością zalotów Apollina rzuciła się do źródła bijącego ze skał Parnasu. Apollin uświęcił to miejsce, nazywając źródło jej imieniem. Woda z tego źródła zsyłała moc natchnienia na każdego, kto się jej napił.

Na życzenie Apolla Artemida przebiła strzałą z łuku ukochaną Apollina Koronis, która zakochawszy się w śmiertelniku Ischysie wzgardziła miłością Apolla.

Apollo na późnorzymskiej mozaice

Synem Apollina i Koronis był Asklepios, mający władzę nad życiem (jego hipostazami były chtoniczne w swym charakterze: wąż i pies). Z muzą Kaliope miał synów Orfeusza i Linosa a z Talią Korybantów (boskich tancerzy). Z Kyrene miał syna Aristajosa, a z Ftyją - Dorosa. Hamadriada Dryope zrodziła mu syna Amfissosa - późniejszego założyciela miasta Ojta, w którym wzniósł świątynie ku czci Apolla, a kapłanką w niej została Dryope. Pewnego dnia Dryope zniknęła bez śladu, a obok posągu Apollina wyrosła topola.

Kochanką Apollina była też Kreuza, córka ateńskiego króla Erechteusza (prześladowcy Heraklidów), która urodziła mu syna Iona – mitycznego protoplastę Jonów, ludu helleńskiego. Obawiając się gniewu ojca, Kreuza oddała synka na wychowanie Pytii.

Był również zakochany w Hiacyncie i Kyparissosie. Miłość z Hiacyntem skończyła się fatalnie. Podczas rzutów dyskiem przypadkowy podmuch zniósł dysk, który zabił oblubieńca Apollina.

Przypisy

Religia i mitologia rzymska

Główni bogowie	Apollo Ceres Diana Fortuna Junona Jupiter Lary Mars Merkury Minerwa Neptun Pluton Kwiryn Sol Wenus Westa Wulkan
Inni bogowie	Adranus Averruncus Bachus Bellona Bona Dea Coelus Kastor i Polluks Clitunno Kupidyn Dis Pater Faunus Glykon Inuus Janus Liber Lucina Luperkus Orkus Penaty Pomona Roma Saturn Silvanus Terra Limentinus Terminus
Personifkacje	Aius Locutius Angerona Concordia Copia Discordia Fides Fortuna Libertas Spes
Legendarni założyciele	Eneasz Romulus i Remus Numa Pompiliusz Serwiusz Tuliusz Ankus Marcjusz
Kapłani	Augur Flamen Haruspik Pontifex maximus Rex Nemorensis Rex sacrorum Westalka
Wierzenia i praktyki	święta kult cezarów mitologia księgi sybillińskie świątynie rzymskie