Araliowate
 Aralia sercowata | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | araliowate |
| Nazwa systematyczna | |
| Araliaceae Juss. Gen. Pl.: 217. 4 Aug 1789 | |
Araliowate (Araliaceae Juss.) – rodzina drzew, krzewów, pnączy o zdrewniałych łodygach (podrodzina Aralioideae), rzadziej roślin zielnych (podrodzina Hydrocotyloideae). Należą tu 43 rodzaje z 1450 gatunkami występującymi głównie w strefie tropikalnej i subtropikalnej[2], choć sięgające także rejonów arktycznych i umiarkowanych chłodnych w Ameryce Północnej, na Dalekim Wschodzie (Sachalin), na półkuli południowej rosnąc na południowych krańcach Ameryki Południowej i w Nowej Zelandii[3]. W Polsce rosną dziko przedstawiciele dwóch rodzajów – wąkrota Hydrocotyle i bluszcz Hedera[4].
W ziołolecznictwie cenione od dawna są różne gatunki z rodzaju wszechlek Panax. W Azji Tetropanax papyrifer dostarcza surowca do wyrobu wysokiej jakości papieru stosowanego do malowania farbami wodnymi (gwaszem) oraz wyrobu papierowych kwiatów. Użytkowane jest także drewno do celów konstrukcyjnych i na opał niektórych gatunków z rodzajów eleuterokok, szeflera i Meryta. Liczne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne, zwłaszcza z rodzajów: bluszcz, fatsja (także mieszaniec międzyrodzajowy – fatsjobluszcz), szeflera, aralia, eleuterokok, Dendropanax, Polyscias, Plerandra i innych. Przedstawiciele rodzaju wąkrota uprawiani są jako rośliny akwariowe[3].
Morfologia
- Pokrój
- Rośliny o pędach zazwyczaj zdrewniałych – drzewa, krzewy i pnącza (bluszcz), rzadziej zielne: wąkrota i zrostnik, niektórzy przedstawiciele rodzajów aralia i wszechlek). Pędy często słabo rozgałęzione, zwykle z wyraźnymi bliznami liściowymi[3].
- Liście
- Przeważnie skrętoległe, rzadziej naprzeciwległe, zwykle długoogonkowe, bez przylistków lub z drobnymi. Blaszki różnie uformowane – pojedyncze lub złożone dłoniasto albo pierzasto, także podwójnie. Liście pojedyncze też często klapowane, czasem tarczowate (wąkrota). Użyłkowanie liścia pierzaste lub błoniaste. Brzeg blaszki zróżnicowany – cały, klapowany, ząbkowany lub piłkowany[3].
- Kwiaty
- Drobne, niepozorne, obupłciowe, promieniste, zebrane w różnego rodzaju kwiatostany, przeważnie w baldachy i główki, rzadziej grona i kłosy, przy czym baldachy zwykle rozwijają się jeszcze w złożonych kwiatostanach groniastych lub kłosokształtnych. Kielich zredukowany do niewyraźnych ząbków lub rąbka, przyrośniętych do zalążni. Korona kwiatu wolnopłatkowa (rzadko płatki u nasady zrośnięte), złożona najczęściej z pięciu lub 10 płatków (rzadko inna liczba od 3 do 12, lub brak ich zupełnie), odpadająca. Pręciki wolne, w ilości równej płatkom (rzadko większej), ułożone w okółku naprzemianlegle do płatków, przyczepione do krążka miodnikowego, przez który przechodzi szyjka słupka. Słupek zbudowany jest z dwóch-pięciu owocolistków, każdy tworzący własną komorę zalążni. Zalążnia dolna lub wpół dolna, rzadko górna. Szyjek słupka tyle, ile owocolistków, są one wolne, lub (całkowicie albo częściowo) zrośnięte[3].
- Owoc
- Pestkowiec lub jagoda u Aralioideae i rozłupnia u Hydrocotyloideae[3].
Systematyka
Jedna z rodzin rzędu selerowców Apiales. Dawniej przyjmowano, że w odróżnieniu od zielnych selerowatych do rodziny tej należą rośliny zdrewniałe. To sztuczne kryterium nie utrzymało się, bowiem formy zielne występują w obrębie rodzajów Aralia i Panax, a co istotniejsze – rodzaje wąkrota Hydrocotyle i Trachymene, tradycyjnie włączane do selerowatych okazały się tworzyć grupę siostrzaną wobec pozostałych araliowatych (inne rodzaje tworzące tradycyjnie wyróżnianą podrodzinę Hydrocoloideae pozostały w selerowatych – azorella Azorella, wąkrotka Centella i Xanthosia). Niektóre zaliczane dawniej do araliowatych rodzaje przeniesione zostały do innych rodzin, gdy odkryto ich rzeczywiste relacje filogenetyczne. Rodzaj Diplopanax przeniesiony został do błotniowatych Nyssaceae, Homalosciadium włączone zostało do rodzaju Platysace w obrębie selerowatych, rodzaj Delarbrea klasyfikowany jest do Myodocarpaceae[3].
Podział na rodzaje w obrębie araliowatych jest w wielu miejscach jeszcze prowizoryczny i wiadomo, że wymaga licznych zmian i rewizji. Do taksonów polifiletycznych, wymagających podziału należy m.in. szeflera Schefflera[3].
W systemie Cronquista (1981) rodzina araliowatych była jedną z dwóch, obok selerowatych Apiaceae, tworzących rząd selerowców Apiales[5]. W systemie Takhtajana (1997) araliowate tworzyły rząd araliowców Araliales wspólnie z selerowatymi i wyodrębnionymi z nich wąkrotowatymi Hydrocotylaceae[6]. W wersji systemu Takhtajana z 2008 ujęcie rodziny i wyodrębnione kolejne rodziny w obrębie selerowców zbliżone są do ujęcia z systemów APG[7].
- Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)[2]
| selerowce |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Podrodzina: Hydrocotyloideae Link
Podrodzina: Aralioideae Eaton
- Anakasia Philipson
- Aralia L. – aralia
- Astropanax Seem.
- Astrotricha DC.
- Brassaiopsis Decaisne & Planchon
- Cephalaralia Harms
- Cheirodendron Seemann
- Chengiopanax C.B.Shang & J.Y.Huang
- Crepinella Marchal
- Cussonia Thunb.
- Dendropanax Decne. & Planch.
- Didymopanax Decne. & Planch.
- Eleutherococcus Maxim. – eleuterokok
- Fatsia Decaisne & Planchon – fatsja
- ×Fatshedera Guillaumin – fatsjobluszcz
- Gamblea C. B. Clarke
- Harmsiopanax Warburg
- Hedera L. – bluszcz
- Heptapleurum Gaertn.
- Heteropanax Seem.
- Kalopanax Miq.
- Macropanax Miquel
- Merrilliopanax H. L. Li
- Meryta J. R. Forster & G. Forster
- Metapanax J.Wen & Frodin
- Motherwellia F. Mueller
- Neocussonia Hutchinson
- Neopanax Allan
- Oplopanax (Torrey & A. Gray) Miquel
- Oreopanax Decaisne & Planchon
- Osmoxylon Miquel
- Panax L. – wszechlek
- Plerandra A.Gray
- Polyscias J.R.Forst. & G.Forst.
- Pseudopanax K. Koch
- Raukaua Seem.
- Schefflera J. R. Forster & G. Forster – szeflera
- Sciodaphyllum P.Browne
- Seemannaralia R. Viguier
- Sinopanax H. L. Li
- Tetrapanax (K. Koch) K. Koch
- Tetraplasandra A. Gray
- Trevesia Visiani
- Woodburnia Prain
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b c d Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-05-18] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 629-630. ISBN 978-1-842466346.
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular Plants of Poland - A Checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 1995. ISBN 83-85444-38-6.
- ↑ Cronquist A. 1981. An Integrated System of Classification of Flowering Plants. Columbia University Press, New York, s. 841-845.
- ↑ Armen Takhtajan: Diversity and Classification of Flowering Plants. New York: Columbia University Press, 1997, s. 390-393. ISBN 0-231-10098-1.
- ↑ Armen Takhtajan: Flowering Plants. Springer, 2009, s. 472-476. ISBN 978-1-4020-9608-2.
- ↑ Araliaceae Juss.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-03-08].
Media użyte na tej stronie
Autor: H. Zell, Licencja: CC BY-SA 3.0
Hedera helix, Araliaceae, Common Ivy, inflorescences; Karlsruhe, Germany. The fresh, fully developed not woodened sprouts before or at the begin of bloom are used in homeopathy as remedy: Hedera helix (Hed.)
Autor: H. Zell, Licencja: CC BY-SA 3.0
Umbrella tree, Octopus tree; Costa Teguise, Lanzarote, Spain.
Plate from book