Archidiecezja gnieźnieńska

Część zawartości tej strony może naruszać prawa autorskie. Tekst źródłowy prawdopodobnie pochodzi z: https://archidiecezja.pl/historia/archidiecezja/ Nie usuwaj tego szablonu. Zostanie on usunięty, jeżeli prawa autorskie tego artykułu zostaną wyjaśnione. Jeżeli potrafisz, napisz artykuł tak, aby nie naruszał praw autorskich. Jeżeli masz prawa autorskie do tej treści lub masz zgodę na publikację zgodną z naszą licencją, prosimy, napisz o tym na stronie dyskusji tego artykułu i na stronie Wikipedia:Lista NPA oraz zastosuj procedurę zamieszczania haseł wcześniej opublikowanych. Artykuł zostanie usunięty, jeżeli status praw autorskich do zawartych w nim treści nie zostanie wyjaśniony. Powielanie materiałów chronionych prawami autorskimi – bez zezwolenia właściciela tych praw – jest pogwałceniem obowiązującego prawa, jest też sprzeczne z ustaleniami Wikipedii. Osobom, które regularnie wstawiają takie materiały, może zostać odebrane uprawnienie edytowania Wikipedii.

Archidiecezja Gnieźnieńska

Archidioecesis Gnesnensis

Herb Kapituły Prymasowskiej
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Siedziba	Gniezno ul. Jana Łaskiego 7, 62–200 Gniezno
Data powołania	1000
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Metropolia	Gnieźnieńska
Archikatedra	bazylika Prymasowska
Biskup diecezjalny	Wojciech Polak (metropolita gnieźnieński i prymas Polski)
Biskup pomocniczy	Radosław Orchowicz
Biskup senior	Józef Kowalczyk Henryk Muszyński
Dane statystyczne (2017[1])
Liczba wiernych	639 469
Liczba kapłanów • w tym diecezjalnych • w tym zakonnych	556 523 33
Liczba osób zakonnych	192
Liczba dekanatów	30
Liczba parafii	266
Powierzchnia	8122 km²
52°32′N 17°36′E/52,533333 17,600000
Strona internetowa

Rezydencja Arcybiskupów Gnieźnieńskich i Prymasów Polski

Archikatedra Gnieźnieńska

Relikwie św. Wojciecha

Drzwi Gnieźnieńskie

Relikwiarz głowy św. Wojciecha (Muzeum Archidiecezjalne)

Bulla gnieźnieńska

Karta Złotego Kodeksu Gnieźnieńskiego

PWSD

Archidiecezja Gnieźnieńska (łac. Archidioecesis Gnesnensis) – jedna z 14 archidiecezji obrządku łacińskiego w polskim Kościele katolickim, pierwsza metropolia kościelna w Polsce ze stolicą w Gnieźnie założona w 1000, siedziba prymasów Polski od 1417, legatów papieskich od 1515. Unia personalna aeque principaliter z archidiecezją poznańską (1821–1946) i in persona episcopi z archidiecezją warszawską (1946–1992).

Historia

W 966 roku odbył się Chrzest Polski za panowania księcia Mieszka I i przybyli duchowni misyjni z Czech i Niemiec. W 968 roku papież Jan XIII utworzył biskupstwo poznańskie, które obejmowało cały kraj i było zależne bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej. Pierwszym biskupem poznańskim został bp Jordan. W 997 roku za panowania Bolesława Chrobrego przybył czeski biskup Wojciech Sławnikowicz, aby prowadzić misje w Prusach. W 999 roku na synodzie rzymskim erygowano nową archidiecezję w Gnieźnie, a jej arcybiskupem został prekonizowany Radzim Gaudenty – brat przyrodni św. Wojciecha. W 1000 roku podczas zjazdu gnieźnieńskiego z udziałem Cesarza Ottona III oraz legata papieskiego Roberta zrealizowano dekret o powstaniu archidiecezji gnieźnieńskiej oraz biskupstw krakowskiego, wrocławskiego i kołobrzeskiego. Prawdopodobnie założono pierwsze klasztory benedyktyńskie w Trzemesznie i Łęczycy.

W 1038 roku wybuchło powstanie ludowe połączone z próbą powrotu do pogaństwa. Czeski książę Brzetysław I wykorzystał ówczesną sytuację i zorganizował najazd Czechów na Polskę, dokonując zniszczeń ora zabrał relikwie św. Wojciecha. W 1075 roku Bolesław Śmiały zreorganizował kościół w Polsce, przywracając metropolię gnieźnieńską, diecezję poznańską oraz utworzył diecezję płocką na północnym Mazowszu. Archidiecezja obejmowała tereny wschodniej części Wielkopolski, Kujawy, Łęczyckie, Sieradzkie, południowe tereny Mazowsza. 7 lipca 1136 roku papież Innocenty II wydał bullą gnieźnieńską, wyznaczającą tereny archidiecezji, do której należały kasztelanie: gnieźnieńska, ostrowska, łeknowska, nakielska, żnińska, kaliska, czestramska (nad Baryczą), rudzka, część milicka, sieradzka, spicimierska, małogoska, rozpierska, łęczycka, łowicka, wolborska, żarnowska i skarżyńska oraz niezidentyfikowane kasztelanie „Trablovici et Radlici”^[2]. Z 1108 roku pochodzi pierwsza wzmianka o urzędzie archidiakona gnieźnieńskiego. W XI wieku powstała szkoła katedralna mająca charakter wyższej uczelni, przygotowującej duchowieństwo dla archidiecezji.

W II połowie XI wieku powstał klasztor benedyktyński w Mogilnie. W latach 1179–1265 założono pierwszy żeński zakon norbertanek. W XII wieku klasztory założyli cystersi, kanonicy regularni, bożogrobcy, norbertanie. W XIII wieku klasztory założyli dominikanie, franciszkanie konwentualni, augustianie eremici i duchacze oraz żeńskie cysterek i klarysek. W XIV wieku klasztory założyli paulini. W XV wieku podzielono archidiecezję na dekanaty, a w latach 1583–1589 dokonano reorganizacji podziału na dekanaty^[3].

W 1375 roku powstała w Polsce druga metropolia w Haliczu, w 1412 roku przeniesiona do Lwowa. Wówczas zaszła potrzeba ustalenia pierwszeństwa w hierarchii, i dlatego prawdopodobnie w 1414 roku na synodzie prowincjonalnym w Wieluniu, co stało się powodem do utworzenia urzędu Prymasa w Gnieźnie^[4].

Pod koniec XVI wieku abp Stanisław Karnkowski rozpoczął wprowadzać reformy trydenckiej (m.in. sprowadził jezuitów, którzy założyli kolegium w Kaliszu, założył 2 seminaria duchowne i Collegium Nobilium dla młodzieży szlacheckiej w Kaliszu),

W 1787 roku w archidiecezji gnieźnieńskiej było 8 archidiakonatów, 3 oficjalaty generalne (Gniezno, Łowicz, Kamień Kraj.), 41 dekanatów, 808 parafii (w tym 666 w Polsce i 142 w zaborze pruskim) 11 kolegiat, 1 140 kościołów i kaplic, 14 opactw i prepozytur zakonnych, 2 seminaria duchowne (Gniezno, Łowicz), 1 031 kapłanów diecezjalnych, 697 zakonników, 106 sióstr zakonnych, 513 203 wiernych sposobnych do sakramentów. Na terenie archidiecezji było 25 551 Protestantów i 23 721 Żydów^[5].

Po rozbiorach Polski archidiecezja gnieźnieńska znalazła się pod zaborami pruskim i austriackim. W latach 1807–1815 archidiecezja w całości znajdowała się w Księstwie Warszawskim. Gdy w 1815 roku zostało utworzone Królestwo Polskie zależne od Rosji, archidiecezja znalazła się w Wielkim Księstwie Poznańskim. Pod zaborem pruskim znalazło się 178 parafii, a w Królestwie Polskim 429 parafii. W 1818 roku parafie archidiecezji gnieźnieńskiej na terenie Królestwa Polskiego zostały włączone w skład nowej diecezji kujawsko-kaliskiej i archidiecezji warszawskiej.

W 1817 roku naczelny prezes Wielkiego Księstwa Poznańskiego Joseph von Zerboni di Sposetti zaproponował włączenie tzw. pruskiej części archidiecezji gnieźnieńskiej do diecezji chełmińskiej. W 1818 roku radca konsystorza poznańskiego ks. Marcin Dunin zaproponował zlikwidowanie archidiecezji, a w 1820 roku zachowanie jej w granicach rejencji bydgoskiej, unię personalną z diecezją poznańską i zredukowanie katedry prymasowskiej do rzędu kolegiaty. Wobec sprzeciwu kapituły gnieźnieńskiej i przedstawicieli szlachty wielkopolskiej, król pruski zdecydował o dalszym istnieniu archidiecezji gnieźnieńskiej.

16 sierpnia 1821 roku papież Pius VII wydał Bullę „De salute animarum”, na mocy której do archidiecezji gnieźnieńskiej przyłączono archidiakonat kruszwicki (dekanaty: inowrocławski, gniewkowski, kruszwicki), a wyłączono archidiakonat kamieński (dekanaty: człuchowski, tucholski i kamieński) do diecezji chełmińskiej. Diecezja poznańska została podniesiona do godności archidiecezji i złączona z archidiecezją gnieźnieńską unią personalną „aeque principaliter” w osobie jednego arcybiskupa, zachowano jednak odrębne konsystorze (później kurie), kapituły, seminaria, sufraganów, a w czasie wakansu własnych wikariuszy kapitulnych. Odtąd obszar archidiecezji gnieźnieńskiej składał się z trzech enklaw, największej, obejmującej swymi granicami 14 dekanatów (trzy gnieźnieńskie, nakielski, bydgoski, gniewkowski, inowrocławski, kcyński, żniński, rogowski, kruszwicki, łekneński, powidzki i pleszewski), drugiej – dekanat ołobłocki oraz trzeciej, oddzielonej diecezją poznańską – dekanat krotoszyński. W 1890 roku został utworzony dekanat łobżenicki.

W latach 1821–1841 rząd pruski zlikwidował klasztory męskie i żeńskie. W 1845 archidiecezja podzielona była na 17 dekanatów, 211 parafii, 11 filii oraz posiadała seminarium praktyczne dla kleryków obu archidiecezji, dwie kolegiaty (Gniezno, Kruszwica), 214 kapłanów i ok. 250 tysięcy wiernych.

W 1866 roku abp Mieczysław Ledóchowski utworzył Kongregacje Księży Dziekanów, wspólną dla obu archidiecezji, której celem było nawiązanie, poprzez dziekanów, ściślejszego kontaktu z duchowieństwem i wiernymi^[6].

28 października 1925 roku papież Pius XI wydał bullę Vixdum Poloniae unitas, na mocy której do archidiecezji gnieźnieńskiej przyłączono dekanaty miłosławski i jarociński, a wyłączono do archidiecezji poznańskiej dekanaty ołobocki i krotoszyński. W ten sposób zlikwidowano istniejące dotychczas enklawy eksterytorialne i archidiecezja stała się zwartym terytorium. W 1939 roku w archidiecezji gnieźnieńskiej było 21 dekanatów i 261 parafii^[7].

W czasie II wojny światowej terytorium archidiecezji gnieźnieńskiej znalazło się w dwóch okręgach administracji niemieckiej: Gdańsk-Prusy Zachodnie (40 parafii) oraz reszta w Kraju Warty. We wrześniu 1939 roku kard. August Hlond wyjechał, a rządy a archidiecezji sprawował wikariusz generalny ks. kan. Edward van Blericq. 1 kwietnia 1941 roku Kuria została zlikwidowana, a wikariusz zmuszony do wyjazdu z Gniezna. W 1941 roku na terenie okręgu Gdańsk-Prusy wikariuszem generalnym został ks. Alojzy Kaluschke.

4 marca 1946 roku decyzją Stolicy Apostolskiej została rozwiązana unia personalna archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej. Połączono unią personalną pro hac vice archidiecezją gnieźnieńską z archidiecezją warszawską, zachowując samodzielność i odrębność terytorialną obu archidiecezji. W 1947 w archidiecezji było 285 kapłanów.

Władze komunistyczne prowadziły walkę z Kościołem. W latach 1953–1956 kard. Stefana Wyszyńskiego był aresztowany. 3 czerwca 1979 roku w Gnieźnie odbyła się wizyta papieża Jana Pawła II.

25 marca 1992 roku papież Jan Paweł II wydał bullę „Totus tuus Poloniae populus”, na mocy której erygowano nowe diecezje i metropolie oraz rozwiązano unię personalną z archidiecezją warszawską. Na mocy tej decyzji nowym arcybiskupem gnieźnieńskim został bp Henryk Muszyński. Od archidiecezji odłączono 3 dekanaty do nowej diecezji kaliskiej i 2 dekanaty do nowej diecezji toruńskiej.

kard. Józef Glemp i abp Henryk Muszyński (2009)

24 lutego 2004 roku decyzją papieża Jana Pawła II, wyłączono z archidiecezji 12 dekanatów (114 parafii), które weszły w skład nowo utworzonej diecezji bydgoskiej, a przyłączono 53 parafie z diecezji włocławskiej i poznańskiej. Zmiany weszły w życie 25 marca 2004.

19 grudnia 2009 roku na podstawie wcześniejszych ustaleń (z 1992 - Totus Tuus Poloniae Populus) o powrocie tytułu Prymasa Polski na stałe do Gniezna - abp Henryk Muszyński został Prymasem Polski. 26 czerwca 2010 roku decyzją papieża Benedykta XVI nowym arcybiskupem metropolitą gnieźnieńskim i prymasem został abp Józef Kowalczyk.

Biskupi

abp Wojciech Polak – metropolita gnieźnieński i Prymas Polski

Biskup diecezjalny

• abp Wojciech Polak – metropolita gnieźnieński i prymas Polski od 2014

Biskup pomocniczy

• bp Radosław Orchowicz (wikariusz generalny) – od 2022

Biskupi seniorzy

• abp Józef Kowalczyk – metropolita gnieźnieński i prymas Polski w latach 2010–2014, senior od 2014
• abp Henryk Muszyński – metropolita gnieźnieński w latach 1992–2010, prymas Polski w latach 2009–2010, senior od 2010

Instytucje

• Kuria Metropolitalna
• Trybunał Metropolitalny
• Prymasowskie Wyższe Seminarium Duchowne
• Caritas Archidiecezjalne
• Muzeum Archidiecezjalne
• Archiwum Archidiecezjalne
• Prymasowski Instytut Teologiczny
• Prymasowski Uniwersytet Ludowy
• Archidiecezjalne Studium Pastoralne dla Kapłanów
• Studium Życia Rodzinnego
• Studium Muzyki Kościelnej
• Dom Księży Seniorów
• Fundacja Gaudentinum
• Fundacja św. Wojciecha-Adalberta
• Zespół Szkół Katolickich
• Katolicka Szkoła Podstawowa
• Szkoła Nowej Ewangelizacji im. Jana Pawła II

Główna świątynia

• Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie (rocznica poświęcenia: 1 lutego)

Sanktuaria

• Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Biechowie
• Sanktuarium Matki Pocieszenia w Dąbrówce Kościelnej
• Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie
• Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Antoniego w Gnieźnie
• Parafia Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Gościeszynie
• Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w Kawnicach
• Bazylika Matki Bożej Królowej Miłości i Pokoju Pani Kujaw w Markowicach
• Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Niemczynie
• Kalwaria Pakoska
• Kościół Najświętszej Maryi Panny Królowej Świata i św. Małgorzaty w Parkowie
• Kościół św. Mikołaja Biskupa w Pieraniu
• Parafia św. Maksymiliana Marii Kolbego i św. Benedykta, Jana, Mateusza, Izaaka i Krystyna – Pierwszych Męczenników Polskich w Płonkowie
• Kościół św. Leonarda w Słupcy
• Sanktuarium Matki Bożej Złotkowskiej w Złotkowie

Patroni

Główny

• Święty Wojciech

Drugorzędni

• Błogosławiony Bogumił
• Błogosławiona Jolenta
• Błogosławiony Radzim Gaudenty

Kapituły

• Prymasowska przy bazylice prymasowskiej w Gnieźnie
• Kolegiacka przy kościele kolegiackim pw. św. Jerzego na Zamku Gnieźnieńskim
• Kolegiacka przy bazylice kolegiackiej pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Kruszwicy
• Kolegiacka przy kościele kolegiackim pw. św. Floriana w Chodzieży

Zobacz też

• Bulla gnieźnieńska
• Księstwo łowickie
• Biskupi gnieźnieńscy
• Metropolia gnieźnieńska
• Podział administracyjny Kościoła katolickiego w Polsce
• Nuncjatura Stolicy Apostolskiej w Polsce
• Schematyzm Archidiecezji Gnieźnieńskiej

Przypisy

Bibliografia

• Ks. Witold Zdaniewicz, Ks. Sławomir H. Zaręba, Robert Stępisiewicz Wykaz parafii w Polsce 2006 (s. 163–182) Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC. Warszawa 2006 ISBN 83-85945-17-2

Linki zewnętrzne

• Prymas Polski
• Archidiecezja gnieźnieńska w bazie episkopat.pl
• Archidiecezja gnieźnieńska w bazie catholic-hierarchy.org (ang.)
• Archidiecezja gnieźnieńska w bazie gcatholic.org (ang.) [dostęp 19.03.2022]