Architektura Katowic

Architektoniczna mapa Śródmieścia Katowic

(c) Marek Slusarczyk, CC BY 3.0

Widok z lotu ptaka ze Spodkiem, Superjednostką, Dworcem, wieżowcami Stalexport oraz wieżowcem Altus

Architektura Katowic jest głównie tworem rozwoju przemysłowego cechującego ostatnie 160 lat, nie licząc pewnych elementów pierwotnie wiejskich, które mogą być starsze.

Katowice należą obok Łodzi i Gdyni do niedużej grupy dużych miast Polski, których centra nie wywodzą się ze średniowiecznego miasta lokacyjnego. Style takie jak gotyk, renesans czy barok nie są zatem w ogóle obecne. Układ urbanistyczny miasta powstał na skutek rozbudowy i połączenia poszczególnych wsi i osiedli rolniczych w czasie gwałtownego rozwoju w XIX i XX wieku. Centrum miasta zostało ukształtowane w II połowie XIX wieku. Jego kształt determinowała istniejąca od południa linia kolejowa, a od północy stary folwark na terenie Kuźni Boguckiej, stawy i droga w kierunku Mysłowic (dzisiejsza ul. Warszawska)^[1]. Inicjatorem osiowego planu zagospodarowania przestrzennego był Friedrich Wilhelm Grundman^[2].

Miasto posiada również „najnowocześniejszą starówkę” w Polsce; modernistyczne kwartały w południowej części śródmieścia, zawierają jedne z najlepszych przykładów międzywojennego funkcjonalizmu^[3].

Architektura historyczna w Katowicach (do 1922)

• 

  Kościół Mariacki

• 

  Budynek III LO im. Adama Mickiewicza

• 

  Kamienica „Pod Butem” przy ul. 3 Maja 6/8

• 

  Kamienica przy ul. A. Mickiewicza 22

• 

  Ewangelicki Kościół Zmartwychwstania Pańskiego przy ul. Warszawskiej 18

• 

  Kamienica Oswalda Findeisena

• 

  Kamienica przy ul. Mickiewicza 10

• 

  Budynek Łaźni Miejskiej

• 

  Gmach Teatru Śląskiego

• 

  Gmach Akademii Muzycznej

• 

  Pałac Goldsteinów (siedziba Urzędu Stanu Cywilnego)

• 

  Willa przy pl. Wolności 10 (siedziba Sądu Apelacyjnego)

Śródmieście Katowic

Rozwój dzisiejszego śródmieścia Katowic z dawnej wsi rozpoczął się w połowie XIX wieku, po budowie kolei w 1846; jednak dynamizmu nabrał po wojnie krymskiej i zmianie relacji międzynarodowych w pobliżu miasta. Według pierwszego planu regulacyjnego stworzonego przez Heinricha Moritza Augusta Nottebohma w 1856^[4] powstały wzdłuż osi łączącej dzisiejszą ul. Warszawską, Rynek, ul. 3 Maja i plac Wolności kamienice mieszczańskie w stylu neorenesansu włoskiego lub neoklasycystycznym mające zazwyczaj jedynie dwie kondygnacje (Rynek 6, ul. Dworcowa 11, ul. Warszawska 10)^[5]. W pewnym oddaleniu powstawały wille^[6] należące do burżuazji (najokazalsza była nieistniejąca willa Grundmanna przy ul. Warszawskiej). Drugi etap zabudowy śródmieścia nastąpił po wyraźnym ożywieniu gospodarczym jakie miało miejsce około 1880^[5], gdy zaczęto zabudowywać tereny w kierunku obecnych ul. A. Mickiewicza, ul. Piastowskiej, ul. Stanisława Moniuszki, a także przebudowano większość budynków wzniesionych wcześniej nadbudowując je do czterech lub pięciu kondygnacji. Powstały wtedy pierwsze typowe kamienice czynszowe. W epoce późnego historyzmu większość obiektów powstawała w stylu eklektycznym z zastosowaniem elementów neorenesansowych i neobarokowych (dość rzadko neogotyckich stosowanych częściej w budynkach publicznych), a w początku XX wieku – także z elementami dekoracji secesyjnej (np. ul. 3 Maja 40, ul. A. Mickiewicza 14, ul. T. Kościuszki 23). Budynki w tym okresie często były także licowane cegłą (żółtą, czerwoną, białą). Najbardziej nieszablonowe kamienice z tego etapu rozwoju śródmieścia powstały po 1910, gdy zmniejszono dekoracyjność fasad, a bryły stały się asymetryczne.

Z końcem XIX wieku Katowice z niewielkiej wioski rozwinęło się w zaledwie ćwierć wieku w ważne górnośląskie miasto^[7]. Wyspiański 12 lipca 1898 pisał na kartce do Lucjana Rydla: „Zwiedzam więc Katowice. Jest to wielkie miasto malutkie...”^[8].

Do zachowanych zabytków architektury dawnych Katowic (obecne Śródmieście) zaliczają się^{[9][10][11][12]}:

• Kościół Mariacki – zbudowany w latach 1862–1870, neogotycki, murowany z piaskowca.
• Kościół Zmartwychwstania Pańskiego, neoromański, ewangelicko-augsburski, zbudowany w latach 1856–1858.
• Kościół św. Apostołów Piotra i Pawła, neogotycki, zbudowany w latach 1898–1902.
• Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego, secesyjny, z 1907^[13]
• Kinoteatr Rialto – zbudowany w 1912.
• Pałac Goldsteinów – pałac neorenesansowy z połowy lat siedemdziesiątych XIX wieku.
• Budynek III Liceum Ogólnokształcącego, zbudowany w latach 1898–1900.
• Budynek VIII Liceum Ogólnokształcącego, zbudowany w latach 1871–1874, klasycystyczny.
• Sąd Rejonowy (pl. Wolności 10), z lat 1907–1909, eklektyczny.
• Budynek Akademii Muzycznej – neogotycki, zbudowany w końcu XIX wieku.
• Stary dworzec kolejowy, zbudowany w 1906, modernistyczny z elementami secesji.
• Kirkut przy ulicy Kozielskiej 16, założony w 1868.
• Cmentarz przy ul. Francuskiej założony w 1870.
• Gmach Muzeum Śląskiego przy al. W. Korfantego 3 z końca XIX wieku.
• Kamienica przy ul. A. Mickiewicza 22 z 1906.
• Gmach Hotelu Monopol z XIX wieku.
• Gmach dawnego Reichsbanku z końca XIX wieku (ul. Pocztowa 7).
• Zespół budynków Sądu Wojewódzkiego (ul. Andrzeja 16, 18) przy ul. Andrzeja 16, 18.
• Budynek Łaźni Miejskiej przy ul. A. Mickiewicza 5.
• Gmach obecnej Akademii Sztuk Pięknych (ul. Dąbrówki 9), wzniesiony pod koniec XIX wieku w stylu późnego historyzmu oraz neoklasycyzmu, przebudowany na początku XX wieku; obiekt oddano do użytku w 1895 – jego projektantem i budowniczym był Max Schalscha.
• Budynek dawnej kawiarni „Wojko” przy ul. A. Mickiewicza 8.
• Kamienica przy ul. A. Mickiewicza 6.
• Kamienica przy ul. A. Mickiewicza 10.
• Kamienica przy ul. A. Mickiewicza 12.
• Budynek Filharmonii Śląskiej (ul. Sokolska 2), wzniesiony około 1880 w stylu neoklasycżnym, początkowo jako browar, w 1915 przebudowany na restaurację (zbudowano wówczas dużą salę).
• Kamienica przy ul. A. Mickiewicza 14.
• Kamienica przy ul. A. Mickiewicza 20.
• Budynek szkoły przy ul. Jagiellońskiej 18, wzniesiony na początku XX wieku w stylu historyzmu, następnie rozbudowany; obecnie siedziba Szkoły Podstawowej nr 1 im. Józefa Piłsudskiego.
• Zabytkowa willa, tzw. „korfantówka” (ul. Powstańców 23), wzniesiona w latach 1908–1909 według projektu Paula Franziocha jako dom własny, od 1923 był to dom Wojciecha Korfantego.
• Zespół Aresztu Śledczego (ul. Mikołowska 10, 12, 14): pawilon C wraz z budynkiem gospodarczym, teren dawnego więzienia – obecny pawilon A, B; całość otoczona murem z wieżami strażniczymi, a także dwa budynki poza murem od strony ulicy Mikołowskiej – dawna willa naczelnika więzienia i budynek mieszkalny pracowników więziennych.
• Kamienica „Pod Butem” przy ul. 3 Maja 6/8.
• Willa Gerdesa przy ul. Wojewódzkiej 42.
• Dom Kurta Ferdmanna przy ul. Wojewódzkiej 50.
• Kamienica przy ul. Wojewódzkiej 29.
• Willa Ignatza Grünfelda z 1870 (ul. Warszawska 12).
• Willa Kramstów, wzniesiona w latach 1875–1876 według projektu Juliusa Hasse (ul. Warszawska 37).
• Willa Juliusa Hasse pochodząca z 1870 (ul. Warszawska 42).
• Kamienica Oswalda Findeisena z lat 60. XIX wieku (ul. 3 Maja 13).
• liczne zabytkowe kamienice (najwięcej przy ulicach: Dworcowej, 3-go Maja, Warszawskiej, Św. Jana, Kochanowskiego, T. Kościuszki, Wojewódzkiej, Staromiejskiej, Dyrekcyjnej i A. Mielęckiego).

Nieistniejące

• Stara Synagoga
• Synagoga Wielka
• Hotel Kaiserhof
• Hotel Welt
• Karczma Katowicka (arenda)
• Dwór Marii
• Katowicki zamek Thiele-Wincklerów
• Willa Grundmanna
• Willa Holtzego

Pozostałe dzielnice

Wiele zabytków zachowało się w peryferyjnych dzielnicach, czyli włączonych do Katowic miejscowościach:

Bogucice:

• Kościół św. Szczepana (ul. ks. Leopolda Markiefki 89), neogotycki, zbudowany w latach 1892–1894.
• Zabudowania kopalni „Katowice” z XIX wieku (m.in. szyb „Bartosz”).
• Zespół Domu Dziecka oraz klasztor sióstr św. Jadwigi (Dom Prowincjonalny) przy ul. Leopolda 1−3 z lat 1858–1931, reprezentujący styl historyzmu.
• Zespół dawnego Konwentu Ojców Bonifratrów i Szpitala Miejskiego nr 1 (ul. ks. Leopolda Markiefki 85−87), wzniesiony w latach 1872–1874; szpital – w latach 1902–1903; obiekty zbudowano w stylu historyzmu.
• Zespół cmentarny z końca XVIII wieku (obecny kształt pochodzi z przełomu XIX i XX wieku) pomiędzy ul. Leopolda, ul. Walerego Wróblewskiego i ul. Podhalańską – cmentarz parafialny i cmentarz fraterski.
• Kamienice mieszkalne i familoki, zlokalizowane wzdłuż m.in. obecnych ul. ks. L. Markiefki, ul. Katowickiej, ul. Ludwika.

Brynów:

• Część zabudowań kopalni „Wujek” powstałych w 1899.
• Drewniany kościółek św. Michała Archanioła z XVI wieku.
• Dawny dom Singerów (ul. Brynowska 52), wzniesiony na początku XX wieku [wyburzony w 2015 r.]

Dąbrówka Mała

• Kościół św. Antoniego Padewskiego (al. Niepodległości 4), neobarokowy, zbudowany w latach 1907–1912 oraz budynek plebanii.
• Dawny ratusz gminy Dąbrówka Mała (ul. gen. H. Le Ronda 16), pochodzący z około 1907, wzniesiony w stylu eklektyzmu z elementami modernistyczno-secesyjnymi.
• Założenie dawnego dworu z ostatniego dziesięciolecia XIX wieku (ul. Żytnia 1–2).
• Dawny budynek stacji kolejowej Dąbrówka Mała (al. Niepodległości 2), pochodzący z lat dziewięćdziesiątych XIX wieku.
• Zespół dawnego młyna (ul. Pod Młynem 31), pochodzący z przełomu XIX i XX wieku.
• Kamienice mieszkalne oraz familoki wzdłuż ul. Strzelców Bytomskich, al. Niepodległości, ul. Pod Młynem, ul. Józefa Grzegorzka, ul. Siemianowickiej, ul. gen. Henryka Le Ronda, ul. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”, ul. Romualda Pitery.

Dąb

• Kościół św. Jana i Pawła, neoromański, zbudowany w latach 1901–1902
• Część zabudowań kopalni „Gottwald” (szyb kopalniany, budynek basenu i maszynowni), obecnie jest częścią Silesia City Center.
• Część kamienic, familoków i domów mieszkalnych (m.in. przy ul. Dębowej i ul. Złotej).

Giszowiec

• Dawna willa dyrektora kopalni „Giesche” z 1910 (ul. Pszczyńska 10).
• Dawna gospoda (pl. Pod Lipami 1).
• Osiedle mieszkaniowe, stanowi koncepcję urbanistyczną miasta-ogrodu (w czworokącie ul. Pszczyńska, ul. Górniczego Stanu, ul. Kosmiczna, ul. Mysłowicka, z centralnym placem – pl. Pod Lipami).
• Izba Śląska (pl. Pod Lipami).
• Wieża ciśnień w Giszowcu (róg ul. Pszczyńskiej i ul. Górniczego Stanu).

Ligota-Panewniki

• Kopia groty lourdzkiej z 1905.
• Bazylika mniejsza (od 1974) pod wezwaniem św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia NMP z 1908 (ul. Panewnicka 76).
• Klasztor franciszkanów z 1908 wraz z przyległą Kalwarią Panewnicką powstałą w latach 1909–1963 (ul. Panewnicka 76).
• Kamienice i domy mieszkalne wzdłuż m.in. ul. Panewnickiej, ul. Piotrowickiej, ul. Ligockiej, ul. Franciszkańskiej i ul. Kijowskiej.

Janów-Nikiszowiec

• Osiedle Nikiszowiec, zbudowane w latach 1908–1912, z centralnym rynkiem (obecnie plac Wyzwolenia).
• Kościół św. Anny (pl. Wyzwolenia 21), zbudowany w latach 1914–1927.
• Kopalnia „Wieczorek'” (zabudowania wzdłuż ul. Szopienickiej i ul. Oswobodzenia), z izbą tradycji i ekspozycją w wagonach towarowo-osobowych kolei wąskotorowej, która w latach 1900–1985 obsługiwała transport towarowy pomiędzy Szopienicami a Giszowcem, prowadząc również darmowe przewozy pasażerskie.
• Klasycystyczna rzeźba z 1835 – pomnik ogrodowy (ul. Oswobodzenia 48, ul. Teofila Ociepki 2).
• Historyczna zabudowa Janowa (ul. Oswobodzenia, ul. Teofila Ociepki, ul. Grodowa, ul. Leśnego Potoku, ul. Zamkowa).

Kostuchna

• Kolonia robotnicza Boże Dary (niem. Böerschächte), wzniesiona na początku XX wieku wzdłuż dzisiejszej ul. T. Boya-Żeleńskiego dla pracowników kopalni „Boże Dary” (niem. „Böer”)^[14].
• Zespół budynków Kopalni Węgla Kamiennego „Murcki” – rejon „Boże Dary” (dawna kopalnia „Böer”)^[14].
• Historyczna zabudowa wzdłuż ul. T. Boya-Żeleńskiego, ul. Szarych Szeregów, ul. Armii Krajowej.

Murcki

• Dawna willa dyrektora kopalni – obecnie przedszkole (ul. Bielska 1), pochodząca z około 1905.
• Dawny dom handlowy (pl. Jana Kasprowicza 4), wybudowany pomiędzy 1905 a 1910 w stylu modernizmu.
• Pozostałości zabudowań dawnego tartaku (ul. Tartaczna 28, 30), pochodzące z końca XIX wieku.
• Historyczna zabudowa mieszkalna (m.in. ul. Bielska, pl. Jana Kasprowicza, ul. Jana Samsonowicza, ul. Kamila Baczyńskiego, ul. Cegielnia Murcki, wille przy ul. Wolności).

Szopienice-Burowiec

• Dawna willa Bernhardiego (ul. gen. Józefa Hallera 19), w latach 1873–1887 mieszkał w niej Fryderyk Bernhardi, generalny dyrektor Dyrekcji Kopalń i Hut, należącej do Giesches Erben.
• Kościół Zbawiciela w Katowicach-Szopienicach z 1901 (ul. ks. bpa Herberta Bednorza 20).
• Dawna apteka Graefe’go (ul. ks. bpa H. Bednorza 14), została wzniesiona w 1892.
• Dawna willa dra Stauba (ul. ks. bpa H. Bednorza 16), została wzniesiona w 1892.
• Dawna kamienica F. Mixy (ul. ks. bpa H. Bednorza 22), wybudowana w 1908.
• Kościół św. Jadwigi Śląskiej z lat 80. XIX wieku (pl. Powstańców Śląskich 3).
• Gmach VI Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Długosza, wybudowany w 1904
• Część zabudowań Huty Metali Nieżelaznych Szopienice.
• Zespół zabudowań dawnego browaru braci Mokrskich przy ul. ks. bpa H. Bednorza 2a−6, założonego w 1880.
• Budynek administracyjny – tzw. „willa Jacobsena” z początku XX wieku (ul. ks. bpa Herberta Bednorza 60).
• Szkoła z budynkiem mieszkalnym (ul. Wiosny Ludów 22), pochodząca z 1898.
• Secesyjna wieża wodna z 1912 (przy ul. Janusza Korczka).
• Familoki dawnej huty „Wilhelmina” (ul. Lwowska 15, 16, 18, 20, 22, 24, 26, 28), wybudowane w latach 90. XIX wieku.
• Wolnostojąca willa mieszkalna (ul. J. Kantorówny 20).
• Osiedle domów robotniczych przy ul. Morawa, wzniesione w latach 1860–1865.
• Pałacyk Prittwitz (ul. Krakowska) z końca XIX wieku.
• Część kamienic i familoków (ul. J. Kantorówny, ul. ks. bpa H. Bednorza, ul. Obrońców Westerplatte, pl. Powstańców Śląskich, ul. Wiosny Ludów, ul. Lwowska, ul. Wałowa, ul. Krakowska, ul. 11 Listopada, ul. Morawa).

Wełnowiec-Józefowiec

• XIX-wieczna hala huty cynku (w 2005 splądrowana przez szabrowników, ruina została wysadzona przez krakowską korporację, która nabyła teren).
• Gmach Sądu Apelacyjnego (al. W. Korfantego 117, 119), neoklasycystyczny, został wzniesiony prawdopodobnie w 1905.
• Zabudowa mieszkaniowa dawnej „Kolonii Fryderyka” z końca XIX wieku (wzdłuż al. W. Korfantego).
• Zabudowa szybu „Alfred” i kolonii Alfred (pl. Alfreda, al. W. Korfantego).
• Zespół Szpitala Miejskiego (ul. Józefowska 119); w granicach zespołu znajdują się: główny murowany czterokondygnacyjny budynek dawnego szpitala hutniczego z przełomu XIX i XX wieku, przebudowany w latach międzywojennych, ogród, ogrodzenie od strony zachodniej i południowej z tynkowanego muru ceglanego.
• Historyczna zabudowa m.in. wzdłuż obecnych ul. Józefowskiej, ul. Bytkowskiej, ul. Nowy Świat, ul. Modelarskiej, ul. Rysia, ul. Bytomskiej, ul. Agnieszki, ul. ks. P. Ściegiennego, ul. Słonecznej, ul. prof. Mikusińskiego, ul. Gnieźnieńskiej.

Załęże

• Kościół św. Józefa (ul. Gliwicka 76), neogotycki, poświęcony w 1898, oddany do użytku w 1900.
• Pałac w Załężu z XIX wieku (ul. Gliwicka 159).
• Część kamienic i familoków (m.in. ul. Gliwicka, ul. Wincentego Janasa, ul. Feliksa Bocheńskiego, ul. Wiśniowa, ul. Jana Wyplera, ul. ks. Pawła Pośpiecha).
• Dawna wieża wyciągowa Szybu Wschodniego II kopalni „Kleofas” przy ul. Feliksa Bocheńskiego.

Zarzecze:

• XIX-wieczna wiejska zabudowa^[14].

Zawodzie

• Dawny ratusz gminy Zawodzie i Bogucice (ul. 1 Maja 50), wzniesiony w latach 1911–1913 według projektu Arnolda Hartmanna z Berlina–Schoeneberg, zrealizowanego przez Juliusa Litsche.
• Zespół budynków szkoły i przedszkola, wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku (po 1890) w stylu neogotyckim (przy ul. Stanisława Staszica 2).

Architektura okresu międzywojennego (1922-1939)

Architektura modernistyczna z lat 1922–1939

Przykład katowickich ogrodów zimowych z lat trzydziestych

Katowice, po przyłączeniu w 1922 do Polski, stały się stolicą nowego województwa śląskiego, w związku z czym władze musiały rozwiązać problem braku odpowiednich gmachów administracyjnych, a po kilku latach zapewnić także lokale mieszkalne dla szybko rosnącej liczby ludności. Te czynniki spowodowały bardzo dynamiczny rozwój zabudowy miejskiej, która ze względu na promowanie modernistycznej architektury przez władze wojewódzkie (w szczególności przez wojewodę Michała Grażyńskiego) miała od drugiej połowy lat 20. charakter wyłącznie nowoczesny. W związku z tym, miasto zostało zabudowane gmachami modernistycznymi w stopniu porównywalnym w Polsce jedynie z Gdynią i Warszawą^[3].

W ówczesnej stolicy Górnego Śląska powstawały wtedy jedne z pierwszych w Europie drapacze chmur o konstrukcji stalowej (projektu prof. Stefana Bryły), modernistyczne wille będące kontynuacją najlepszych koncepcji modernistycznych czy luksusowe kamienice z charakterystycznymi „ogrodami zimowymi”. Budowane wówczas obiekty wyróżniała wysoka jakość projektu i wykonania. Miasto rozwijało się po południowej stronie torów kolejowych gdzie powstały monumentalne gmachy administracyjne (np. Sejm Śląski, Urzędy Niezespolone) i luksusowe kamienice (ul. PCK, Skłodowskiej). Rozwój architektoniczny w tym okresie można podzielić na dwie fazy, w których pierwsza odwoływała się jeszcze do dawnej tradycji, natomiast w drugiej fazie zaczęto wznosić liczne nowoczesne budynki funkcjonalistyczne o nowoczesnej konstrukcji, dużych powierzchniach przeszkleń, pozbawione jakichkolwiek ornamentów i odwołujące się swoją bryłą do „stylu okrętowego”. Ilość i jakość tych realizacji sprawia, że Katowice posiadają wyróżniającą się ilość nowoczesnej zabudowy modernistycznej z okresu międzywojennego, jako powstała w tym czasie w Polsce.

Katowiccy architekci lat międzywojennych: Tadusz Michejda, Karol Schayer, Zbigniew Rzepecki, Lucjan Sikorski, Tadeusz Kozłowski, Leon Dietz d’Arma, Zygmunt Łoboda,

ZHSZ, Sanepid ul. Raciborska

Kościół garnizonowy

Niektóre międzywojenne historyczne obiekty w Katowicach:

Śródmieście

• Katedrę Chrystusa Króla, w stylu klasycyzującym, zbudowana w latach 1932–1955^[15][16].
• Budynek dawnej Szkoły Policyjnej (ul. J. Poniatowskiego 15), wzniesiony w 1925 według projektu architekta Mariana Łobodzińskiego^[17] w 1926, w stylu modernizmu^[11]. Obecnie mieści się tu Śląski Uniwersytet Medyczny.
• Willa własna Tadeusza Michejdy (ul. J. Poniatowskiego 19), wzniesiona w latach 1926–1930 jako dom inżyniera Tadeusza Michejdy, według jego projektu z 1923. Została wybudowana w stylu modernizmu z elementami funkcjonalizmu.
• Terminal lotniska Katowice-Muchowiec, arch. Tadeusz Michejda, Lucjan Sikorski (1927).
• Willa Władysława Michejdy (ul. J. Kilińskiego 50), proj. T. Michejda (1927).
• Dom inż. Jana Krygowskiego, proj. T. Michejda (ul. T. Kościuszki 65) z 1927.
• Śląskie Techniczne Zakłady Naukowe (ul. Sokolska 26), proj. Jadwiga Dobrzyńska i Zygmunt Łoboda (1928).
• Kolonia urzędnicza na ul. Raciborskiej, proj. Lucjan Sikorski (1928).
• gmach Syndykatu Polskich Hut Żelaznych (ul. J. Lompy 14), proj. Tadeusz Michejda i Lucjan Sikorski (1928) – jedna z pierwszych dużych realizacji Tadeusza Michejdy w Katowicach wybudowana w stylu tzw. „nowoczesnego klasycyzmu”.
• Gmach Banku Gospodarstwa Krajowego – obecnie Banku Śląskiego (ul. A. Mickiewicza 3), zbudowany w 1930 w stylu ekspresjonistycznym według projektu Stanisława Tabeńskiego i Jana Noworyty; jego fasada jest ukośna z powodu umiejscowienia przy nieistniejącej już ulicy Skośnej.
• Dom Oświatowy – Biblioteka Śląska (ul. Francuska 12), arch. Stanisław Tabeński i Zbigniew Rybicki (1928).
• Dom mieszkalny profesorów Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych (ul. Wojewódzka 23), arch. Eustachy Chmielewski (1929).
• Urząd Miejski (Magistrat) (ul. Młyńska 4), arch. L. Sikorski (1929).
• Izba Skarbowa – Drapacz Chmur (ul. Żwirki i Wigury 15), arch. Tadeusz Kozłowski, konstrukcja Stefan Bryła (1929-30).
• Kościół garnizonowy św. Kazimierza, ul. M. Skłodowskiej Curie, arch. Leon Dietz d’Arma, współpraca Jerzy Zarzycki (1930).
• Kamienica Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych (ul. J. Słowackiego), arch. T. Michejda (1930).
• Willa mec. Edmunda Kazimierczaka, ul. Bratków 4, arch. T. Michejda (1930).
• Kolonia ZUS, proj. Biuro Projektów ZUS, ul. M. Skłodowskiej-Curie (1931).
• Zakład Higieny Środków Żywnościowych (ul. Raciborska 41), (1931) – obiekt użyteczności publicznej wybudowany w Katowicach w latach międzywojennych nawiązujący do architektury Bauhausu. Projektantem był T. Kozłowski.
• Nieistniejący gmach Muzeum Śląskiego w Katowicach przy pl. Bolesława Chrobrego, arch. Karol Schayer (1934–1939).

Gmach Urzędów Niezespolonych w Katowicach

• Gmach Urzędów Niezespolonych (pl. Sejmu Śląskiego), arch. W. Kłębkowski (1935−36) – wielokondygnacyjny obiekt publiczny wybudowany w Katowicach w okresie międzywojennym. Obecnie siedziba Wydziału Filologii Polskiej Uniwersytetu Śląskiego.
• Dom Powstańca Śląskiego (ul. Jana Matejki 3), arch. Zbigniew Rzepecki (1936).
• Wojewódzkie Biuro Funduszu Pracy, proj. Z. Rzepecki (ul. Plebiscytowa 36) z 1936.
• Kamienica na ul. Henryka Dąbrowskiego 24, proj. K. Schayer, (1936).
• Dom adw. Wojciecha Żytomirskiego, ul. PCK 6 (mister polskiego budownictwa 1938), arch. K. Schayer (1936).
• Dawne kasyno oficerskie (ul. Raciborska 37), wzniesione około 1930 według projektu L. Sikorskiego w stylu modernizmu.
• Dom Łucji i Dawida Felixów, ul. Podchorążych 3 (1936/1937^[18][19]).
• Instytut Kształcenia Handlowego w Katowicach, ul. Raciborska 3, proj. Z. Rzepecki (1937).
• Kamienica mieszkalna, ul. J. Rymera 7 (1937).
• Dom dr. Kazimierza Wędlikowskiego przy ul. PCK 10 (1937-38)
• Państwowy Bank Rolny, ul. Warszawska 14, Marian Lalewicz (1938).
• Rozgłośnia Polskiego Radia, ul. Juliusza Ligonia 29, proj. T. Łobos (1938).
• Główny Instytut Górnictwa, pl. Gwarków, proj. K. Sołtykowski (1938).
• Kasa Chorych (ob. Akademia Medyczna), ul. W. Reymonta 8/10, proj. S. Gruszka, (1938).
• Dom mieszkalny ZUS w Katowicach, proj. S. Tabeński (1938–1939).
• Modernistyczny pawilon – tzw. „Dom Służewca” (ul. T.Kościuszki 73), pochodzący z lat trzydziestych XX wieku.

Pozostałe dzielnice

• Budynek szpitala – dawny ratusz gminy Janów (ul. Szopienicka 10), wybudowany w latach 1928–1931 według projektu architekta Tadeusza Michejdy, w stylu funkcjonalizmu^[11] (funkcjonalnego modernizmu^[20]).
• Budynek dawnej sceny „Capitol” Śląskiego Teatru Lalki i Aktora „Ateneum” (ul. gen. Józefa Hallera 71, Dąbrówka Mała), wzniesiony w latach trzydziestych XX wieku w stylu funkcjonalizmu.
• Dom nr 2 Zgromadzenia Sióstr Jadwiżanek (ul. Strzelców Bytomskich 1, Dąbrówka Mała), wybudowany w 1936 w stylu funkcjonalizmu.
• Willa Ryszarda Holleka, Katowice Ligota, arch. H. Firla (1939).
• Willa dr. Bolesława Mroczkowskiego, Katowice Ligota, arch. Lucjan Sikorski (1937).
• Willa dr. Włodzimierza Kowala (arch. Kazimierz Sołtykowski 1937) – modernistyczny budynek jednorodzinny wybudowany w latach międzywojennych w Katowicach Ligocie.
• Dawny ratusz Szopienic (ul. Wiosny Ludów 24, Szopienice-Burowiec), wybudowany w latach 1926–1928 w stylu późnego modernizmu z elementami art déco, budowniczym ratusza był Franciszek Bieniosek.
• Willa przy ulicy Mazowieckiej 11, Katowice Ligota, arch. Glaesel (1937).
• Willa Antoniego Pająka, Katowice Ligota, (1936).
• Kościół Opatrzności Bożej na Zawodziu (ul. 1 Maja 52), wzniesiony w 1931 według projektu Tadeusza Łobosa w stylu funkcjonalizmu.
• Kolonia robotnicza na Załężu (kolonia Mościckiego), proj. J. Krzemiński (1927).
• Osiedle domów wielorodzinnych wzdłuż ul. Katowickiej, ul. Ordona, ul. Brzozowej, wybudowane w drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku w stylu funkcjonalizmu.
• Gmach IV Liceum Ogólnokształcące im. gen. Stanisława Maczka (ul. Katowicka 54, Bogucice), wzniesiony w latach trzydziestych XX wieku w stylu funkcjonalizmu.
• Wille wolnostojące, tzw. kolonia amerykańska (ul. Górniczego Stanu 2, 4, 6, 8, 10, 12, Giszowiec).

Architektura późnego modernizmu (1945-1979)

Katowice, Spodek

Budynek Okręgowej Rady Związków Zawodowych (obecnie: Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego).

Po II wojnie światowej w planowaniu urbanistycznym Katowic położono nacisk na złagodzenie dzielącego działania przebiegającej przez centrum miasta w kierunku równoleżnikowym linii kolejowej. W opracowanym w 1947 przez Juliana Duchowicza i Mariana Śramkiewicza planie rozwoju miasta zaproponowano poszerzenie Rynku w kierunku południowym, w miejsce zniszczonego w 1945 r. kwartału zabudowy. Dalsze projekty przewidywały jednak rozwój centrum na północ, a w miejscu kilkunastu kamienic wzdłuż al. W. Korfantego wzniesiono nowe obiekty biurowe i usługowe. Nowo założone biuro architektoniczno-urbanistyczne Miastoprojekt Katowice, zatrudniało głównie absolwentów Politechniki Krakowskiej, interesujących się rozwojem architektury w krajach zachodnich. W rezultacie powstał w centrum Katowic na przełomie lat 60. i 70. ciekawy i zróżnicowany zespół urbanistyczny, reprezentujący formy stylu międzynarodowego, częściowo do dziś awangardowe. Ze względu jednak na słabą jakość detali i materiałów budowlanych, a także brak odpowiedniej konserwacji (w tym czyszczenia elewacji) oraz nieskoordynowane umieszczanie na budynkach tablic reklamowych i wymianę elementów obecna ich forma jest znacznie zniekształcona.

Najważniejsze obiekty późno-modernistyczne w Katowicach:

• Pałac Młodzieży
• Zieleniak, Julian Duchowicz i Marian Śramkiewicz 1948
• Gmach Okręgowej Rady Związków Zawodowych, arch: Henryk Buszko, Aleksander Franta, Jerzy Gottfried 1950–54
• Siedziba PPBO (nagroda KUA 1962) arch. Henryk Buszko, Aleksander Franta 1960
• Spółdzielczy Dom Handlowy „Zenit” (1958−1962), proj. Jurand Jarecki, Mieczysław Król
• DT Delikatesy, arch. Marian Skałkowski 1962
• Dom Prasy Śląskiej, arch. Marian Śramkiewicz 1966
• budynki Separator, BWA i Ślizgowiec, arch. Stanisław Kwaśniewicz, 1967–1969
• Osiedle Tysiąclecia, arch. Henryk Buszko, Aleksander Franta 1967-1972
• Osiedle Walentego Roździeńskiego (Gwiazdy/Gwiazdowce), arch: Henryk Buszko, Aleksander Franta 1967–79
• Wojewódzka Hala Widowiskowo-Sportowa, tzw. „Spodek” (1964–1971), proj. Maciej Gintowt, Jerzy Hryniewiecki, Maciej Krasiński
• Główny dworzec kolejowy, jedno z ciekawszych dzieł polskiego modernizmu 1972
• Spółdzielczy Dom Handlowy „Skarbek” (1972−1974), proj. Jurand Jarecki
• Kukurydze Osiedle Tysiąclecia, arch. Henryk Buszko, Aleksander Franta 1978-1979
• Pałac Ślubów, arch. M. Król (budynek istniał w latach 1969–2011)
• Osiedle Koszutka (dawn. os. J. Marchlewskiego), wzniesione w latach pięćdziesiątych m.in. wzdłuż obecnych ul. M. Grażyńskiego, ul. Kazimiery Iłłakowiczówny, ul. Misjonarzy Oblatów MN, ul. Sokolskiej.

Osiedla z czasów Polski Ludowej

Osiedle Walentego Roździeńskiego (tzw. „Gwiazdy”)

• Osiedle Odrodzenia (Piotrowice-Ochojec)
• Osiedle Jerzego Kukuczki (Bogucice)
• Osiedle Kokociniec (Ligota-Panewniki)
• Osielde Stanisława Staszica (Giszowiec)
• Osiedle Janasa-Ondraszka (Załęże)
• Osiedle Koszutka
• Osiedle Konstantego Michalskiego (Dąbrówka Mała)
• Osiedle Młodych
• Osiedle Norma (Dąbrówka Mała)
• Osiedle Ignacego Paderewskiego
• Osiedle Walentego Roździeńskiego (tzw. „Gwiazdy”)
• Osiedle Przedwiośnie
• Osiedle Morawa/Rybki (Szopienice)
• Osiedle Tysiąclecia
• Osiedle Wincentego Witosa
• Osiedle Zadole
• Osiedle Alfonsa Zgrzebnioka – dawn. osiedle XXXV-lecia PRL (Brynów)

Architektura postmodernizmu i współczesna

(c) PetrusSilesius, CC-BY-SA-3.0

Katowice, Biblioteka Śląska

ING Bank Śląski

Katowice Business Point

Postmodernizm w architekturze pojawił się w Katowicach, jak i w całej Polsce, z opóźnieniem, w latach 90. Wiele obiektów poprzemysłowych przekształcanych jest w centra handlowe lub rozrywkowe z zachowaniem części dawnych murów. Kreuje się specyficzną atmosferę, tworząc zamierzone kontrasty materiałowe i stylistyczne, łącząc oznaki nowoczesności z tradycyjnym górnośląskim krajobrazem architektonicznym.

W późnych latach 90. w Katowicach pojawiają się realizacje światowych kolosów architektonicznych jak np. Bank Śląski zaprojektowany przez australijski Denton Corker Marshall Architecture and Urban Design.

Najważniejsze obiekty postmodernistyczne w Katowicach:

• Punkt rozrywki „44” (IMAX / Cinema City)
• Biblioteka Śląska, architektura: arch. Jurand Jarecki, Marek Gierlotka, Stanisław Kwaśniewicz 1989, konstrukcja: Grzegorz Komraus, Henryk Goik
• Silesia City Center, architektura: Bose International i Stabil Katowice, 2005

Najważniejsze obiekty współczesne w Katowicach:

• CITI Bank, ul. Sokolska, Architekten A. Kapuscik Wien, 1995
• Bank Śląski, architektura: arch. Denton Corker Marshall Architecture and Urban Design, 2000
• Altus, ul. Uniwersytecka, Arkat and BA Reichel+Stauth, 2001
• Wydział Prawa UŚ, Stabil Katowice
• Wydział Teologiczny UŚ, Stabil Katowice
• Bank PKO, ul. Warszawska, Dieter Paleta, 2006
• Katowice Business Point, ul. Chorzowska/ul. P. Ściegiennego, Jaspers Eyers & Partners i Konior & Partners, 2008−2010
• Międzynarodowe Centrum Kongresowe

Architektura przemysłowa

Cały Górnośląski Okręg Przemysłowy, a w szczególności Katowice, to skarbnica zabytkowej architektury przemysłowej.

Najważniejsze obiekty zabytkowe architektury przemysłowej w Katowicach:

• Uthemann, cynkownia w Szopienicach
• Huta Baildon
• Kopalnia Gottwald – szyb Kleofas
• Wieża ciśnień przy kopalni Wujek
• Szyb Wilson w Katowicach-Janowie
• Browar Mokrskich w Szopienicach

Place, skwery i ronda w Katowicach

Większa część wszystkich placów w Katowicach zlokalizowana jest w Śródmieściu i w głównych punktach dzielnic. Powstawały często na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych.

Pomniki w Katowicach

Cmentarze w Katowicach

Zobacz też

Wysokie budynki w Katowicach

• figura św. Jana w Katowicach
• place w Katowicach
• wieżowce Katowic
• ulica Skośna w Katowicach
• zmiany nazw ulic i placów w Katowicach

Przypisy

Bibliografia

• Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010. ISBN 978-83-7729-021-7.
• Przewodnik po Katowicach, zbior., wyd. Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Zarząd Okręgu Katowice, wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1962.

Linki zewnętrzne

• Kamienice Katowic. katowickie-kamienice.cba.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-11)].
• Zabytki Katowic
• Katowickie wieżowce
• Skyscraperpage.com – międzynarodowa strona o wieżowcach