Architektura renesansu w Polsce

Architektura renesansu w Polsce – dzieła architektoniczne powstałe w Polsce pomiędzy początkiem XVI wieku a połową XVII wieku zgodne z założeniami sztuki renesansowej.

Zamek Królewski na Wawelu – dziedziniec

Wawel – Kaplica Zygmuntowska

Kraków – Sukiennice

Ratusz w Poznaniu

© Marek i Ewa Wojciechowscy / Trips over Poland, CC BY-SA 3.0

Kamienica Celejowska w Kazimierzu Dolnym

Kaplica Boimów we Lwowie

Domek loretański w Gołębiu

Zamek w Baranowie Sandomierskim

Czarna Kamienica we Lwowie

Historia

Na dwór Jagiellonów pierwsze idee renesansu przeniknęły pod koniec XV wieku. Już w 1470 r. osiedlił się w Krakowie włoski humanista Kallimach (Filippo Buonacorsi), który przebywał na królewskim dworze jako nauczyciel syna Kazimierza Jagiellończyka, Jana Olbrachta. Propagatorami humanizmu byli także polscy dyplomaci, którzy zetknęli się z nowymi prądami na europejskich dworach oraz młodzież studiująca na uniwersytetach w Italii. Zygmunt I w latach 1498–1501 przebywał na węgierskim dworze swojego brata Władysława Jagiellończyka, gdzie poznał nowe idee. Po objęciu tronu w Polsce (1506) Zygmunt I sprowadził z Włoch artystów i rzemieślników. Wpływy włoskie stały się jeszcze bardziej widoczne po ślubie Zygmunta z przybyłą z Włoch Boną (1518). Początkowo tradycje średniowiecza i nowe idee współistniały ze sobą, przenikając się nawzajem. Mecenat – przede wszystkim dworu oraz naśladujących króla magnatów, dostojników kościelnych i bogatych mieszczan, a także rozkwit państwa – to czynniki, które sprzyjały rozwojowi nowych prądów nauki i sztuki.

W architekturze polskiej proces rozwoju renesansu zwykło się dzielić na trzy okresy:

• okres I – 1500-1550, nazywany także włoskim; powstające obiekty są zazwyczaj dziełem włoskich artystów pochodzących przede wszystkim z Florencji;
• okres II – 1550-1600, czas upowszechnienia stylu, początki manieryzmu i uleganie wpływom niderlandzkim;
• okres III – 1600–1650, manieryzm, pojawienie się elementów wczesnego baroku.

Okres I

W 1499 r. spłonęła część zamku na Wawelu. Aleksander Jagiellończyk w 1504 powierzył odbudowę zamku Eberhardowi Rosembergerowi. Najwcześniej (w latach 1502–1507) zostało odbudowane skrzydło zachodnie. Po koronacji Zygmunta Starego pracami kierował Franciszek Florentczyk, włoski rzeźbiarz i architekt, który już w latach 1502–1505 zaprojektował przyścienną, arkadową niszę nagrobną Jana I Olbrachta w katedrze wawelskiej, w której zastosował łuk triumfalny zamiast popularnego w gotyku baldachimu. Po śmierci Florentczyka (1516 r.) budową zamku kierowali: Bartolomeo Berrecci i Benedykt z Sandomierza. Około 1516 r. ukończono budowę skrzydła północnego, a w 1536 r. wewnętrzny dziedziniec. W trzech skrzydłach zamku rozmieszczono sale i komnaty poprzedzone od strony dziedzińca trójpoziomowym krużgankiem, czwarte skrzydło, zamykające dziedziniec od południa, nie posiada części mieszkalnej. Jest to ściana kurtynowa z traktem komunikacyjnym. W dwóch dolnych poziomach zamku mieszczą się pomieszczenia gospodarcze (parter) i komnaty mieszkalne zaprojektowane w układzie amfiladowym. Poprzedzające je krużganki wzorowane są na budowlach wczesnoflorenckich z arkadami opartymi na głowicach kolumn. Na trzecim poziomie mieszczą się pomieszczenia reprezentacyjne. Znaczną wysokość pomieszczeń odzwierciedla poziom krużganków o bardzo smukłych kolumnach. W połowie ich wysokości architekt umieścił przewiązki poprawiające ich proporcje a konstrukcję dachu podparł dzbanuszkami, które z jednej strony pełnią funkcję dekoracyjną i pozwalają na lepsze oświetlenie kapiteli kolumn ocienianych okapem, a z drugiej poprawiają statykę przekazując obciążenie dachu na centralną powierzchnię głowicy. Dekoracyjność dziedzińca podkreślała barwna polichromia i fryz obiegający ściany krużganków. Pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne przykryto drewnianymi stropami o profilowanych belkach lub kasetonach. Poniżej malowane pasy z dekoracją figuralną. Obramowania drzwi i okien łączą motywy zdobnictwa późnogotyckiego i renesansowego oraz wzory florenckie.

Zamek Królewski na Wawelu nie jest odosobnionym przykładem przebudowy gotyckiej siedziby w okresie renesansu. W pierwszych latach renesansu przebudowano lub rozpoczęto budowę zamków w:

• Szydłowcu, przebudowany w latach 1509–1532 – pierwsza w Polsce loggia widokowa.
• Drzewicy, zbudowany w latach 1527–1535
• Ogrodzieńcu, przebudowany w latach 1532–1547
• Pieskowej Skale, przebudowany w latach 1542–1580.

W latach 1531–1535 z inicjatywy biskupa płockiego Andrzeja Krzyckiego wzniesiona została przez włoskich budowniczych pracujących wcześniej na Wawelu, Bernardina Gianottiego i Jana Ciniego ze Sieny renesansowa katedra w Płocku, trójnawowa bazylika kopułowa z transeptem, nawiązująca do rzymskich kościołów renesansowych San Agostino i Santa Maria del Popolo. Znaczna liczba istniejących gotyckich świątyń i rosnąca popularność protestantyzmu sprawia, że budownictwo sakralne w pierwszym okresie renesansu ogranicza się w znacznej mierze do kaplic dobudowywanych do istniejących już kościołów gotyckich. Najwcześniej została zbudowana Kaplica Zygmuntowska dobudowana w latach 1519–1533 do katedry wawelskiej. Zaprojektowana została przez Berrecciego na planie kwadratu. Wnętrze przykrywa kopuła wsparta na ośmiobocznych z zewnątrz i kolistym od wewnątrz bębnie. Przejście pomiędzy wewnętrznymi ścianami a konstrukcją bębna umożliwiają żagle. Wnętrze doświetlają okna umieszczone w bębnie oraz wysokiej latarni. Hełm przykrywa miedziana, pozłacana łuska. Podniebienie kopuły zdobią kasetony wypełnione roślinnymi rozetami. Podział ścian skomponowany w oparciu o schemat łuku triumfalnego podkreślają rzeźbione pilastry i gzymsy. W niszach głównych umieszczono ołtarz i sarkofagi ostatnich Jagiellonów. Mniejsze wnęki boczne przeznaczono na posągi świętych.

Okres II

Nowy styl upowszechnił się w całej Polsce. Biorąc przykład z króla, szlachta, duchowieństwo, a nawet bogate mieszczaństwo obejmowało mecenatem artystów. Na terenie kraju, przede wszystkim na Pomorzu, zwłaszcza w Gdańsku pojawiła się liczna grupa twórców niderlandzkich. Wśród mistrzów coraz częściej można było spotkać polskie nazwiska. Nowe prądy trafiały do warsztatów cechowych. W latach 1527–1604 pojawiały się wydane drukiem wzorniki np. Florysa, Hansa Vredemana de Vries, które stały się źródłem poznania nowych prądów dla twórców, którzy nie zetknęli się bezpośrednio z nowym stylem. Czerpane z nich wzory dominowały przede wszystkim w architekturze mieszczańskiej. Renesans dostosował się coraz bardziej do warunków lokalnych. Widoczne było zróżnicowanie w zależności od regionu i warsztatu, z którego wywodzą się twórcy.

Architektura tego okresu nabierała coraz wyraźniejszych cech manieryzmu (odejście od wyraźnego przyporządkowania elementów architektonicznych do funkcji konstrukcyjnej, zerwanie z ideą uporządkowania, ładu i harmonii poprzez znaczną dowolność w kompozycji układów widoczną przede wszystkim w ornamentyce o skomplikowanych, bogatych i efektownych zestawieniach). W Polsce wyróżnia się jego trzy odmiany:

• włoski, obejmujący swoim zasięgiem przede wszystkim południe Polski, jego najbardziej znanym twórcą był Santi Gucci
• niderlandzki, obejmujący obszar Pomorza
• kalisko-lubelski, którego najbardziej znane przykłady zabytków zachowały się w Kazimierzu Dolnym.

Już w okresie gotyku pojawiły się wyprowadzane ponad dach osłony. Ozdobne formy nadano attykom w północnych Włoszech. W architekturze polskiej detal ten został znacznie rozbudowany i stał się charakterystycznym elementem polskiego renesansu. W miastach przebudowywane były ratusze, we wczesnym okresie renesansu krystalizował się układ kamienicy mieszczańskiej. W XVI wieku, zwłaszcza nad Wisłą, powstał szereg spichlerzy związanych z rosnącym eksportem zboża.

Na terenie kraju powstają nowe rezydencje. Wokół wewnętrznego, arkadowego dziedzińca rozplanowana zostaje zwarta, czworoboczna bryła z basztami na narożach. Przykładowe realizacje z tego okresu to:

• zamek w Brzegu, przebudowany z gotyckiej warowni w latach 1544–1560
• Zamek Królewski w Niepołomicach gotycki zamek myśliwski Kazimierza Wielkiego, rozbudowany przez Zygmunta I i odbudowany po pożarze (w latach 1550–1571) przez Zygmunta Augusta
• Zamek w Brzeżanach z 1554 r.
• zamek w Płakowicach w pobliżu Lwówka Śląskiego z lat 1550–1573
• zamek w Baranowie Sandomierskim, zbudowany w latach 1591–1606 według projektu Santi Gucciego
• Zamek w Krasiczynie z lat 1594–1614

W 1555 r. pożar zniszczył gotyckie Sukiennice. Nowy obiekt zaprojektował Jan Maria Padovano jako długą (ok. 120,0 m), trójnawową bazylikę z kramami w bocznych, niższych nawach. Budowla otrzymała sklepienie kolebkowe z lunetami. Przy krótszych elewacjach zlokalizowano loggie a nawę wyższą zwieńczono attyką. Jej arkadowy podział zwieńczony grzebieniem z szeregu wolut stał się wzorem dla wielu późniejszych rozwiązań. Przy realizacji obiektu z Padovano współpracowali: Stanisław Flak, Włoch Pankracy i Santi Gucci, który najprawdopodobniej zaprojektował maszkarony.

Miejskie ratusze podczas przebudowy otrzymują nowe portale, szersze okna i drzwi a zewnętrzne ściany wieńczy się attykami. Tak przebudowano ratusze w: Tarnowie, Sandomierzu, Chełmie (rozebrany), Poznaniu. Budowane są także nowe obiekty, np. w Szydłowcu, Zamościu.

Domy mieszczańskie budowane najczęściej jako dwukondygnacyjne (w większych miastach wyższe) w poziomie parteru miały najczęściej przejazdową sień, do której przylegały pomieszczenia pracowni rzemieślniczej, kantorka, sklepu itp. Na piętrze mieściły się pokoje mieszkalne, a w podwórzu stajnie, magazyny, mieszkania czeladników, kuchnie itp. Elewacje wieńczą rozbudowane attyki. Kamienice zlokalizowane wokół rynku poprzedzone są najczęściej podcieniami. Na Śląsku, Pomorzu i w Wielkopolsce często spotykane są kamienice o elewacjach szczytowych lub półszczytowych.

W dobie renesansu powstają plany miast idealnych. Zrealizowane zostały dwa rozwiązania: Zamość według projektu Bernarda Morando dla hetmana Zamoyskiego oraz Żółkiew (Ukraina) dla Żółkiewskiego. Zamość zbudowany został od podstaw w latach 1579–1600 na planie siedmioboku. W centrum zlokalizowano Rynek Wielki z ratuszem a dwa rynki pomocnicze (Rynek Solny i Wodny) w osi północ-południe. Na zachód od centrum, także w osi symetrii, zaplanowany został pałac Zamoyskich i kolegiata (obecnie katedra). Przy ulicach zaplanowanych na siatce prostokątów wybudowano kamienice z podcieniami i attykami (rozebranymi w XIX wieku, częściowo przywróconymi). Całość otoczono siedmiobastionowymi fortyfikacjami. W murach obronnych umieszczono trzy bramy: Janowicką (Starą Lubelską), Szczebrzeską i Lwowską.

Nieco odmiennie niż terenie pozostałej części kraju rozwija się renesans w Gdańsku. Mistrzowie niderlandzcy na grunt Pomorza przenieśli odmianę renesansu, która ukształtowała się na terenie ich kraju pod wpływem renesansu Francji i Niemiec. Rozkwit tego stylu przypada na drugą połowę XVI wieku. Do najciekawszych realizacji tego manierystycznego stylu należą:

• Brama Zielona, zbudowana w latach 1564–1568 przez Hansa Kramera
• Brama Wyżynna z wystrojem z płyt piaskowca ozdobionych ornamentem roślinnym, budowę bramy ukończył Willem van den Blocke w 1588 r.
• Arsenał, dzieło Antoniego van Obberghena zbudowane w latach 1602–1606 r.
• Ratusz Staromiejski, zbudowany w latach 1587–1595, najprawdopodobniej według projektu Antoniego van Obberghena.

Niewiele buduje się nowych kościołów. Nieco częściej przebudowywane są istniejące, średniowieczne świątynie. Przy nich powstają renesansowe kaplice czasem w miejscu rozbieranych romańskich lub gotyckich albo jako nowe wnętrza przy starszych budowlach. W 1596 r. do kościoła w Niepołomicach zostaje dobudowana kaplica Lubomirskich, zaprojektowana przez Santi Gucciego. W Krakowie kaplica św. Jacka przy kościele św. Trójcy oraz biskupa Zebrzydowskiego i biskupa Padniewskiego na Wawelu. W Kazimierzu Dolnym Jakub Balin odbudował spalony kościół farny św. Jana Chrzciciela i wzbogacił go o kaplice NPMarii, Królewską i Borkowskich (w 1612 r.). Na Mazowszu działa warsztat budowlany Jana Baptysty Wenecjanina, który około połowy XVI wieku wzniósł kilka świątyń o wnętrzach przekrytych kasetonowymi kolebkami. Najważniejsze z nich to przebudowana kolegiata w Pułtusku, prezbiterium katedry w Płocku, kościoły parafialne w Broku i Głogowcu.

Inne przykłady nowych budowli powstałych w tym okresie renesansu to:

• katedra św. Tomasza w Zamościu – trójnawowa bazylika o kolebkowych sklepieniach z lunetami
• kaplica Trzech Świętych (Jana Chryzostoma, Bazylego, Grzegorza) w zespole Cerkwi Uspieńskiej (Uśpienia NPMarii) we Lwowie na Ukrainie nazywanym też Cerkwią Wołoską, zbudowana ok. 1577 trójnawowa z trzema kopułami i sklepieniami krzyżowymi nad pozostałymi przęsłami łączy w sobie elementy renesansu i tradycyjnej architektury sakralnej obrządku wschodniego.

Okres III

Pożar na Wawelu w 1595 i przeniesienie stolicy do Warszawy (1596 r.) zahamowały rozwój budownictwa w Krakowie. Zastój przeżywa także Gdańsk. Oprócz Polski centralnej rolę wiodącą przyjmuje Lwów. Na sztukę wpływa złożona sytuacja społeczna: znaczny wzrost potęgi magnatów przy jednoczesnych upadku stanu mieszczańskiego, wzrost nietolerancji religijnej i dominująca rola jezuitów. W architekturze dominuje manieryzm, wzory niderlandzkie i pojawiają się elementy wczesnego baroku wprowadzane przez zakon jezuitów. Bogactwo motywów dekoracyjnych nakłada się na częste braki w harmonii kompozycji oraz proporcji bryły^[1]. Typ ten miał także wpływ na kamienice mieszczańskie z attykami.

Do najbardziej znanych przykładów obiektów architektury tego okresu należą:

• manierystyczne elewacje kamienic z początków XVII wieku w Kazimierzu Dolnym:
  • kamienica Celejowska ukończona przed 1630 r. Zdobi ją rustykalna dekoracja dwóch kondygnacji mieszkalnych, na tle której wyraźnie widoczne są rzeźbione obramowania okien i bramy. Powyżej wysoka, dwukondygnacyjna attyka ozdobiona w dolnej partii półkolistymi niszami oddzielonymi od siebie pilastrami, a w górnej grzebieniem, w którym umieszczono wnęki z rzeźbami przedstawiającymi postacie Chrystusa, Matki Boskiej, Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja
  • pod św. Mikołajem i pod św. Krzysztofem (kamienice braci Przybyłów: Mikołaja i Krzysztofa). Dwukondygnacyjne kamienice mieszczą się przy rynku. Gotyckie budynki zostały przebudowane ok. 1615 r. i ozdobione dużymi płaskorzeźbami przedstawiającymi świętych, patronów braci, umieszczonymi na tle boniowanych elewacji wśród innych, bogatych motywów rzeźbiarskich. Powyżej wysokie attyki podzielone gzymsami na dwa poziomy. W niższej części podział i zdobienia attyk są do siebie zbliżone – pola oddzielone pilastrami zdobią płaskorzeźby. Górne części attyk różnią się wyraźnie: kamienica pod św. Krzysztofem zwieńczona jest delikatnym grzebieniem złożonym ze sterczyn o zróżnicowanej wysokości, kamienica pod św. Mikołajem masywniejszą dekoracją złożoną z pól zwieńczonych trójkątnymi tympanonami oddzielonymi od siebie płaszczyznami z fantazyjnym ornamentem.
• Kościół farny św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja w Kazimierzu Dolnym (1610-1613, proj. Jakub Balin)
• Kościół Matki Boskiej Łaskawej ojców Jezuitów w Warszawie z bogatą elewacją, ciekawymi piwnicami, bardzo wysoką wieżą, oraz interesującą kopułą nad absydą.
• Kaplica Myszkowskich w Krakowie z 1614 r., wzorowana na kaplicy Zygmuntowskiej, z zewnątrz ozdobiona boniowaniem a wewnątrz kontrastowym zestawieniem kolorystycznym użytych materiałów.
• Kościół Wniebowzięcia NMP w Uchaniach z lat 1603–1635
• zabytki we Lwowie:
  • kaplice przy katedrze Wniebowzięcia NMP:
    • wolno stojąca kaplica Boimów (Ogrójcowa), zbudowana w latach 1609–1617 na dawniejszym cmentarzu. Kaplica łączy elementy manieryzmu włoskiego i niderlandzkiego z motywami orientalnymi. Przykryta została kasetonową kopułą i ozdobiona bardzo bogatą dekoracją rzeźbiarską.
    • w wieńcu kaplic, po stronie północnej kaplica Kampianów, zbudowana ok. 1619 według projektu Pawła Rzymianina dla rodziny Kampianów,
  • kamienice przy Rynku:
    • kamienica Królewska (nazywana także kamienicą Korniakta), przebudowana przez Piotra Barbona i Pawła Rzymianina pod koniec XVI w. z dwóch gotyckich kamienic na zamówienie Konstantego Korniakta. Elewacje i arkadowy dziedziniec utrzymane zostały w stylu renesansowym (parter pozostawiono jako gotycki a I piętro przebudowano w stylu empire).
    • Czarna Kamienica (nazywana także kamienicą Anczowskiego lub kamienicą Kijowską), o elewacji z płyt z ciemnego piaskowca o mocno sfazowanych krawędziach w tzw. diamenty, zwieńczona attyką.
• Kościół św. Andrzeja i klasztor Bernardynów we Lwowie z 1600-1630 r.
• Cerkiew Wołoska we Lwowie – przed 1629 r.
• Kamienica Orsettich w Jarosławiu
• Arsenał w Gdańsku (1602-1605)
• Brama Złota w Gdańsku (1612-1614)
• Zamek w Krasiczynie (1592-1618)
• Zamek w Starym Siole z 1 poł. XVII w.
• Kamienice ormiańskie w Zamościu z 1. poł. XVIII

Galeria

• 

  Katedra w Zamościu

• 

  Kamienice Ormiańskie w Zamościu

• 

  Zamek w Krasiczynie

• 

  Kamienica Bonerowska w Krakowie

• 

  © Marek i Ewa Wojciechowscy / Trips over Poland, CC BY-SA 3.0

  Kamienice braci Przybyłów: pod św. Mikołajem i pod św. Krzysztofem

• 

  Spichlerz w Kazimierzu Dolnym

• 

  Kościół w Kazimierzu Dolnym

• 

  Zamek w Niepołomicach

• 

  Dwór w Szymbarku

• 

  Ratusz w Tarnowie

• 

  Kamienica Orsettich w Jarosławiu

• 

  © Marek i Ewa Wojciechowscy / Trips over Poland, CC BY-SA 3.0

  Dziedziniec zamku w Pieskowej Skale

• 

  Pałac Górków w Poznaniu

• 

  Ratusz w Chełmnie

• 

  Kamienica Konopniców na rynku w Lublinie

• 

  Kościół Dominikanów w Lublinie

• 

  Brama Zielona – widok od strony Zielonego Mostu

• 

  Ratusz Głównego Miasta w Gdańsku

• 

  Złota Brama w Gdańsku

• 

  Wielka Zbrojownia w Gdańsku

• 

  Ratusz w Sandomierzu

• 

  Kamienica Baryczkowska w Warszawie

• 

  Kamienica Falkiewiczowska w Warszawie

• 

  Kościół Karmelitów w Lublinie

• 

  Dwór w Pabianicach

• 

  Ostra Brama w Wilnie

• 

  Kaplica św. Kazimierza w katedrze wileńskiej

• 

  Zamek w Suchej Beskidzkiej

• 

  Pałac „Na Mirowie” w Książu Wielkim

• 

  Kamienica Królewska we Lwowie

• 

  Kamienica Królewska we Lwowie

• 

  Zamek w Brzeżanach

• 

  Zamek w Starokonstantynowie

• 

  Międzyrzecz Ostrogski

• 

  Wieża Łucka, Ostróg

• 

  Zamek w Klewaniu

Zobacz też

• architektura renesansu
• renesans lubelski
• historia architektury
• Renesans na Pomorzu: Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie

Przypisy

Bibliografia

• Mieczysław Gębarowicz: Studia nad dziejami kultury artystycznej późnego renesansu w Polsce. Toruń: 1962.
• Helena i Stefan Kozakiewiczowie: Renesans w Polsce. Warszawa: Arkady, 1984, seria: Dzieje sztuki w Polsce. ISBN 83-213-3000-2.
• Tadeusz Adamek: Renesansowa architektura Lublina. W: Tadeusz Radzik, Adam Witusik: Lublina w dziejach i kulturze Polski. Lublin: 1997.
• Miłobędzki Adam, Architektura polska XVII wieku, PWN, Warszawa 1980, ISBN 83-01-01363-X.
• Tatarkiewicz Władysław, Typ lubelski i typ kaliski w architekturze XVII wieku,, [w:] „O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku. Architektura. Rzeźba”, Warszawa 1966.
• Mariusz Karpowicz, Sztuka polska XVII wieku (Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa, 1975)
• David Watkin: Historia architektury zachodniej. Warszawa: Arkady, 2006. ISBN 83-213-4178-0.