Armata przeciwlotnicza 40 mm Mark VIII

Armata przeciwlotnicza 40 mm (2pdr) Mark VIII, potocznie nazywana pom-pom^[1] – brytyjska morska automatyczna armata przeciwlotnicza z lat 30. XX wieku, standardowe lekkie działo przeciwlotnicze brytyjskich okrętów okresu II wojny światowej, używana głównie w postaci sprzężonej po 4 i 8 luf.

Poczwórny "pom-pom" na podstawie Mk VII na niszczycielu HMAS "Nizam"

Historia powstania

Armata kalibru 40 mm Mark VIII (w skrócie Mk VIII, oryginalnie kaliber oznaczany jako "2pdr" – 2-funtowa) była rozwinięciem armaty tego kalibru Mark II z okresu I wojny światowej, opracowanym w celu umożliwienia montowania armaty na sprzężonych podstawach, a przy tym zwiększenia niezawodności. W latach 1921-1922 testowano doświadczalną podstawę 6 sprzężonych armat Mark II na krążowniku HMS "Dragon", z zachęcającym skutkiem, w rezultacie czego zdecydowano opracować ulepszoną armatę. Taka sama, jak w Mark II, pozostała lufa i amunicja, lecz obok wprowadzenia nowej wielolufowej podstawy, ulepszono automatykę działa.

Prace nad sprzężonymi ośmiolufowymi armatami 40 mm rozpoczęto w firmach Vickers i Armstrong; zwyciężył prostszy projekt Vickersa z 1923. Dopiero jednak w 1927 prototyp zbudowano i przetestowano na poligonie, a w 1928 na morzu, na krążowniku liniowym HMS "Tiger".

Ośmiolufowy "pom-pom" na pancerniku HMS "Rodney"

Produkcja i warianty

Od 1930 ośmiolufowe podstawy armat 40 mm zaczęły wchodzić na wyposażenie prawie wszystkich okrętów głównych klas Royal Navy, nowych i modernizowanych, zaczynając od pancernika HMS "Valiant", następnie HMS "Nelson", "Rodney", "Revenge", "Hood" i innych okrętów liniowych i lotniskowców. Stosowano dwa zasadnicze wzory podstaw ośmiolufowych dla armat Mk VIII – Mark V i nowszy Mark VI. Naprowadzanie dział odbywało się za pomocą systemu elektro-hydraulicznego, napędzanego silnikiem o mocy 11 KM. Odpalanie było dokonywane początkowo za pomocą ręcznej korby, w 1939 wprowadzono podstawy Mk VA i Mk VIA, w których odpalanie odbywało się za pomocą silnika elektrycznego. Podstawa RP10 Mark VIA mogła być kierowana zdalnie z centralnego stanowiska kierowania ogniem.

W 1935 opracowano lżejszą, poczwórnie sprzężoną podstawę Mark VII dla dział Mk VIII, produkowaną w wariantach: Mark VII, RP50 Mark VII i Mark VII(P). Używana była na nowych niszczycielach, począwszy od typu Tribal oraz na nowych i modernizowanych krążownikach, a także niektórych innych okrętach. Na niszczycielach montowana była jedna podstawa na śródokręciu, na krążownikach zwykle dwie. W podstawowym wariancie Mk VII naprowadzanie na cel było ręczne, przez dwóch celowniczych obracających korbami (na kierunek i wysokość), a odpalanie także było dokonywane za pomocą ręcznej korby. Później, w wersji Mk VII(P) wprowadzono napędy elektro-hydrauliczne, uruchamiane za pomocą korb lub joysticka. Podstawa RP 50 Mark VII mogła być kierowana zdalnie.

W połowie lat 30. opracowano dla armaty Mark VIII także prostą pojedynczą podstawę Mark VIII, naprowadzaną ręcznie. Podczas II wojny światowej opracowano nowsze pojedyncze podstawy Mark XV i XVI, naprowadzane mechanicznie, będące modyfikacją udanej podwójnej podstawy działka 20 mm Oerlikon Mark V (armata 40 mm była na nich zamocowana po prawej stronie siedzącego operatora). Pojedyncze działka były używane głównie na małych okrętach w przybrzeżnej służbie eskortowej, ale także uzupełniająco na niszczycielach i innych okrętach. Podstawy Mark XVI były wyposażone w stabilizowane przyrządy celownicze i używane w 1945 na Pacyfiku do walki z kamikaze.

W 1938 opracowano nowszą amunicję dla armaty 40 mm, o większej prędkości wylotowej (HV – high velocity), lecz wymagała ona zmian konstrukcji zamka i nie była zamienna ze starą amunicją. W konsekwencji, podczas wojny produkowano armaty zarówno starszego i nowszego typu. Podstawy dla dział strzelających amunicją o większej prędkości wylotowej oznaczane były gwiazdką (np. Mark VII*).

Poczwórny "pom-pom" na podstawie Mk VII na niszczycielu HMS "Kelvin"

Ocena

Armata była stosunkowo nowoczesną bronią w momencie jej wprowadzenia do służby, skuteczną na bliskie odległości z uwagi na dużą szybkostrzelność (96 strz/min na lufę w trybie ręcznym, 115 w automatycznym) i gęstość ognia w wersji sprzężonej, ale w momencie wybuchu II wojny światowej, w związku z rozwojem techniki lotniczej była to już broń praktycznie przestarzała. W założeniu armaty tego typu miały postawić "zasłonę" ognia, która miała odstraszyć atakujące samoloty, w praktyce nigdy nie opracowano odpowiedniego pocisku smugowego i nie udało się osiągnąć tego efektu. Z powodu krótkiej lufy pociski miały stosunkowo niską prędkość wylotową, a co za tym idzie, niewielki skuteczny zasięg i pułap. Krytykowano także mały ładunek wybuchowy pocisku i zapalnik. Broń była bardzo ciężka (podstawa ośmiolufowa – 15-16 t, czterolufowa – 9-11 t w zależności od wersji), co ograniczało ich zastosowanie do odpowiednio dużych okrętów oraz ilość przenoszonych na nich dział, była też trudna w produkcji. Mechanizmy armaty były skomplikowane, co wymagało starannej obsługi, lecz w praktyce była bardzo podatna na zacięcia. W raporcie po zatopieniu przez japońskie samoloty HMS "Prince of Wales" oceniono, iż pojedyncza armata Bofors 40 mm była bardziej skuteczna od wszystkich "pom-pomów" razem wziętych.

Pojedynczy "pom-pom" na podstawie Mk VIII z kanadyjskiej fregaty HMCS Kamloops

Armata Mark VIII stanowiła najliczniejsze działo tego kalibru na okrętach Wielkiej Brytanii i jej dominiów podczas II wojny światowej. Dopiero od 1941-1942 zaczęła ją powoli zastępować armata Bofors 40 mm. Pomimo wad, broń była produkowana i używana do końca drugiej wojny światowej, przede wszystkim dlatego, że nie nadążano z produkcją armat Boforsa. Skuteczność armaty wzrosła, kiedy pod koniec wojny zaprojektowano dla niej radarowy celownik i poradzono sobie wreszcie z problemem zacięć i wadliwych zapalników. W Wielkiej Brytanii wyprodukowano 6691 armat Mk VIII, dalsze 843 w Kanadzie.

Około 500 dział zbliżonych do modelu Mk VIII Vickers wyprodukował, począwszy od 1925, na eksport do Japonii, gdzie były używane jako działo 40 mm HI Typ 91 na podstawach pojedynczych lub podwójnych. Zasilane były z taśm 50-nabojowych. Armaty te zostały następnie zastąpione przez działka 25 mm Typ 96.

Okręty Polskiej Marynarki Wojennej uzbrojone w działa Mk VIII (wszystkie na podstawie Mk VII):

• ORP "Burza" (po modernizacji, od 1942)
• ORP "Piorun"
• ORP "Orkan"
• ORP "Krakowiak", ORP "Kujawiak", ORP "Ślązak"
• ORP "Dragon" i ORP "Conrad" – 2 x Mk VII

Warto zauważyć, że ORP "Burza" była jednym z nielicznych okrętów konstrukcji nie-brytyjskiej noszących działko 40 mm Mk VIII (oprócz niej, krążownik "Jacob van Heemskerck").

Opis

Armata była chłodzona wodą, w tym celu lufa była otoczona chłodnicą. Na podstawach sprzężonych poczwórnie górne pary były charakterystycznie cofnięte w stosunku do dolnych, z uwagi na dostęp do magazynków po bokach, a na podstawach ośmiolufowych zewnętrzne działa były cofnięte w stosunku do środkowych. Lufy miały na ogół tłumiki płomieni. Amunicja dla każdej lufy była podawana z 14-nabojowych taśm, które mogły być łączone w magazynkach w odcinki po 112 nabojów (140 w podstawach ośmiolufowych).

Używano trzech rodzajów pocisków:

• wybuchowy (HE)
• przeciwpancerny (AP)
• półpancerny wybuchowy (SAP)

Podstawową amunicją była wybuchowa.

Dane taktyczno-techniczne

• kaliber: 40 mm
• długość armaty (bez podstawy): 2606 mm
• długość lufy: 1575 mm (L/39 – 39 kalibrów, w rzeczywistości L/39,37)
• szybkostrzelność:
  • podstawy z odpalaniem ręcznym: 96-98 strz/min
  • podstawy z odpalaniem automatycznym: 115 strz/min
• masa armaty (bez podstawy):
  • wersja na amunicję standardową: 259,5 kg
  • wersja na amunicję HV: 385,6 kg
• masa naboju:
  • amunicja standardowa: 1,34 kg
  • amunicja HV: 1,30 kg
• masa pocisku:
  • amunicja standardowa: 0,91 kg
  • amunicja HV: 0,82 kg
• masa materiału wybuchowego:
  • pocisk standardowy HE: 0,071 kg
  • pocisk HV HE: ? kg
• długość naboju: 30,47 cm
• prędkość wylotowa:
  • amunicja standardowa: 585 m/s
  • amunicja HV: 701 m/s
• donośność skuteczna:
  • pozioma (amunicja standardowa): 3475 m
  • pozioma (amunicja HV): 4572 m
  • pionowa (amunicja standardowa): 1555 m^[2]
  • pionowa (amunicja HV): 3960 m

• kąt podniesienia: -10° +80° (podstawy sprzężone)
• masy podstaw:
  • 8-lufowa Mark VA: 15,3 t
  • 8-lufowa Mark VIA: 15,9 t
  • 4-lufowa Mark VII*: 8,7 t
  • 4-lufowa Mark VII*P: 11,19 t
  • pojedyncza Mark VIII: 1,8 t
  • pojedyncze Mark XVI i XVI*: 1,1 t

Przypisy

Zobacz też

• Armata przeciwlotnicza 28 mm

Bibliografia

• British 2-pdr (4 cm/39 (1.575")) Mark VIII w serwisie NavWeaps

Artyleria krajów Wspólnoty Brytyjskiej z okresu II wojny światowej Działa czołgowe i przeciwpancerne Armata 2-funtowa Armata 6-funtowa Armata czołgowa kal. 75 mm Armata 17-funtowa / Armata 77 mm HV Artyleria polowa, średnia i ciężka Armata 18-funtowa Haubica 4,5-calowa Haubicoarmata 25-funtowa Armata 60-funtowa Armata 4,5-calowa Armata 5,5-calowa Haubica 6-calowa Haubica 7,2-calowa Haubica 8-calowa Armaty przeciwlotnicze Oerlikon 20 mm Polsten Vickers Mk VIII (pom-pom) Bofors 40 mm Armata przeciwlotnicza 3-calowa Armata przeciwlotnicza 3,7-calowa Armata przeciwlotnicza 4,5-calowa Artyleria górska Haubica górska 3,7-calowa Działa prototypowe i eksperymentalne Armata 32-funtowa