Armia „Prusy”

Armia „Prusy” – związek operacyjny Wojska Polskiego podczas kampanii wrześniowej 1939 roku.

Geneza i zadania

Utworzona w czerwcu 1939 roku jako odwód Naczelnego Wodza. Miała być formowana stopniowo z jednostek mobilizowanych dopiero w wypadku bezpośredniego zagrożenia wojennego, przez co do chwili rozpoczęcia działań wojennych nie osiągnęła pełnych stanów osobowych.

Według pierwotnych planów miała być największą armią polską, stanowiącą odwód, który miał znajdować się na tyłach Armii „Kraków” i Armii „Łódź”. W lukę pozostawioną między tymi armiami, jak przewidywało dowództwo polskie, miały uderzyć główne siły niemieckie, które miała zniszczyć Odwodowa Armia „Prusy”. Armia miała przeprowadzić uderzenie z obszaru Tomaszów Mazowiecki – Starachowice – Radom w kierunku na Radomsko, Częstochowę i Miechów^[1][a].

Na skutek szybkich postępów wojsk Wehrmachtu plan ten nie powiódł się. Zakończenie mobilizacji jednostek polskich, w tym Armii Prusy, zaplanowane było na czternasty dzień od wybuchu wojny. Armia Prusy miała składać się z 3, 12, 13, 19, 29, 36 (rez.), 39 (rez.) i 44 (rez.) Dywizji Piechoty, Wileńskiej Brygady Kawalerii oraz z 1 i 2 batalionu czołgów lekkich.

Na przełomie lipca i sierpnia 1939 roku marszałek Edward Śmigły-Rydz zadecydował, że oddziały Armii Prusy mają być skoncentrowane w rejonie Tomaszów Mazowiecki-Radom-Kielce. Ostatecznie jednak na skutek trudności wynikających z układu sieci kolejowej wojska te miały wyładować się w dwóch odrębnych rejonach.

• Północne zgrupowanie: Koluszki-Łowicz-Skierniewice.
• Południowe zgrupowanie: Skarżysko-Opoczno-Radom.

Po przeprowadzeniu wyładunku w wyznaczonych strefach miały ześrodkować się w następujący sposób:

• 44 Dywizja Piechoty - Sochaczew
• 13 Dywizja Piechoty - Regny
• 19 Dywizja Piechoty - Tomaszów Mazowiecki
• Wileńska BK - Piotrków Trybunalski
• 29 Dywizja Piechoty - Sulejów
• 36 Dywizja Piechoty - Opoczno
• 12 Dywizja Piechoty - Końskie
• 3 Dywizja Piechoty - Skarżysko-Kamienna
• 39 Dywizja Piechoty - Kozienice

Obsada personalna Kwatery Głównej

Obsada personalna Kwatery Głównej^[3][4]:

Dowództwo

• dowódca – gen. dyw. Stefan Dąb-Biernacki
• oficer ordynansowy - kpt. piech. Antoni Pietraszun († 8 V 1973 Łódź)
• dowódca etapów - gen. bryg. Jerzy Wołkowicki
• szef służby sprawiedliwości - ppłk aud. Stanisław Kudelski
• szef służby duszpasterstwa - ks. proboszcz Walenty Pączek

Sztab

• szef sztabu - płk dypl. piech. Tomasz Obertyński († 1940 Charków)
• szef Oddziału I – ppłk dypl. piech. Andrzej Strach († 1940 Charków)
• szef Oddziału II - mjr dypl. Wincenty Bąkiewicz
• referent - mjr dypl. piech. Maksymilian Kurnatowski († 1941 ZSRR)
• szef oddziału III - ppłk dypl. Edward Słowikowski († 1940 Charków)
• dowódca łączności - ppłk łącz. Stanisław Rausz († 1940 Kijów)
• referent - mjr łącz. Marian Dorotycz-Malewicz († 10 X 1945 Rzym)
• kwatermistrz – płk dypl. art. Tadeusz Procner († 1940 Charków)
• szef Oddziału I - ppłk dypl. art. Józef Kaiser († 1940 Kijów)
• szef oddziału IV - ppłk dypl. piech. Wilhelm Kasprzykiewicz († 1940 Katyń)
• szef służby zdrowia - płk lek. dr Mieczysław Henoch^[5]

Dowódcy broni

• dowódca artylerii - płk dypl. art. dr Stanisław Künstler
• dowódca Lotnictwa i OPL - płk pil. Jerzy Garbiński († 19 IX 1979 Warszawa)
• szef sztabu - ppłk dypl. obs. Kazimierz Winicki
• oficer operacyjny - mjr obs. Tadeusz Lewkowicz
• dowódca broni pancernych - płk kaw. Józef Koczwara
• dowódca saperów - ppłk dypl. sap. Leon Tyszyński

Skład Armii „Prusy”

Grupa północna

• 13 Dywizja Piechoty
• 19 Dywizja Piechoty
• 29 Dywizja Piechoty
• Wileńska Brygada Kawalerii
• 1 Batalion Czołgów Lekkich
• 2 Batalion Czołgów Lekkich
• 3 Pułk Artylerii Ciężkiej
• 11 Dywizjon Artylerii Najcięższej
• 12 Dywizjon Artylerii Najcięższej
• 13 Dywizjon Artylerii Najcięższej

Grupa południowa

• 3 Dywizja Piechoty Legionów
• 12 Dywizja Piechoty
• 36 Dywizja Piechoty Rezerwy
• Grupa pułkownika Glabisza
• 2 Pułk Artylerii Ciężkiej
• 50 Dywizjon Artylerii Lekkiej

Samodzielne pododdziały armijne

• 2 kompania balonów obserwacyjnych
• 12 kompania samochodów osobowych
• 13 kompania stacyjna łączności
• 13 kompania radiowa
• 23 kompania telefoniczno-kablowa
• 24 kompania telefoniczno-kablowa
• 15 kompania telefoniczno-budowlana
• 81 Batalion Saperów
• 212 kompania asystencyjna
• 101 pluton żandarmerii
• 32 sąd polowy

W trakcie mobilizacji

• 44 Dywizja Piechoty
• 39 Dywizja Piechoty

Dla Armii „Prusy” pierwotnie przewidziano dywizje piechoty 2, 3, 26, 28, 36, 39, 44 oraz 10 i Kresową Brygadę Kawalerii^[6].

Działania

W dniu wybuchu wojny żadna jednostka armii nie znajdowała się w miejscu zaplanowanej koncentracji. 19 Dywizja Piechoty wyładowywała się w rejonie Łowicza, skąd marszem miała przejść w rejon Piotrkowa. 29 Dywizja Piechoty była w trakcie wyładowywania się w rejonie Skierniewic, bez 41 pp i przydzielonego dywizjonu 29 pal, które pozostały jeszcze na Suwalszczyźnie. Wileńska BK też była w trakcie rozładunku koło Koluszek, skąd miała przejść na południowy wschód od Piotrkowa w rejon lasu Lubień. 13 Dywizja Piechoty, która została wycofana z Korpusu Interwencyjnego na Pomorzu, była dopiero w okolicach Bydgoszczy w trakcie załadunku do transportów kolejowych. Na skutek szybkich działań Wehrmachtu obie grupy nie zdołały ukończyć pełnej mobilizacji i działały praktycznie oddzielnie. W pierwszych dniach września sytuacja na froncie była już na tyle poważna, że postanowiono rzucić do walki oddziały niekompletne pod względem sprzętu i ludzi. 4 września około 7:30 gen. Stefan Dąb-Biernacki, dysponując już całą grupą północną, wystąpił do Naczelnego Dowództwa z propozycją uderzenia jednostkami zgrupowanymi koło Piotrkowa. Około 9:00 nadeszła odpowiedź od szefa sztabu Naczelnego Wodza: „kierunek tego uderzenia koliduje z projektowanym użyciem zgrupowania”^[7]. W rezultacie tej decyzji wojsko uformowane w łuk o 200 km długości stało bezczynnie koło Piotrkowa i było tylko obserwatorem nierównej walki pod Borową Górą.

44 Dywizja Piechoty nie została w pełni zmobilizowana, tylko jej 146 Pułk Piechoty walczył na przedpolach Piotrkowa, natomiast 39 Dywizja Piechoty zakończyła mobilizację po 6 września i wzięła udział w walkach w ramach Armii Lublin. W obliczu wielkiego zagrożenia podzielono w pośpiechu Armię Prusy na dwa zgrupowania, przydzielając jej następujące zadania:

Grupa północna

Grupa północna (13, 19, 29 DP, Wileńska BK, 1,2 bcl) miała wspierać Armię Łódź na głównym kierunku obronnym w rejonie Łodzi i Sieradza. Grupa ta po bitwach pod Piotrkowem i Tomaszowem Mazowieckim (4–6 września), m.in. na skutek ingerencji dowódcy Armii w dowodzenie taktyczne, uległa dezorganizacji, tracąc większość ciężkiego sprzętu. Za Wisłę przedostały się szczątki 13 DP oraz drobne elementy 19 i 29 DP oraz Wileńskiej BK, z należących do piechoty 100 dział lekkich i 22 ciężkich przez rzekę przeszło najwyżej 6, z 12 dział brygady kawalerii - 8, z 50 czołgów Armii - 22. Pomimo tego zacięty opór polskich jednostek dał stronie niemieckiej asumpt do nazwania walk ze zgrupowaniem północnym Armii mianem "bitwy pod Radomiem".

Większe bitwy i potyczki

• pod Jeżowem 4-5 września
• pod Longinówką 5 na 6 września
• pod Piotrkowem 4-6 września
• w Górach Borowskich 3-6 września
• pod Tomaszowem Mazowieckim 6 września

Grupa południowa

Grupa południowa (3, 12, 36 DP) miała stanowić rezerwę Armii „Kraków” i przygotowywać obronę linii środkowej Wisły. Dowodzona przez gen. Stanisława Skwarczyńskiego, była w praktyce niezależna od dowódcy Armii - gen. Dąb-Biernacki nie ingerował w jej działania. Po Bitwie pod Iłżą (8-9 września) została ona okrążona i odcięta od reszty polskich wojsk, a następnie uległa zniszczeniu.

Większe bitwy i potyczki

• w Rudzie Malenieckiej 6 września
• pod Krasną 6 września
• pod Kazanowem 7 września
• pod Barakiem 8 września
• pod Iłżą 8-9 września

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Wyd. 2. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1986. ISBN 83-222-0377-2.
• Jerzy Kirchmayer: Kampania wrześniowa. Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1946.
• Eugeniusz Kozłowski (red.): Wojna obronna Polski 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979. ISBN 83-11-06314-1.
• Andrzej Przedpełski: Lotnictwo Wojska Polskiego. Zarys historii 1918-1996. Warszawa: Bellona, 1997. ISBN 83-11-08650-8.
• Marian Porwit: Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku. Plany i bitwy graniczne. T. 1. Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1983.
• Jan Wróblewski: Armia „Prusy” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1986. ISBN 83-11-07212-4.
• Wacław Stachiewicz: Wierności dochować żołnierskiej: przygotowania wojenne w Polsce 1935-1939 oraz kampania 1939 w relacjach i rozważaniach szefa Sztabu Głównego i szefa Sztabu Naczelnego Wodza. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1998. ISBN 83-86678-71-2.
• Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2009, s. 253-254. ISBN 978-83-240-1214-5.