Artur Sandauer

Artur Sandauer

Data i miejsce urodzenia	14 grudnia 1913 Sambor
Data i miejsce śmierci	15 lipca 1989 Warszawa
Zawód, zajęcie	krytyk literacki, eseista, tłumacz
Odznaczenia
Strona internetowa

Artur Sandauer (ur. 14 grudnia 1913 w Samborze, zm. 15 lipca 1989 w Warszawie) – polski krytyk literacki pochodzenia żydowskiego, eseista, tłumacz, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, ojciec Adama Sandauera.

Życiorys

Po ukończeniu studiów w zakresie filologii klasycznej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, w latach 1939–1941 uczył w Samborze. Tam został uwięziony w getcie, z którego uciekł w 1943 r. z matką i siostrą, a następnie się ukrywał. W latach 1944–1945 był żołnierzem LWP korespondentem wojennym Dziennika „Pancerni”, zdemobilizowanym w stopniu podporucznika. W latach 1946–1948 przebywał w Paryżu. W latach 1948–1949 pracował w redakcji tygodnika „Odrodzenie” w Warszawie. Od 1974 r. profesor literatury polskiej na Uniwersytecie Warszawskim.

Od 1949 r. był żonaty z malarką Erną Rosenstein (1913–2004), z którą miał syna Adama (ur. 1950), fizyka, działacza politycznego i społecznego.

Artur Sandauer w okresie 1947–1949 występował aktywnie przeciwko socrealizmowi, w efekcie czego otrzymał zakaz publikowania, który obowiązywał do końca okresu stalinowskiego. Jego cykl publikacji z 1957 r, a potem książka pt. Bez taryfy ulgowej były zwrotem rozpoczynającym odejście od oficjalnie obowiązującej doktryny socrealizmu. Przy okazji, fachowy, kolejarski termin „bez taryfy ulgowej” przyjął się w języku potocznym. Ponieważ cenzura uniemożliwiała druk pierwszych artykułów tego cyklu, ukazywały się one początkowo w Kulturze Paryskiej. Sandauer był pierwszym polskim pisarzem mieszkającym w kraju, który odważył się publikować w Kulturze Paryskiej.

W 1964 r. był jednym z sygnatariuszy tzw. listu 34 – listu protestacyjnego 34 intelektualistów skierowanego do Prezesa Rady Ministrów przeciwko zaostrzaniu cenzury. Od 1979 na emeryturze.

23 sierpnia 1980 roku dołączył do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami^[1]. Mimo że nigdy nie należał do PZPR, po wprowadzeniu stanu wojennego przyjął członkostwo w Narodowej Radzie Kultury – organizacji, która poparła gen. Wojciecha Jaruzelskiego, a także został członkiem reaktywowanego przez władze Związku Literatów Polskich (od 1983).

Sandauer bronił twórczości Witolda Gombrowicza w Polsce w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych (walczył również o pamięć i uznanie dzieła Brunona Schulza). W Dzienniku Gombrowicza znajduje się kilka fragmentów odnoszących się do Sandauera, utrzymywali oni bowiem regularną korespondencję, której część opublikowana została w Cahier de l’Herne przez Sandauera.

Nagrobek Artura Sandauera i Erny Rosenstein na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, 30 lipca 2006

Zmarł z powodu glejaka mózgu^[2]. Pochowany na cmentarzu Powązki Wojskowe w Warszawie (kwatera C39-10-5)^[3].

Działalność naukowa

Termin allosemityzm

Sandauer, zainteresowany problematyką żydowską m.in. ze względu na swoje żydowskie korzenie, wprowadził do języka polskiego termin allosemityzm, oznaczający postrzeganie Żyda jako innego, egzotycznego: allosemityzm polega (...) na wyróżnianiu tego pochodzenia, na przeświadczeniu o jego wyjątkowości i stanowi ogólną bazę, z której można wysnuć zarówno anty-, jak i filosemickie wnioski^[4] – idea ta została przejęta przez Zygmunta Baumana w artykule Allosemitism: Premodern, Modern, Postmodern.

Termin autotematyzm

Sandauer wprowadził pojęcie autotematyzmu jako umieszczenie przez autora własnych czynności twórczych, na tym samym poziomie, co powieściowych wydarzeń, a tym samym łączeniu fikcji i autentyczności. Jako pierwsze powieści autotematyczne Sandauer wymienia Fałszerzy André Gide’a i Pałubę Karola Irzykowskiego. W poezji natomiast rozumie autotematyzm jako liryzację wypowiedzi poetyckiej, uwypuklającą obecność autora w tekście. Za ważniejszego twórcę wykorzystującego tę technikę Sandauer uważa Paula Valéry’ego.

Książki

• Utwory prozatorskie: Śmierć liberała (1949),
• Poeci trzech pokoleń (1955),
• Moje odchylenia (mętniackie, kosmopolityczne, formalistyczne) (1956),
• O jedności treści i formy (1952–1953, opublikowany w 1957).
• ArturA. Sandauer ArturA., Bez taryfy ulgowej [pdf], Warszawa: Czytelnik, 1959 [dostęp 2017-04-16] .
• Zapiski z martwego miasta. Autobiografie i parabiografie (1963).
• Dla każdego coś przykrego (1966): zmieniony tytuł drugiego wydania książki Bez taryfy ulgowej (kolejne wydanie pod tytułem pierwotnym).
• Samobójstwo Mitrydatesa (1968),
• Liryka i logika (1969),
• Matecznik literacki (1972),
• Studia biblijne Bóg, Szatan, Mesjasz i...? (1977).
• Zebrane pisma krytyczne (tom 1–3, 1981),
• O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego w XX wieku (1982),
• Pisma zebrane (tom 1–4, 1985).
• ArturA. Sandauer ArturA., Byłem… [pdf], Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1991, ISBN 978-83-06-02124-0 [dostęp 2017-04-04] .

Tłumaczenia

• Księga Rodzaju
• Johann Wolfgang Goethe Faust: tragedii część pierwsza
• Arystofanes Chmury, Żaby, Ptaki
• Ajschylos Agamemnon
• Sofokles Edyp królem
• Eurypides Elektra
• Teokryt Sielanki
• Rainer Maria Rilke Poezje
• Władimir Majakowski Dobrze, Łaźnia
• Antoni Czechow Trzy siostry, Wujaszek Wania, Iwanow
• antologia Poeci rosyjscy

Nagrody i odznaczenia

• Nagroda resortowa I stopnia (1975)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
• Medal 40-lecia Polski Ludowej^[5]

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Artur Sandauer – o pisarzu na culture.pl
• Śmierć liberała – pisma Artura Sandauera na stronie internetowej syna, Adama Sandauera.
• Serwis Humanistyczny Hamlet – artykuł Artura Sandauera „Rzeczywistość zdegradowana” (rzecz o Brunonie Schulzu).
• O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego w XX wieku (rzecz którą nie ja powinienem był napisać) – książka Sandauera o asymilacji Żydów.
• Proza – Zapiski z martwego miasta i Śmierc liberała – wydanie później łącznie jako Proza – autobiografie i parabiografie