Arystofanes

Arystofanes

Αριστοφάνης

Arystofanes
Data i miejsce urodzenia	około 446 p.n.e. Ateny[1]
Data i miejsce śmierci	około 385 p.n.e. prawdopodobnie Delfy
Dziedzina sztuki	literatura i teatr
Ważne dzieła
Acharnejczycy Rycerze Chmury Osy Pokój Ptaki Lizystrata Thesmoforie Żaby Sejm kobiet Plutos

Arystofanes z Aten (gr. Ἀριστοφάνης, Aristophanes) (ok. 446–385 p.n.e.) – grecki komediopisarz, jeden z twórców komedii staroattyckiej, syn średnio zamożnego chłopa o imieniu Filippos^[2]. Jego działalność przypadła na schyłkowy okres demokracji ateńskiej, gdy następowały zmiany w życiu politycznym, społecznym i kulturalnym, a także w sposobie myślenia i metodach kształcenia młodzieży (zob. Sokrates)^[3]. Zapewne nie do końca porzucił wieś i choć nie mieszkał w Atenach, to bywał w nich często. Nie piastował w mieście urzędów i patrzył na demokrację ateńską z boku, zachowując większy obiektywizm^[3].

Arystofanes jest najlepiej rozpoznanym i najszerzej opisanym spośród autorów komedii staroattyckiej. Jego poprzednikami byli Kratinos i Eupolis. Pierwsze swoje komedie wystawiał pod nazwiskami aktorów, ponieważ sam był zbyt młody, aby zgłaszać utwory na zawody teatralne. Ostatnie dwie komedie, tj. Sejm kobiet i Plutosa czasami zalicza się do komedii średniej, która ewoluowała przez IV w. p.n.e.

Arystofanes a Kratinos i Eupolis

W przeciwieństwie do utworów Arystofanesa dzieła Kratinosa i Eupolisa przetrwały do naszych czasów tylko we fragmentach.

Kratinos wystawiał komedie od 453 do 423 r. p.n.e. Stworzył ich około 30, z których najbardziej znana jest Butelka (Pytíne). Komedia ta stanowiła reakcję na krytykę Arystofanesa, który w Rycerzach zarzucił Kratinosowi pijaństwo i zanik talentu. Butelka odniosła ogromny sukces w agonie komicznym, pokonując pierwszą wersję Chmur Arystofanesa^[2].

Eupolis wystawił około 17 sztuk między 429 a 410 r. p.n.e. Był rówieśnikiem Arystofanesa i swoją karierę rozpoczynał w tym samym czasie, co on. Był utalentowanym poetą, który zmarł młodo. Rywalizację obu poetów przerwała tragiczna śmierć Eupolisa w katastrofie okrętu podczas wojny ze Spartą. Początkowo miał współpracować z Arystofanesem, lecz poeci się pokłócili i następnie oskarżali się o wzajemne kradzieże pomysłów^[2]. Od Kratinosa i Arystofanesa różniło go to, że stronił od parodii zarówno mitologicznej, jak i literackiej, choć zarazem cechowała go bogata wyobraźnia twórcza, pomysłowość, elegancja oraz ostrość satyry politycznej i personalnej^[4].

Karierę artystyczną Arystofanes rozpoczął niezachowanymi Biesiadnikami, którzy zostali wystawieni w 427 r. p.n.e w reżyserii Kallistratosa lub Filonidesa. Tytuł pochodził od chóru, który składał się z czcicieli Heraklesa zgromadzonych na uczcie w dzień jego święta. Jednym z członków chóru był starzec, który prowadził dyskusje ze swoim rozpustnym synem. Skąpe fragmenty komedii nie pozwalają na ustalenie, jaka była jej fabuła i problematyka. Można sądzić, że zarysowywał się konflikt między przywiązaniem do tradycyjnych wartości i wykształcenia a nowoczesnymi sztuczkami retorycznymi^[5].

Pierwsze zwycięstwo w konkursie zapewnili Arystofanesowi dopiero Babilończycy w 426 r. p.n.e.^[6]

Cechy dystynktywne utworów Arystofanesa

Twórczość Arystofanesa miała ostre akcenty społeczne i polityczne. Zasadnicza problematyka jego komedii dotyczyła starań o ustanowienie pokoju^[7]. W utworach przedstawił bogaty obraz życia Aten przełomu V i IV w. p.n.e. Był zagorzałym przeciwnikiem bogaczy i obrońcą interesów średnich warstw społecznych oraz chłopów. Wyrażał poglądy wieśniaków attyckich. Poza zagadnieniami politycznymi i społecznymi poruszał tematy literackie^[8], poddając krytyce zwłaszcza twórczość Eurypidesa.

Komedie Arystofanesa zachowały się dzięki szkole, w której traktowano je jako lektury obowiązkowe. Ze względu na czystość dialektu attyckiego stały się wzorem^[2]. Postacie w jego utworach używają dialektu attyckiego, ale poza nim można w nich znaleźć inne dialekty, np. dialekt megarejski w Acharnejczykach^[9]. Twórczość Arystofanesa w dużej mierze opiera się na komicznych przekształceniach językowych i cechuje ją niebywała pomysłowość w tworzeniu neologizmów^[10]. To, co również typowe dla tej twórczości, to bogactwo odniesień do życia płciowego człowieka. Arystofanes chętnie posługiwał się kolokwializmami określającymi narządy płciowe^[11], jak również wypełniał utwory żartami skatologicznymi^[12].

Ze względu na liczne operacje na słowie komedie Arystofanesa można postrzegać jako przykłady „pirotechniki werbalnej”^[13]. Ateńczycy V w. p.n.e. byli zafascynowani językiem oraz władzą, jaką on daje, więc zdolności oratorskie były wysoko cenione. Prowadziło to do rozwoju retoryki i dialektyki, a także stawiało duże wymogi autorom dramatycznym^[13].

Elementami składowymi utworów Arystofanesa są elementy parodystyczne, lecz zarazem w tym wypadku parodii nie można traktować jako dominanty kompozycyjnej^[14]. Komedie, które wykazują najwyższy stopień nasycenia parodią, to Acharnejczycy, Thesmoforie i Żaby, tj. utwory, dla których głównym punktem odniesienia są tragedie Eurypidesa. Podstawowym pojęciem wprowadzanym w opisach dzieł Arystofanesa jest paratragedia, czyli parodia tragedii. Konwencje atakowane i parodiowane przez poetę są zarówno konwencjami tragicznymi, jak i komicznymi^[15].

Komedie Arystofanesa są typowym przykładem operowania chwytami metateatralnymi. Dialog dramatyczny jest tu dialogiem teatralnym, zawsze zakłada się jego istnienie w przestrzeni teatralnej. Arystofanes wprowadza wypowiedzi oraz sytuacje, które odsyłają do samego tworzywa dramatyczno-teatralnego. Postacie zazwyczaj przedstawiają własną sytuację jako sytuację teatralną, wykazują świadomość tego, że są częścią świata teatru i tego, że są przedmiotem obserwacji widzów. Proponuje się, aby komedię Arystofanesa traktować jako przykład „teatru nieiluzyjnego”^[16].

Arystofanes

W utworach Arystofanesa można obserwować konfrontację Aten wyobrażonych i Aten rzeczywistych. Jest to wynik tego, że poeta stale podejmuje aktualne problemy społeczne i polityczne oraz krytykuje osobowości ateńskiego życia publicznego. Postacie z jego komedii mają na celu poszukiwanie i znalezienie rozwiązań problemów obywateli ateńskich. Wyrażają rzeczywiste interesy Ateńczyków^[17]. Arystofanes występuje jako doradca mieszkańców Aten, a także promuje taki teatr, który ma na celu wzmocnienie postaw obywatelskich. Jednocześnie posługuje się on typowymi komicznymi elementami współtworzącymi fantazyjną przygodę, która wspiera się na reminiscencjach mitu boskiego lub heroicznego^[18].

Konstrukcja

Zgodnie z ustaleniami Tadeusza Zielińskiego komedia staroattycka jest zbudowana z następujących części: prolog zachowujący formę monologu albo będący dialogiem, parodos, tj. wejście chóru na scenę, następnie agon, gdzie dochodzi do konfrontacji bohaterów i ich racji, potem parabaza. Po parabazie wprowadza się rodzajowe sceny jambiczne, które zostają uzupełnione o stasimony chóru. Komedię wieńczy eksodos^[19]. Komedie Arystofanesa nie trzymają się kurczowo tego wzorca, tym bardziej że wraz z rozwojem twórczości poety jego utwory są coraz bardziej spójne i jednolite^[19]. Na przykład w ostatnich zachowanych komediach, tj. w Sejmie kobiet i Plutosie, będącym „ogniwem pośrednim w procesie historycznodramatycznym” nie występuje parabaza^[20]. Komedia Arystofanesa opiera się nie tylko na dialogu mówionym, ale ważna rola została przyporządkowana muzyce, śpiewom i tańcom^[21].

Nietypową realizacją wzorca komedii staroattyckiej są Żaby. Arystofanes eksperymentuje tu z nowymi rozwiązaniami kompozycyjnymi i zarazem wykorzystuje skonwencjonalizowane chwyty konstrukcyjne^[22]. Wprowadzone zostają dwie parabazy i agon, który zajmuje znaczną część utworu (proagon i dwie części agonu)^[22]. Przy czym zabiegi na parabazie są już obecne w Rycerzach i Chmurach. W Żabach znajdują się również dwa odmienne i niezależne chóry, które mają różny cel i funkcję^[23], tj. Chór Żab, który występuje w parodosie i jest wyłącznie chórem wstępnym oraz Chór Wtajemniczonych w Misteria, na który składają się dusze, przechodzące drogę inicjacyjną, czyli wtajemniczanie w Misteria eleuzyjskie^[23].

Komedią schyłkową jest Plutos, który może być przykładem komedii średniej oraz stanowić zapowiedź komedii nowej, więc niełatwo go zaliczyć do komedii staroattyckiej. W utworze zmniejszyła się funkcja chóru, a zwiększyła rola niewolnika. Nastąpiła rezygnacja z zaangażowania w sprawy polityczne i odstąpienie od krytyki ważnych polityków. Plutos nie zawiera żartów skatologicznych i obscenicznego humoru^[20]. Arystofanes ograniczył także elementy wokalne i muzyczne, co pozwoliło mu zwrócić większą uwagę na sprawy społeczne i obyczajowe^[24].

Nazwy osobowe

Imiona postaci w komediach Arystofanesa są dowodem jego pomysłowości językowej. Komediopisarz nadawał postaciom takie imiona, które mają wydźwięk metaforyczny i są wstępną charakterystyką tych postaci, np. Dikajopolis z Acharnejczyków jest tłumaczony jako „Prawogrodziec”, Pejsthetajros i Euelpides z Ptaków zostali przetłumaczeni jako „Radodaj” i „Dobromysł”, Trygajos z Pokoju jako „Winobraniec”, a Lizystrata z komedii pod tym samym tytułem jako „Bojomira” lub „Gromiwoja”^[25]. Punktem wyjścia dla Arystofanesa były również czasowniki, np. imię bohatera Rycerzy Paflagona wskazuje na jego bełkotliwość^[26].

Innym dowodem pomysłowości językowej poety są oryginalne, komiczne nazwy miejscowości jak „Chmurokukułczyn”, „Jękowice” czy „Biadolice” w Ptakach oraz rzeczowniki jak „myślarnia”, „antysędziowie”, „dupkopięciolatka” czy typowe dla Arystofanesa „ostrygo-śledzio-mureno-rekino-resztko-cierpko-kwaśno-czarciołajno-miodo-polano-kwiczoło-drozdo-turkawko-gołębio-kogucio-pieczono-grzebienio-pliszko-synogarlico-zajęczo-winnogotowano-farbo-kozio-skrzydełko” (Sejm kobiet)^[27]. Bogactwo nazewnicze sprawia, że twórczość Arystofanesa stanowi ogromne wyzwanie dla tłumacza.

Rywalizacja a kształt komedii

Komedia staroattycka powstawała ze względu na konkursy dramatyczne, zatem poeci zapewne uwzględniali oczekiwania widowni^[28]. Najlepszym przykładem jest reakcja Arystofanesa zamieszczona w zredagowanej wersji Chmur, gdzie komediopisarz narzeka na negatywne przyjęcie jego utworu na Dionizjach w 424/423 r. p.n.e. Na podstawie parabaz można wyrobić sobie pewien obraz tego, co działo się podczas konkursów i jak komediopisarze odnosili się do własnej twórczości. W parabazie Os Arystofanes zachwala swoją innowacyjność i satyryczne umiejętności^[28]. Można więc sądzić, że rywalizacja musiała być brana pod uwagę, gdy komediopisarze tworzyli swe sztuki, ponieważ między innymi w celach rywalizacji one powstawały. Rywal i jego twórczość niejako są „współautorami” komedii staroattyckich^[29].

Mit w komediach Arystofanesa

Komedia Arystofanesa – tak jak tragedia grecka – wykorzystuje wątki mitologiczne, ale w wypadku komedii mit służy wyśmiewaniu, karykaturze, parodii czy trawestacji^[30]. Przy czym komedie rzadko opierają się na jednym konkretnym micie, zwykle motywami parodystyczno-mitologicznymi poeta inkrustuje satyrę polityczną lub literacką. Arystofanes chętnie wprowadza na scenę bogów i półbogów: Dionizosa, Hermesa, Posejdona, Prometeusza czy Heraklesa. W jego twórczości można znaleźć pierwiastki mitów totemicznych, kosmogonicznych i eschatologicznych^[31].

Romuald Turasiewicz wskazuje, że w twórczości Arystofanesa mit spełnia następujące funkcje:

• mit jako dominanta kompozycyjna (np. w Plutosie);
• mit jako komponenta sztuki – inkrustacja (w tym przypadku tematyka utworu nie jest związana z mitem, lecz mit służy jako magazyn pomysłów wykorzystywanych w celach ludycznych, np. mit o Odysie w Osach);
• transformacja i synkretyzacja mitów (np. w Żabach różne wątki mityczne ulegają przepracowaniu i rekompozycji w celu stworzenia nowej ramy fabularnej utworu);
• tworzenie nowych bóstw i nowych mitów (np. w Chmurach, Pokoju, Ptakach)^[32].

Problem utopii

Specjalnością tragików greckich było przedstawianie szaleństwa, natomiast specjalnością komediopisarzy było tworzenie wizji utopijnych^[33]. Komedie Arystofanesa są utworami, które opierają się na scenariuszach kreujących utopie, a zarazem ukazują dzieje bohatera, który improwizuje na tematy tragiczne^[34]. Dikajopolis z Acharnejczyków, Kiełbaśnik z Rycerzy, Trygajos z Pokoju, Pejsthetairos z Ptaków, Lizystrata z Lizystraty, Praksagora z Sejmu kobiet i Chremylos z Plutosa są zespołem bohaterów, którzy walczą o utopijny świat. Wyobraźnia Arystofanesa daje szansę na powstanie najlepszego z możliwych światów (Plutos)^[35] albo stworzenie świata, który staje się dystopią (Ptaki)^[36].

Arystofanejska refleksja o tożsamości płci

Talia, grecka muza komedii, trzymająca maskę komiczną

Zbiór „sztuk kobiecych” Arystofanesa tworzą następujące komedie: Lizystrata, Thesmoforie i Sejm kobiet^[37]. Lizystrata przedstawia obraz świata, w którym stosunki płciowe są priorytetem jednostek, czyli kondycja społeczeństwa jest uzależniona od skutecznej realizacji potrzeb seksualnych^[37]. Według Szymona Kostka, komedia ta jest też utworem uznawanym w kulturze Zachodu za jeden z pierwszych tekstów o wydźwięku feministycznym, przy czym feminizm Arystofanesa nie ma charakteru deklaracyjnego^[38]. W opinii autora utwór miałby stanowić diagnozę kryzysu kultury patriarchalnej, ponieważ to nie mężczyzna, lecz kobieta okazuje się postacią zdolną zakończyć wojnę i zlikwidować kryzys w państwie^[39]. Lizystrata przywołuje także typowe kobiece i męskie role w społeczeństwie ateńskim, a tym samym podejmuje problem stereotypów płci^[40]. Wg Szymona Kostka tytułową postać utworu „można interpretować w kategoriach maskulinizmu i/lub androgynii. Heroina została zbudowana z pierwiastków żeńskich i męskich (...) ”^[41].

Natomiast Thesmoforie oscylują wokół zagadnienia transwestytyzmu. Motorem fabuły jest „przebieranie się jednostki w stroje płci przeciwnej”^[42]. Komedia pozwala się interpretować w świetle zagadnienia transwestytyzmu, dlatego że odtwarza model społeczeństwa, w którym funkcjonuje silny podział ról społecznych na role kobiece i męskie^[43]. W komedii występuje postać Eurypidesa, który w ramach obmyślonej intrygi przebiera swojego krewnego za kobietę, aby uniknąć kłopotów^[43]. Poeta przywołuje także tragika Agatona i przedstawia go jako pół-mężczyznę i pół-kobietę, zwracając uwagę na kwestie homoseksualizmu i rekwizyty płci^[44]. Z utworu wyłania się koncepcja, że to nie tylko płeć danej osoby determinuje określony strój i rekwizyty, ale także stosowanie określonych kostiumów i rekwizytów pozwala określić to, jaka jest płeć danej osoby. Thesmoforie sugerują tezę, że płeć to kostium^[45].

Punktem wyjścia fabuły Sejmu kobiet jest konieczność zmian w niefunkcjonalnym społeczeństwie patriarchalnym. Plan działania protagonistki opiera się na przekazaniu kobietom władzy w mieście oraz na komunistycznym rozdziale własności prywatnej, co prowadzi do ustanowienia matriarchatu^[46], który okazuje się porządkiem bardziej represyjnym niż ten, jaki został podważony^[47]. Sejm kobiet porusza problem stereotypów płci, wskazując na to, jakie zachowania są typowe dla mężczyzn, a jakie dla kobiet: „w komedii męskość i kobiecość jawią się jako pewne projekty. Są wytworami kultury: strojów, gestów, języka. Są zatem wzorcami przeznaczonymi do reprodukowania. Stanowią zespół cech, podlegający interpretacji i procesom identyfikacyjnym”^[48].

Arystofanes na współczesnych scenach polskich

Ostatnie lata w teatrze polskim zaowocowały kilkoma inscenizacjami komedii Arystofanesa, ale ani same komedie, ani ich nieliczne realizacje nie wzbudziły poważniejszego zainteresowania wśród twórców i odbiorców.

11 maja 2002 r. w Teatrze Narodowym w Warszawie Zbigniew Zamachowski i Wojciech Malajkat przedstawili Żaby, w których wykorzystano cytaty z utworów wieszczów narodowych (Adam Mickiewicz, Stanisław Wyspiański) oraz wprowadzono aluzje do współczesnych zdarzeń. W spektaklu wziął udział Grzegorz Turnau. Krytycy uznali, że w spektaklu filozoficzny i polityczny aspekt komedii został przykryty farsowymi rozwiązaniami: „mądra komedia o Dionizosie, wśród zmarłych poetów szukającego ratunku przed upadkiem zdemoralizowanych, do szczętu skorumpowanych Aten, przerodziła się w serię estradowych wygłupów”^[49].

10 września 2005 r. w Teatrze Śląskim im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach Michał Ratyński wystawił Lizystratę. W przedstawieniu zrezygnowano z rekonstrukcji teatru greckiego i nie dochowano wierności tekstowi komedii, skupiono się na grze formą i przenikaniu się konwencji teatralnych, co było przejawem postmodernistycznej lektury utworu. Spektakl wyeksponował typowe dla Arystofanesa zagadnienie relacji damsko-męskich oraz problem tożsamości płciowej: „w tej inscenizacji to nie mężczyźni grają zresztą kobiety (jak nakazywał zwyczaj), lecz aktorki, gdy trzeba, wkładają maski i mówią kwestie mężczyzn. Anna Kadulska, Alina Chechelska i Dorota Chaniecka budują swoje postacie w różnych stylach i z różnym natężeniem dystansu, dzięki czemu widz szybko daje się wciągnąć w wielowarstwową grę mitów i rzeczywistości”^[50].

W 2005 r. zrealizowano także inscenizację Ptaków zatytułowaną Po ptakach. Spektakl był uwspółcześnioną interpretacją komedii Arystofanesa. Powstał w Stowarzyszeniu Teatralnym „Chorea” w Lublinie we współpracy z walijskim teatrem Earthfall Dance Company. Za reżyserię odpowiadali Jessica Cohen, Jim Ennis i Tomasz Rodowicz. Twórcy zbudowali dystans do scenicznych zdarzeń, operowali teatralnymi skrótami, zespolili komiczne elementy z epizodami okrucieństwa, aby przedstawić skutki fanatyzmu. Spektakl wzbogacono o starożytne pieśni i minimalistyczną choreografię Earthfall Dance Company^[51]. Krytycy zauważyli, że „mieszają się tu różne konwencje. Precyzyjnie skomponowana choreografia – szczególnie grupowa – i klaunada. Tańce jak z dancingu i elementy akrobatyki. Gesty realistyczne i symboliczne. Estetyka kiczu i estetyka dzisiejszej ulicy: płaszcze, garnitury i ptasie piórka na czapce. Zrekonstruowane z dwutysiącletnich papirusów pieśni greckie i ich hiphopowe remiksy. Organy, jazzująca trąbka i wiejskie dudy (kozioł lubuski). Bach. DJ i ludowa pieśń weselna”^[52]. Finałowe małżeństwo ukazano zaś jako ceremonię sankcjonującą gwałt: „Oblubieniec zamyka Oblubienicę w klatce z ramion. Dociska do muru”^[53].

Najszerzej komentowaną inscenizacją komedii Arystofanesa ostatnich lat był Sejm kobiet wyreżyserowany przez Mikołaja Grabowskiego w Narodowym Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie. Premiera odbyła się 6 stycznia 2007 r. Spektakl otwierał projekt Starego Teatru „re: wizje/antyk”. Zestawiono w nim utwór Arystofanesa z fragmentami książki Ottona Weiningera Płeć i charakter: „mizogynizm tekstu nie jest u Grabowskiego jednoznaczny, bo spektakl zaczyna się od stwierdzenia o obecności pierwiastka męskiego i kobiecego w każdym człowieku, a kwestie wypowiadają aktorki ubrane w garnitury (i aktorzy w spódnicach)”^[54]. Wizja demokracji ateńskiej została wprowadzona w czasy współczesne, operowano aluzjami do współczesnej Polski (pojawiło się nazwisko Kuby Wojewódzkiego), próbowano zharmonizować tonacje poważne i komiczne oraz zastosowano konwencje musicalowe^[55]. Reżyser podkreślił, że „ta komedia bliska jest teatrowi awangardowemu lat 60. Jak uderzające jest podobieństwo chwytów. Są partie improwizowane, zwroty do publiczności, piosenki, tańce – można zaryzykować stwierdzenie, że Arystofanes pracował w bardzo współczesny sposób”^[56]. Natomiast zdaniem krytyków Mikołaj Grabowski dążył do tego, aby wskazać, że „feminizm doprowadza do upadku kulturę, państwo i kobiety” i że „demokracja jest matką totalitaryzmu”^[57].

9 maja 2013 r. miała miejsce premiera spektaklu Między nogami Teatru Niekonsekwentnego w reżyserii Adama Kuzycz-Berezowskiego, Michała Lewandowskiego, Macieja Litkowskiego i Wojciecha Sandacha na Scenie Malarnia Teatru Współczesnego w Szczecinie. Podstawą scenariusza były cztery komedie Arystofanesa, tj. Lizystrata, Thesmoforie, Żaby i Ptaki. Spektakl to „przewrotna gra stereotypami na temat seksu i płci. Nie bez kozery role kobiet i mężczyzn są tu wymienne, a zamiana tych ról odbywa się za pomocą bardzo umownych środków i drobnych szczegółów kostiumu”^[58].

Arystofanes we współczesnej polskiej refleksji krytycznej

W ostatnich kilkunastu latach można zauważyć zainteresowanie wśród polskich badaczy twórczością Arystofanesa. Istotne miejsce zajmują dwie publikacje, które wprowadzają w szeroki polski obieg czytelniczy spuściznę greckiego poety, tj. dwutomowe wydanie zachowanych komedii w serii „Biblioteka Antyczna” opracowane przez Janinę Ławińską-Tyszkowską^[59] oraz publikacja Komedia grecka. Od Epicharma do Menandra przygotowana przez Krystynę Bartol i Jerzego Danielewicza^[60]

W 2015 r. ukazała się monografia Arystofanes Olgi Śmiechowicz pozostająca „na granicy analizy filologicznej”^[61]. Natomiast w 2018 r. redakcja Teologii Politycznej wydała pracę Leo Straussa Sokrates i Arystofanes w tłumaczeniu na język polski. Książka ta stanowi obszerną analizę utworów Arystofanesa z perspektywy zagadnień filozofii polityki^[62].

Ponadto w kilku artykułach problemowych badacze analizowali środki komiczne w Żabach (Piotr Makowski)^[63], rolę chóru i funkcję protagonisty w tej komedii (Sylwester Dworacki i Szymon Kostek)^[64], w kontekstach społeczno-kulturowych interpretowali Lizystratę, Thesmoforie i Sejm kobiet (Yvonne Borowski i Szymon Kostek)^[65]. Badacze zwracali także uwagę na wizerunki sędziów i sądów w komediach Arystofanesa (Szymon Kostek i Waldemar Szefliński)^[66], a także przyglądali się postaci Sokratesa, która wyłania się z dzieła poety (Ryszard Legutko)^[67]. Poza tym Janusz Goćkowski opracował problem Arystofanejskiej krytyki demokracji^[68], zaś Rafał Michalski wykorzystał koncepcje filozoficzne Hegla w analizie Chmur^[69]. Olga Śmiechowicz zajmowała się też obecnością twórczości Arystofanesa w polskim obiegu czytelniczym^[70].

Wykaz dzieł

Arystofanes

Z 44 utworów Arystofanesa zachowało się 11:

• Acharnejczycy (425 p.n.e.), także Acharniakowie lub Acharniacy, I miejsce w agonie (konkursie) komicznym na Lenajach
• Rycerze (424 p.n.e.), I miejsce w agonie komicznym na Lenajach
• Chmury (423 p.n.e.), druga wersja, być może nigdy niewystawiona; pierwsza wersja zajęła III (ostatnie) miejsce w agonie komicznym na Dionizjach
• Osy (422 p.n.e.), II miejsce w agonie komicznym na Lenajach
• Pokój (421 p.n.e.), II miejsce w agonie komicznym na Dionizjach
• Ptaki (414 p.n.e.), wystawione na Dionizjach
• Lizystrata (411 p.n.e.), także Gromiwoja lub Bojomira^[71]
• Thesmoforie (411 p.n.e.)^[71]
• Żaby (405 p.n.e.), wystawione na Lenajach
• Sejm kobiet (392 p.n.e.), także Sejm niewieści, Babie koło
• Plutos (388 p.n.e.), druga wersja

Niezachowane komedie z określonym rokiem powstania:

• Biesiadnicy (427 p.n.e.)
• Babilończycy (426 p.n.e.)
• Rolnicy (424 p.n.e.)
• Statki handlowe (423 p.n.e.)
• Chmury (423 p.n.e.), pierwsza wersja
• Proagon (422 p.n.e.)
• Amfiaraos (414 p.n.e.)
• Plutos (408 p.n.e.), pierwsza wersja
• Gerytades (wystawiona najprawdopodobniej w 407 p.n.e.)
• Kokalos (387 p.n.e.)
• Aiolosikon (386 p.n.e.), druga wersja^[72]

Spośród niezachowanych utworów Arystofanesa znane są rozliczne ich fragmenty (liczba dochodzi do 1000)^[6].

Polskie przekłady utworów Arystofanesa

• Bogusław Butrymowicz
  • Żaby, Chmury, Acharnejczycy, Rycerze, Pokój i Ptaki (inne komedie zaginęły w czasie wojny i nie zostały opublikowane)
• Józef Jedlicz
  • Ptaki
• Stefan Srebrny
  • Rycerze, Osy, Bojomira, Lizystrata, Sejm kobiet, Plutos
• Artur Sandauer
  • Chmury, Ptaki, Żaby
• Zofia Saretok
  • Lizystrata
• Edmund Cięglewicz
  • Żaby, Chmury, Gromiwoja (tj. Lizystrata), a niedrukowane Babie koło (tj. Sejm kobiet) wystawiono w 1920 r. w jednym z teatrów warszawskich
• Janina Ławińska-Tyszkowska
  • Acharnejczycy, Rycerze, Chmury, Osy, Pokój, Ptaki, Lizystrata, Thesmoforie, Żaby, Sejm kobiet, Plutos

Zobacz też

• Kratinos
• Eupolis
• Ajschylos
• Sofokles
• Eurypides
• Menander
• Chmurny Kukułczyn

Przypisy

Bibliografia

• Yvonne Borowski. Słowo i język w komedii arystofanejskiej. „Collectanea Philologica”. 11, 2008. ISSN 1733-0319. 
• Yvonne Borowski. Transwestyci (?) w Thesmoforiach Arystofanesa. „Collectanea Philologica”. XIV, 2012. ISSN 1733-0319. 
• J.A. Dane. Aristophanic Parody: Thesmophoriazusae and the Three-Actor Rule. „Theatre Journal”. 1, 1984. 
• Gregory W. Dobrov: Figures of Play. Greek Drama and Metafictional Poetics. Oxford & New York: Oxford University Press, 2001. ISBN 0-19-511658-5.
• Sylwester Dworacki: O parabazie u jej antycznych źródeł. W: Anna Krajewska, Danuta Ulicka, Piotr Dobrowolski (red.): Dramatyczność i dialogowość w kulturze. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2010, seria: Badania Interdyscyplinarne UAM. ISBN 978-83-232-2103-6.Sprawdź autora:1.
• Martha Habash. Dionysos’ Roles in Aristophanes’ Frogs. „Mnemosyne”. LV/1, 2002. 
• Jeffrey Henderson: The Maculate Muse. Obscene Language in Attic Comedy. New York: Oxford University Press, 1991. ISBN 0-19-506685-5.
• Szymon Kostek. Seksualność w służbie ateńskiego pokoju, czyli próba genderowej lektury Lizystraty Arystofanesa. „Collectanea Philologica”. XIV, 2012. ISSN 1733-0319. 
• Szymon Kostek. Utopijny plan Praksagory. Próba społeczno-kulturowej interpretacji Sejmu kobiet Arystofanesa. „Roczniki Humanistyczne”. 60/3, 2012. ISSN 0035-7707. Sprawdź autora:1.
• Szymon Kostek. Zmierzch komedii staroattyckiej? Wybrane problemy Plutosa Arystofanesa. „Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae”. XXI/2, 2011. ISSN 0302-7384. 
• Janina Ławińska-Tyszkowska. Arystofanesa Naprawa Rzeczypospolitej. „EOS”. 84/2, 1997. 
• Janina Ławińska-Tyszkowska: Demokracja ateńska i jej wielki prześmiewca. W: Arystofanes: Komedie. T.1: Acharnejczycy, Rycerze, Chmury, Osy, Pokój. Prószyński i S-ka, 2001, seria: Biblioteka Antyczna. ISBN 83-7255-104-9.Sprawdź autora:1.
• Kenneth S. Rothwell: Nature, Culture, and the Origins of Greek Comedy. A Study of Animal Choruses. Cambridge & New York: Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-86066-0.
• Ian Ruffell. A Total Write-off. Aristophanes, Cratinus, and the Rhetoric of Comic Competition. „The Classical Quarterly”. 52/1, 2002. 
• Niall W. Slater: Spectator Politics. Metatheatre and Performance in Aristophanes. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2002. ISBN 0-8122-3652-1.
• Alan H. Sommerstein: Nephelokokkygia and Gynaikopolis: Aristophanes’ Dream Cities. W: M. H. Hansen (red.): The Imaginary Polis. Symposium, January 7–10 2004. The Royal Danish Academy of Sciences and Letters, 2005, seria: Acts of the Copenhagen Polis Centre. ISBN 978-87-7304-310-3.Sprawdź autora:1.
• Romuald Turasiewicz. Funkcja mitu w komedii Arystofanesa. „Prace Komisji Filologii Klasycznej”. 25, 1997. 
• Romuald Turasiewicz. Ptaki Arystofanesa – problemy interpretacyjne. „Prace Komisji Filologii Klasycznej”. 27, 1998. 

Linki zewnętrzne

• Artykuł Janiny Ławińskiej-Tyszkowskiej Demokracja ateńska i jej wielki prześmiewca
• Tekst Yvonne Borowski Słowo i język w komedii arystofanejskiej
• Artykuł Szymona Kostka Zmierzch komedii staroattyckiej? Wybrane problemy Plutosa Arystofanesa
• Artykuł Olgi Śmiechowicz „Lizystrata dla dekadenckiej epoki” – wprowadzenie komedii Arystofanesa do kultury czytelniczej w okresie Młodej Polski
• Artykuł Transwestyci (?) w „Thesmoforiach” Arystofanesa
• Artykuł Seksualność w służbie ateńskiego pokoju, czyli próba genderowej lektury „Lizystraty” Arystofanesa
• Artykuł Utopijny plan Praksagory. Próba społeczno-kulturowej interpretacji „Sejmu kobiet” Arystofanesa
• Utwory Arystofanesa w serwisie Wolne Lektury
• Arystofanes – dzieła w bibliotece Polona