Astrolabium
Astrolabium (gr. ἁστρολάβον, astrolabon 'chwytający gwiazdy') – pomiarowy przyrząd astronomiczny używany w nawigacji do początku XVIII wieku[1], służący do wyznaczania położenia ciał niebieskich nad horyzontem, poprzednik sekstantu. Nazwy astrolabium używa się również w odniesieniu do współczesnego instrumentu astrometrycznego (astrolabium pryzmatyczne), wynalezionego przez francuskiego astronoma André Danjona[2].
Wynalezienie astrolabium przypisuje się Hypatii, filozofce i matematyczce greckiej żyjącej w IV wieku naszej ery lub też Hipparchowi, greckiemu matematykowi, geografowi i astronomowi żyjącemu w II wieku p.n.e[3]. To urządzenie służyło żeglarzom do określania szerokości geograficznej, a także do pomiaru czasu.
Podstawową częścią astrolabium była mosiężna płyta, na której wyryto linie wysokości ciała niebieskiego nad horyzontem, linie azymutu i koła godzinne. Przez środek płyty przechodziła linia oznaczająca północny biegun nieba.
W innej wersji astrolabium składało się z okrągłej płyty z brązu lub cyny z ruchomą, zamocowaną w jej środku wskazówką zaopatrzoną na obu końcach w przezierniki. Po ustawieniu płyty w pozycji pionowej i po ustawieniu wskazówki na wybrane ciało niebieskie, odczytywano kąt na podziałce widocznej na górnej ćwiartce płyty.
Na płycie podstawowej była umocowana druga, obrotowa ażurowa płyta, zwana rete, której ostro zakończone wskaźniki określały położenia jasnych gwiazd. W rete było umieszczone niecentrycznie ażurowe koło ekliptyki.
Astrolabium używał m.in. Mikołaj Kopernik. Jako pierwsi stosowali je żeglarze arabscy od VIII wieku. W Europie pojawiło się dopiero w XIV wieku, a szerokie zastosowanie znalazło w XV wieku. Dopiero wynalezienie w XVIII wieku sekstantu i chronometru pozwoliło Europejczykom zrewolucjonizować nawigację i otworzyć całkiem nowy rozdział w żegludze światowej.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ astrolabium, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-12-03].
- ↑ Andre Danjon, The Impersonal Astrolabe, Telescopes: Stars and Stellar Systems, University of Chicago Press, 1960, p.115
- ↑ Ludwik Zajdler podaje: Arabskie astrolabia wzorowane były na starożytnym przyrządzie, wynalezionym jeszcze przez Hipparcha, a udoskonalonym przez Ptolemeusza. (Dzieje zegara, rozdział 7).
Bibliografia
- Agnieszka Maciąg-Fiedler: Astrorum divina ars et scientia. Słownictwo astronomiczne w łacińskich pismach polskich autorów doby średniowiecza. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN, 2016, s. 154-158. ISBN 978-83-64007-28-6.
Linki zewnętrzne
- Jak samodzielnie wykonać astrolabium (ang.)
- Moda na astrolabium. Forum Akademickie. [dostęp 2019-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
- A Look at the Astrolabe
Media użyte na tej stronie
Autor: Andrew Dunn, Licencja: CC BY-SA 2.0
An 18th Century Persian astrolabe – maker unknown. The points of the curved spikes on the front rete plate, mark the positions of the brightest stars. The name of each star being labeled at the base of each spike. The back plate, or mater is engraved with projected coordinate lines. From the Whipple Museum of the History of Science in Cambridge.