Atanazy Wielki

Atanazy Wielki (gr. Μέγας Αθανάσιος), Atanazy Aleksandryjski (gr. Αθανάσιος Αλεξανδρείας, cs. Святой Афана́сий Великий, архиепископ Александрийский; ur. ok. 295, zm. 2 maja 373) – biskup Aleksandrii, pisarz wczesnochrześcijański, teolog-apologeta, kaznodzieja, ojciec i doktor Kościoła, święty Kościoła katolickiego i prawosławnego.

Życiorys

Urodził się w Egipcie, najprawdopodobniej w Aleksandrii, z pochodzenia był Grekiem. Władał greką oraz koptyjskim. W młodości żył w odosobnieniu na pustyni egipskiej, gdzie spotkał swojego późniejszego mistrza, św. Antoniego Pustelnika. W 319 r. przyjął diakonat. Na sobór nicejski (325) przyjechał u boku swego biskupa św. Aleksandra. Brał czynny udział w walce przeciw arianom i przyczynił się do potępienia ich poglądów. To spowodowało późniejsze intrygi przeciw niemu i wygnania. W r. 328 został wybrany biskupem Aleksandrii. W 335 r. cesarz Konstantyn pod wpływem Euzebiusza z Nikomedii skazał go na wygnanie, po tym jak Atanazy Wielki chciał wymusić na władcy anulowanie ogłoszenia go biskupem. Święty spędził ten czas w Trewirze^[1]. Był w tym czasie gościem m.in. św. Serwacego, biskupa Tongeren. Z wygnania wrócił w 337 r., po śmierci cesarza. Po dwóch latach musiał znów opuścić Aleksandrię, tym razem udał się do Rzymu, gdzie przebywał pod opieką papieża Juliusza I. Nadal walczył z arianami, zyskując poparcie papieża, biskupów zachodnich i synodów. Mimo że został uznany za niewinnego przez synod w Sardyce (obecnie Sofia w Bułgarii), który odbył się ok. 343 r., nie mógł powrócić do Aleksandrii. Dopiero w 345 r., po śmierci Grzegorza z Kapadocji (będącego biskupem Aleksandrii) cesarz Konstancjusz zgodził się na powrót Atanazego do Aleksandrii. Tym razem rządził biskupstwem dziesięć lat, w tym czasie starał się wzmocnić wiarę w Egipcie oraz rozszerzyć ją w innych krajach (Etiopii, Arabii), popierał ośrodki monastyczne i pustelnicze, pisał dzieła teologiczne. Konstancjusz nie do końca pogodził się z bytnością Atanazego w Aleksandrii. Żądał, by biskupi odwołali go z urzędu, jednak ani w 353 r. biskupi galijscy zebrani w Arles, ani w 355 obecni na synodzie w Mediolanie nie zdołali przekonać papieża Liberiusza o nieprawowierności Atanazego, dlatego cesarz wysłał bandytów, aby go usunęli przemocą. Święty uciekł na pustynię, tworzył tu swe dzieła teologiczne. Po śmierci cesarza w lutym 362 powrócił znów na swą stolicę biskupią, chciał rozpocząć synod, który rozstrzygnąłby zagadnienia dotyczące wiary, jednak cesarz Julian po dziewięciu miesiącach wygnał go z Aleksandrii. Po śmierci cesarza Juliana Atanazy powrócił tylko na dwa lata (363–365), gdyż cesarz Walens też go wygnał. To wygnanie trwało krótko, ponieważ już w 366 r. cesarz pozwolił mu wrócić, tym razem na dobre. Atanazy głosił kazania i pisał dzieła teologiczne wyjaśniające Tajemnicę Wcielenia, zdefiniowaną na soborze w Nicei (325 r.) za czasów jego młodości. Zmarł, dożywszy blisko osiemdziesięciu lat, w Aleksandrii w nocy z 2 na 3 maja 373 r., otoczony przez prezbiterów kościoła aleksandryjskiego i opłakiwany przez wiernych^[2].

Poglądy teologiczne

Atanazy Wielki jest znany przede wszystkim jako autor pism apologetycznych zwalczających poglądy arian na temat Wcielenia. W swych pracach bronił ortodoksyjnej nauki o współistotności Słowa Bożego (Logosu) z Bogiem Ojcem, czyli boskiej godności Chrystusa, a także dogmatycznych prawd dotyczących Wcielenia i Odkupienia. Był w tym propagatorem i interpretatorem nauczania soboru nicejskiego (325 r.), który potępił nauczanie chrystologiczne Ariusza, pochodzącego z Libii w Afryce Północnej prezbitera Kościoła aleksandryjskiego^[2].

Biskup Aleksandrii bronił też Boskiej Natury Ducha Świętego jako Trzeciej Osoby Trójcy przeciw Macedonianom w dwóch dziełach Listy do Serapiona (Ad Serapionem)^[3] i O Duchu Świętym.

Argumentacja Atanazego wynikała z obserwacji prostej wiary Kościoła, który w swej praktyce modlitewnej i liturgicznej nie tylko kierował się do Ojca przez Syna, lecz również wprost do Chrystusa. Z ariańskiego punktu widzenia chrześcijanie adorowali stworzenie, czyli popełniali bałwochwalstwo^[4]. Liturgiczna cześć oddawana Chrystusowi w Kościołach chrześcijańskich świadczyła o wyznawaniu Boskiej natury Zbawiciela^[5][6].

Jednym z podstawowych argumentów za boskością Syna i Ducha Świętego był dla Atanazego nakaz misyjny Jezusa Chrystusa, w którym Pan polecił udzielać chrztu: w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego (Mt 28,19). Atanazy wykazywał, że gdyby uznać, iż arianie mają rację, wówczas sama formuła chrztu byłaby poleceniem się, jednocześnie, Stwórcy i dwom stworzeniom, co z chrztu robiłoby hybrydę. „Nie powinniśmy być chrzczeni w imię Niepowstałego i Powstałego (…), lecz w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego”. Jak zauważył Michael Fiedorowicz, ponieważ trynitarna formuła chrztu powstała jeszcze przed kontrowersją wywołaną przez Ariusza, dlatego argument ten miał dużą siłę dowodową jako świadek wiary Kościoła^[7].

Swą argumentacją przeciwko arianom w obronie Bóstwa Chrystusa i jedności Osoby Boskiej Chrystusa, będącej hipostazą dwóch natur, przyczynił się pośrednio do umocnienia rozumienia dogmatycznego tytułu Maryi jako „Bożej Rodzicielki” – Theotokos^[8]. Jest też autorem licznych dzieł pastoralnych, ascetycznych, egzegetycznych i historyczno-polemicznych, m.in. Żywota św. Antoniego, w którym opisał życie nestora mnichów egipskich, Antoniego i sformułował reguły życia zakonnego.

Niektórzy przypisywali mu autorstwo atanazjańskiego wyznania wiary (jego nazwa pochodzi właśnie od św. Atanazego Wielkiego).

Dzieła

• O wcieleniu Słowa, przeł. Michał Wojciechowski, Warszawa 1998 ATK PSP 61, s. 90.
• Apologie, przeł. Jan Ożóg SJ, oprac. Stanisław Kalinkowski, ks. Emil Stanula, Warszawa 1979 ATK PSP 21, s. 219.
• Listy do Serapiona, przeł. Stanisław Kalinkowski, wprow. Henryk Pietras SJ, Kraków 1996 Wydawnictwo WAM ŹMT 2, s. 154.

Kult świętego

W 553 r., na soborze konstantynopolitańskim II, uznano św. Atanazego doktorem Kościoła.

Jego kult w Kościele prawosławnym ma charakter powszechny. Jest jednym z najbardziej czczonych przez Cerkiew biskupów pierwszych wieków chrześcijaństwa.

Relikwie

Relikwiarz Atanazego Wielkiego w Wenecji.

Św. German I przeniósł ciało św. Atanazego do kościoła Mądrości Bożej (Hagia Sofia) w Konstantynopolu w czasie najazdu Arabów. Król Baldwin, w XII wieku, podarował ramię świętego mnichom z Monte Cassino, a ciało znalazło się w kościele benedyktynek w Wenecji. Od 1806 r. relikwie znajdują się w kościele św. Zachariasza. Czaszka świętego znajduje się w opactwie benedyktynów w Valvanera, natomiast w rzymskim kościele pw. św. Atanazego znajduje się część jego ramienia.

Ikonografia

Na ikonach święty przedstawiany jest w bizantyńskich szatach biskupich z dużymi krzyżami. W obu dłoniach trzyma Ewangelię. Ma szeroką, siwą brodę i łysinę czołową. Często towarzyszy mu św. Cyryl, arcybiskup aleksandryjski.

W sztuce zachodniej przedstawiany jest w stroju biskupa rytu łacińskiego lub ortodoksyjnego, czasami jako kardynał albo mnich.

Jego atrybutami są: łódka, rylec, zwój.

Dzień obchodów

Wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim obchodzone jest w dzień śmierci świętego (2 maja).

Z dniem tym związane jest przysłowie: „Choć dziś Atanazy, pal w piecu dwa razy”^[9].

Cerkiew prawosławna wspomina Świętego dwukrotnie:

• 2/15 maja^[10], tj. 15 maja według kalendarza gregoriańskiego (rocznica śmierci),
• 18/31 stycznia, tj. 31 stycznia razem ze św. Cyrylem.

Zobacz też

• Kult świętych
• modlitwa za wstawiennictwem świętego
• Święci i błogosławieni Kościoła katolickiego

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Fiedorowicz, Michael: Teologia Ojców Kościoła. Podstawy wczesnochrześcijańskiej refleksji nad wiarą. W. Szymona OP (przekład). Kraków: Wydawnictwo UJ, 2009, s. 465, seria: Mysterion. ISBN 978-83-233-2774-5.
• Święty Atanazy Wielki, biskup i doktor Kościoła na brewiarz.katolik.pl [ostatnia aktualizacja: 29.04.2010]
• św. Atanazy Wielki na cerkiew.pl (oprac. Jarosław Charkiewicz)

Linki zewnętrzne

• Św. Atanazy Wielki – Pasterz i wygnaniec na DEON.pl (autor: Marek Wójtowicz SJ ) [opublikowano: 2010-01-13]
• Św. Atanazy - teczki Ojców na patres.pl (m.in. bibliografia polskich tłumaczeń)
• Dzieła Atanazego Wielkiego w bibliotece Polona