Atlas Polskich Strojów Ludowych

Logo serii wydawniczej

Atlas Polskich Strojów Ludowych – seria wydawnicza Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, ukazująca się od 1949 roku. W ramach serii publikowane są zeszyty, które stanowią szczegółowe opracowanie strojów ludowych z poszczególnych regionów Polski. Jak dotąd wydanych zostało 48 zeszytów.

Początki

Początek serii datuje się na rok 1949, kiedy z inicjatywy Józefa Gajka^[1] wyszedł pierwszy zeszyt Atlasu Polskich Strojów Ludowych. Był to Strój Górali Szczawnickich autorstwa Romana Reinfussa^[2].

Cele

Celem utworzenia Atlasu było zestawienie powtarzających się typów ubioru oraz wyznaczenie czasu i miejsca ich występowania. Wszystkie zeszyty Atlasu zostały pogrupowane według następujących regionów:

• Pomorze
• Wielkopolska
• Śląsk
• Mazowsze i Sieradzkie
• Małopolska.

Każdy ze strojów miał zostać wyodrębniony ze względu na swoje cechy charakterystyczne, które pozwalały na oddzielenie go od strojów z obszarów sąsiednich. Celem wydania był opis strojów zarówno odświętnych i obrzędowych, a także ubioru codziennego stosowanego przy pracach domowych i polowych. Zadaniem autorów było też uwzględnienie zróżnicowania stroju w zależności od wieku, stanu majątkowego użytkownika czy pór roku. W czasie, gdy ukazywały się kolejne zeszyty Atlasu, organizowano konferencje podczas których analizowano dotychczasowe wydania. Dążeniem zespołu wydawniczego było także opracowanie szczegółowej instrukcji dla przyszłych autorów monografii. Ostateczną jej wersję stworzył Józef Gajek wraz z pomocą Romana Reinfussa w 1952 roku. Jeszcze w tym samym roku została ona wydrukowana w czasopiśmie „Lud” pod tytułem Metodyka monograficznego opracowywania strojów ludowych^[3]. W uwagach wstępnych do instrukcji Gajek wskazał błędy widoczne w wydanych dotąd zeszytach. Jak pisał, dotyczyły one niewłaściwego powiązania opracowywanej grupy etnograficznej z wyłącznie jednym typem stroju.

Układ wewnętrzny poszczególnych zeszytów

Według zaleceń Józefa Gajka każdy zeszyt Atlasu Polskich Strojów Ludowych miał mieć następujący schemat:

1. Wstęp
2. Rozdział I. Obecny stan stroju ludowego na badanym obszarze
3. Rozdział II. Zarys historyczny rozwoju stroju ludowego
4. Rozdział III. Zasięg badanego stroju
5. Rozdział IV. Ogólny opis stroju męskiego
6. Rozdział V. Szczegółowy opis stroju męskiego
7. Rozdział VI. Ogólny opis stroju kobiecego
8. Rozdział VII. Szczegółowy opis stroju kobiecego
9. Rozdział VIII. Wytwórcy i materiały
10. Rozdział IX. Zdobiny; hafty, koronki, aplikacje, szamerunki itp.
11. Przypisy
12. Literatura

Treść każdego z rozdziałów została szczegółowo omówiona w instrukcji, aby uniknąć rozbieżności pomiędzy zawartością poszczególnych zeszytów i ułatwić pracę autorom monografii.

Szczegółowa zawartość poszczególnych zeszytów

Rozdział I. Obecny stan stroju ludowego na badanym obszarze

• żywotność stroju oraz jego współczesna funkcja społeczna
• przyczyny zanikania bądź regeneracji stroju
• elementy stroju zachowane najdłużej
• aktualne przemiany stroju i wpływy innych strojów (miejskich, drobnomieszczańskich, fabrycznych i in.)

Rozdział II. Zarys historyczny rozwoju stroju ludowego

• zakres czasowy uwzględniony przez autora w danej monografii
• proces zmienności stroju– elementy przekształcane i elementy niezmienne
• wpływ rozwarstwienia wsi na przemiany w opisywanym stroju
• udokumentowane wpływy zewnętrzne
• społeczna funkcja stroju

Rozdział III. Zasięg badanego stroju

• zasięg poszczególnych elementów charakterystycznych dla danego stroju
• odwołania do danych historycznych
• pochodzenie materiału rzeczowego
• stroje sąsiadujące z omawianym ubiorem
• kartograficzne ujęcie zebranych materiałów – zasięg współczesny i dawniejszy

Rozdział IV. Ogólny opis stroju męskiego

• ogólny opis stroju codziennego, odświętnego i obrzędowego
• ogólny opis stroju z podziałem na ubiór letni i zimowy
• ogólny opis stroju i jego zróżnicowania ze względu na wiek, status i rolę społeczną
• materiał rysunkowy i fotograficzny
• wszystkie elementy stroju i ich krótka charakterystyka

Rozdział V. Szczegółowy opis stroju męskiego

• szczegółowy opis i analiza poszczególnych części stroju męskiego:
  • nakrycie głowy
  • bielizna
  • spodnie
  • kamizele, bluzy
  • sukmany, płaszcze
  • kożuchy
  • pasy
  • obuwie
  • onuce, skarpety
• uzupełnienie stroju o elementy takie jak rękawice, laski, torby
• analiza pod względem jakości i koloru materiału, kroju i zdobień
• nazwy gwarowe poszczególnych części stroju

Rozdział VI. Ogólny opis stroju kobiecego

• analogicznie do rozdziału IV

Rozdział VII. Szczegółowy opis stroju kobiecego

• szczegółowy opis i analiza poszczególnych części stroju kobiecego:
  • nakrycie głowy i uczesanie
  • bielizna
  • spódnica, zapaska
  • gorset
  • bluzy, kabaty
  • zapaska naramienna
  • suknie
  • sukmany, płaszcze, kożuchy
  • obuwie i pończochy
• uzupełnienie stroju o elementy takie jak rękawice i biżuteria

Rozdział VIII. Wytwórcy i materiały

• dawni i współcześni krawcowi
• techniki krawieckie i narzędzia krawieckie

Rozdział IX. Zdobiny: hafty, koronki, aplikacje, szamerunki itp.

• materiały hafciarskie i techniki oraz narzędzia pracy
• ornamenty i kompozycje

Materiały, na podstawie których powstawały kolejne zeszyty, pochodziły w dużej mierze z badań terenowych autorów, a także innych pracowników naukowych i studentów. Pozwalały one na weryfikację i uaktualnienie źródeł już istniejących oraz poszerzenie dotychczasowej wiedzy na temat stroju ludowego w Polsce.

Stan obecny

Wydane zeszyty

Spis poszczególnych zeszytów Atlasu Polskich Strojów Ludowych, wydanych w kolejności chronologicznej:

Instrukcja wydawnicza została zaktualizowana w 2009 roku, lecz w dalszym ciągu bazuje na zaleceniach Józefa Gajka. Układ wewnętrzny poszczególnych zeszytów nieco zmodyfikowano – odwrócona została kolejność I i II rozdziału, by w pierwszej kolejności czytelnik mógł zaznajomić się z historią rozwoju danego stroju, a dopiero później poznać jego stan obecny. Drugą zmianą było wydzielenie osobnego rozdziału o tkaninach stosowanych przy wyrobie określonego stroju (rozdział IX), w którym powinny znaleźć się informacje o wszystkich używanych tkaninach, łącznie z opisem przemian jakie zachodziły na tym polu. W schemacie zamieszczono też dodatkowy rozdział – Rekonstrukcje (rozdział XI). Jest on poświęcony nie tylko dokonanym już rekonstrukcjom, ale także wskazówkom, co do dalszych działań w tym kierunku. Znaleźć tu można przykładowe zestawienia poszczególnych elementów stroju oraz sugerowane kompozycje kolorystyczne.

Obecnie, oprócz wydań nowych zeszytów, ukazują się zeszyty specjalne oraz cyfryzowane są archiwalne zeszyty. W roku 2013 podpisano umowę z Polskim Instytutem Antropologii, dzięki której archiwalne numery APSL (po uzyskaniu zgód autorów lub ich spadkobierców) są umieszczane w bibliotece cyfrowej.

W latach 2013–2015 Redakcja realizowała projekt badawczy ATLAS POLSKICH STROJÓW LUDOWYCH: kontynuacja prac wydawniczych, przeprowadzenie badań terenowych i kwerend źródłowych oraz cyfryzacja materiałów źródłowych i udostępnienie ich w Internecie^[4] realizowany w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.

Redakcja

Od 2011 roku redakcja Atlasu Polskich Strojów Ludowych mieści się w Poznaniu. W jej skład wchodzą następujące osoby^[5]:

• redaktorka naczelna – dr hab. Anna Weronika Brzezińska, prof. UAM
• zastępca redaktorki naczelnej – dr Mariola Tymochowicz
• sekretarka redakcji – dr Aleksandra Paprot-Wielopolska
• członkini redakcji – mgr Alicja Mironiuk-Nikolska
• członkini redakcji – dr Justyna Słomska-Nowak

Logo Sekcji Stroju Ludowego

Sekcja Stroju Ludowego

W roku 2012 powstała Sekcja Stroju Ludowego, powołana uchwałą Zarządu Głównego PTL.

Skład Zarządu Sekcji:

• przewodnicząca – dr Mariola Tymochowicz
• zastępca przewodniczącej – dr hab. Anna Weronika Brzezińska, prof. UAM
• sekretarz – dr Aleksandra Paprot-Wielopolska

Przypisy

Bibliografia

• Józef Gajek. Metodyka monograficznego opracowywania strojów ludowych. „Lud”. 41, s. 797–805, 1954. 
• Krystyna Hermanowicz-Nowak. Stan badań nad strojem ludowym w Polsce – próba oceny dotychczasowych osiągnięć. „Polska Sztuka Ludowa”. 31, s. 3–8, 1977. 

Linki zewnętrzne

• Polskie Towarzystwo Ludoznawcze
• Atlas Polskich Strojów Ludowych. stroje.ptl.info.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-02-23)].
• Sekcja Stroju Ludowego przy Zarządzie Głównym Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego