Atrybuty świętych

XV-wieczny obraz Virgo inter Virgines. Dzięki atrybutom rozpoznawalne są m.in. święte Agnieszka, Łucja z Syrakuz, Barbara, Urszula z Kolonii, Apolonia i Katarzyna Aleksandryjska.

Atrybuty świętych – w sztuce chrześcijańskiej przedmioty lub symbole, które czynią określonego świętego łatwiej rozpoznawalnym. Często atrybut świętego nawiązuje do jego życia, męczeństwa lub legendy^[1]. Atrybuty jako elementy pozwalające na identyfikację postaci znane były już w antyku. W kulturze chrześcijańskiej powszechnie używano ich dopiero od V wieku. Początkowo stosowano je najczęściej w odniesieniu do ewangelistów i apostołów, później atrybuty zaczęły towarzyszyć wizerunkom innych świętych. Rola i znaczenie atrybutu jako nośnika treści dydaktycznych ugruntowała się w wiekach średnich, głównie za sprawą literatury hagiograficznej. W czasach nowożytnych symbolika hagiograficzna uległa dalszemu rozwojowi^[2].

Współcześnie święci i błogosławieni uwiecznieni na fotografiach są pozbawieni atrybutów^[1].

Poniższe zestawienie dotyczy głównie wizerunków świętych wykonanych na Zachodzie. Twórcy wschodnich ikon często stosowali odmienną symbolikę.

Atrybuty wspólne

Franciszkańscy męczennicy marokańscy z palmami

• berło – książęta i królowie
• czaszka – asceci, pokutnicy
• kielich – księża
• księga – święci ogólnie
• lilie – dziewice
• makieta kościoła – fundator lub założyciel kościołów lub klasztorów
• mitra/infuła – biskupi
• palma – męczennicy
• pastorał – biskupi oraz opaci i ksienie
• pióro do pisania – Ewangeliści, Ojcowie Kościoła, doktorzy Kościoła i pisarze chrześcijańscy
• skrzydła – aniołowie
• tiara – papieże
• zwój – prorocy Starego Testamentu

Atrybuty indywidualne

Indeks

A – B – C – D – E – F – G – H – I – J – K – L – Ł – M – N – O – P – R – S – Ś – T – U – W – Z – Ż - Ź – Zobacz też

A

• ampułki z krwią – January
• anioł – Bonawentura, Franciszka Rzymianka, przypisywany w niektórych publikacjach Mateuszowi Ewangeliście^[a], Roch
  • dwa anioły – Judyta z Disibodenbergu
• armata – Barbara

B

(c) Andreas F. Borchert, CC BY-SA 4.0

Św. Agnieszka z barankiem

Św. Augustyn lub św. Wolfgang z diabłem

• baranek – Agnieszka Rzymianka, Jan Chrzciciel
• bat – Ambroży z Mediolanu
• beczka – Wilibrord, Otmar (opat z Sankt Gallen)
• biret – Jan Kanty, Jan Nepomucen
• długa broda – Onufry
• buty – Kryspin i Kryspinian
• byk – Saturnin z Tuluzy, Sylwester I, zobacz też: wół, krowa

C

• chleb – Elżbieta Węgierska, Werena z Zurzach
  • trzy chleby – Maria Egipcjanka, Zyta z Lukki
  • kosz z pieczywem – Franciszka Rzymianka, Mikołaj z Tolentino
• chusta – Weronika, Karolina Kózka
• czaszka – Bruno Kartuz, Franciszek z Asyżu, Hieronim, Maria Egipcjanka, Maria Magdalena, Rozalia z Palermo
• człowiek – Marek Ewangelista^[3]
  • człowiek lub uskrzydlona postać ludzka^[b] – Mateusz Ewangelista^[4][5]
  • chory człowiek – Jan Boży

D

• dalmatyka – Szczepan, Wawrzyniec z Rzymu, Wincenty z Saragossy
• diabeł – Antoni Opat, Antoni Padewski, Bernard z Clairvaux, Genowefa z Paryża, Michał Archanioł, Prokop z Sazawy, Wolfgang z Ratyzbony, zobacz też: smok
• drabina – Aleksy
  • drabina z mnichami – Romuald
• dzban – Marcin z Tours, Elżbieta Węgierska, Werena z Zurzach
• dzida, dzidy – Benigny z Dijon
• dziecko lub młodzieniec – Rafał Archanioł
  • dziecko z epilepsją – Walenty
  • dziecko z muszlą – Augustyn z Hippony
  • dziecko, dzieci – Wincenty à Paulo
  • dzieci/uczniowie – Józef Kalasanty
  • Dzieciątko Jezus – Antoni Padewski, Józef z Nazaretu, Krzysztof, Łucja z Narni, Maria z Nazaretu, Róża z Limy, Stanisław Kostka
• dziewczęta – Urszula z Kolonii
  • trzy małe dziewczynki – Zofia, Mikołaj z Miry
• dzwon – Paulin z Noli, Piotr od św. Józefa de Betancur

E

• ekierka/kątownik – Tomasz Apostoł
• epileptyk – Walenty

F

• fontanna – Maria z Nazaretu
  • fontanna lub chrzcielnica – Klotylda

G

Św. Ludger z gęśmi

św. Cecylia – zawsze przedstawiana z jakimś instrumentem muzycznym

• garnek – Marta z Betanii
• gęś – Marcin z Tours
  • dzikie gęsi – Ludger
• głowa
  • głowy Maurów – Jakub Starszy
  • głowa w ręku (kefaloforia) – Dionizy, Emidiusz, Feliks i Regula, Solangia, Waleria z Limoges, Nikazy z Reims
  • głowa na tacy – Jan Chrzciciel
  • głowa pod pachą – Ursus i Wiktor
  • ogolona głowa – Tacjana z Rzymu
• gołąb
  • gołębica (biała) – Dawid z Menevii, Eulalia z Méridy, Grzegorz Wielki, Kolumban Młodszy, Scholastyka, Tomasz z Akwinu
  • gołąb na ramieniu – Fintan z Rheinau
  • gołębica przy uchu – Augustyn z Hippony
  • gołębie – Kolumban z Iony
• grota – Rozalia z Palermo
• grób – Łazarz z Betanii
• grzebień
  • podwójny grzebień koptyjski – Werena z Zurzach
• gwiazda – Dominik Guzmán, Tomasz z Akwinu
  • gwiazda/słońce na piersi – Mikołaj z Tolentino
  • siedem gwiazd – Bruno Kartuz
• gwoździe – Helena, Pantaleon

H

• habit
  • czarny – Andrzej Bobola, Franciszek Ksawery, Fintan z Rheinau
  • brązowy – Antoni Padewski, Bernardyn ze Sieny, Franciszek z Asyżu, Jan od Krzyża
  • biały – Bernard z Clairvaux, Bruno Kartuz, Romuald
  • biały z czarnym płaszczem – Albert Wielki, Róża z Limy, Tomasz z Akwinu
• halabarda – Juda Tadeusz
• hostia – Tarsycjusz

I

• Ichthys → ryba
• instrument muzyczny – Cecylia
• IHS – Bernardyn ze Sieny, Ignacy Loyola

J

Św. Justyna z jednorożcem

(c) I, Sailko, CC BY-SA 3.0

Św. Piotr z odwróconym krzyżem

Krzyż św. Brygidy

• jabłko królewskie – Ludwik
• jednorożec – Justyna z Padwy, Maria z Nazaretu
• jeleń – Julian Szpitalnik
  • jeleń z krucyfiksem – Eustachy, Hubert, zobacz też: łania
• jelita – Erazm z Formii (Elmo)

K

Św. Jan Nepomucen z krucyfiksem, z palmą, w komży i birecie

Św. Dorota z kwiatami

• kajdany – Leonard z Limoges
• kamień, kamienie – Szczepan
  • kamień młyński – Florian, Krystyna z Bolseny, Wincenty z Saragossy
• kapelusz kardynalski u stóp – Bonawentura, Hieronim ze Strydonu
  • kapelusz z muszlą – Jakub Starszy
• kaptur – Franciszek z Paoli
• kielich – Cyryl i Metody, Norbert
  • kielich z hostią – Barbara
  • kielich z wężem/kielich z trucizną – Benedykt z Nursji, Jan Ewangelista
  • kielich z pająkiem – Konrad z Konstancji
  • rozbity kielich – Donat (biskup Fiesole)
• kij – Andrzej Bobola, Jakub Starszy
• kleszcze z wyrwanym zębem – Apolonia z Aleksandrii
• klucz(e) – Piotr Apostoł, Rajmund z Penyafortu, Zyta z Lukki, Benon z Miśni
• kocioł – Wit
• kogut – Piotr Apostoł
  • biały kogut – Wit
• koło – Katarzyna Aleksandryjska
• komża – Alojzy Gonzaga, Jan Nepomucen
• koniczyna – Patryk
• koń – Eligiusz, Jerzy, Marcin z Tours, Paweł Apostoł, Wacław,
• kopyto końskie – Eligiusz
• korba/kołowrót – Erazm z Formii (Elmo)
• korona książęca – Kazimierz
• korona u stóp – Brygida Szwedzka
• trzy lub dwie korony – Zofia
  • korona cierniowa – Achacjusz z Melitene starszy, Ludwik, Róża z Limy, Katarzyna ze Sieny
  • korona z kwiatów – Cecylia
• kot – Marcin de Porrès
• kotwica – Klemens Rzymski, Mikołaj z Miry
• kowadło – Eligiusz
• krab – Franciszek Ksawery
• krata – Wawrzyniec z Rzymu
• krowa – Brygida z Kildare, zobacz też: byk
• kruk – Ekspedyt
  • kruk z chlebem z dziobie – Paweł Pustelnik
  • kruk z zatrutym chlebem – Benedykt z Nursji
• krzyż:
  • łaciński – Filip Apostoł, Jan Chrzciciel, Małgorzata Antiocheńska
    • łaciński z napisem HODIE – Ekspedyt
    • krucyfiks – Alojzy Gonzaga, Bonawentura, Bruno Kartuz, Franciszek z Asyżu, Jan od Krzyża, Jan Nepomucen, Katarzyna ze Sieny, Mikołaj z Tolentino, Monika, Józef Anchieta
  • łaciński odwrócony – Piotr Apostoł
  • patriarchalny/papieski – Klemens Rzymski, Sylwester I
  • tau – Antoni Pustelnik, Franciszek z Paoli
  • skośny – Andrzej Apostoł, Wincenty z Saragossy
  • świętego Jerzego – Jerzy
  • świętej Brygidy – Brygida z Kildare
• książka/księga – Święty Marcin z Tours, Zyta z Lukki, Fintan z Rheinau, Józef Anchieta
  • księga otwarta – Brygida Szwedzka, Iwo z Bretanii
• trzy złote kule – Mikołaj z Miry
• kule rehabilitacyjne – Maur
• kubek – Werena z Zurzach
• kwiaty – Dorota, Elżbieta Węgierska

L

Św. Hieronim z lwem

• lampa (olejna) – Klara z Asyżu, Łucja z Syrakuz, Judyta z Disibodenbergu, Nonnos z Monte Soracte
• lilia, lilie – Alojzy Gonzaga, Archanioł Gabriel, Józef z Nazaretu, Katarzyna ze Sieny, Kazimierz, Klara z Asyżu, Maria Goretti, Wirgiliusz z Salzburga
• lew – Hieronim, Marek Ewangelista, Tacjana z Rzymu
  • lwy – Eufemia z Chalcedonu, Ignacy Antiocheński
• laska - Józef Anchieta

Ł

• łania – Idzi, zobacz też: jeleń
• łańcuch – Leonard z Limoges
• łódź – Mikołaj z Miry, Piotr Apostoł

M

• maczuga/pałka – Jakub Młodszy, Juda Tadeusz
• mała Maryja – Anna, Joachim
• Maria z dzieciątkiem – Jacek Odrowąż
• miecz – Arkadiusz z Mauretanii, Barbara z Nikomedii, Izydor z Sewilli, Jakub Starszy, Jerzy, Julian Szpitalnik, Katarzyna Aleksandryjska, Łucja z Syrakuz, Mateusz Ewangelista, Michał Archanioł, Pankracy, Paweł Apostoł, Tomasz Becket, Ursus i Wiktor
• mitra/infuła – Ambroży z Mediolanu
• młotek – Józef z Nazaretu
• monstrancja – Klara z Asyżu, Tomasz z Akwinu
• muszla – Jakub Starszy
• myszy/szczury – Gertruda z Nijvel, Marcin de Porrès

N

Święty Florian z chorągwią i z naczyniem z wodą

• naczynie
  • naczynie z perfumami – Maria Magdalena
  • naczynie z wodą – Florian
  • naczynia gliniane – Rufina i Justa
• narzędzia stolarskie – Józef z Nazaretu
• niedźwiedź – Korbinian, Lucjusz z Chur
• nóż – Bartłomiej Apostoł

O

Św. Łukasz z ikoną Matki Bożej

Św. Dominik z psem z pochodnią

Św. Werena z rybą

Św. Stanisław Kostka z różańcem

• obraz/ikona – Łukasz Ewangelista, Wincenty Pallotti
• oczy na księdze – Otylia z Hohenburga
  • oczy na tacy – Łucja z Syrakuz
• ogień – Antoni Pustelnik, Wincenty Ferreriusz
• organy – Cecylia
• ornat ofiarowany przez Maryję – Ildefons z Toledo
• orzeł – Jan Ewangelista
  • orły – Stanisław ze Szczepanowa
• osioł – Antoni Padewski
• owoce – Dorota, Elżbieta Węgierska

P

• pajęczyna – Feliks z Noli
• paliusz – Karol Boromeusz, Felicjan z Foligno
• pawie pióro (symbol nieśmiertelności) – Barbara
• pielgrzymi strój i czapka – Roch
• piersi na tacy – Agata
• pierścień – Katarzyna ze Sieny
• piec
  • miniaturowy piecyk – Eulalia z Méridy
• pies – Rafał Archanioł, Benigny z Dijon, Małgorzata z Kortony
  • pies z chlebem w pysku – Roch
  • pies z pochodnią – Dominik
  • psy myśliwskie – Eustachy, Hubert
  • psy – Święty Marcin z Tours
• piła – Szymon Apostoł
• pióro do pisania – Ildefons z Toledo
• piuska – Wincenty à Paulo
• płaszcz – Wincenty à Paulo, Rajmund z Penyafortu
  • płaszcz rozcięty na połowy – Marcin z Tours
• pług – Izydor Oracz
• podkowa – Eligiusz
• pożar, płonący dom – Agata, Florian
• pszczoły – Ambroży z Mediolanu, Bernard z Clairvaux, Ryta z Cascii
• ptaki – Franciszek z Asyżu

R

• rana na czole – Ryta z Cascii
  • rana na głowie – Piotr Męczennik
  • rana na udzie – Roch
• róg myśliwski – Hubert, Korneliusz
• róża – Ryta z Cascii
  • róże – Juan Diego
  • wieniec róż(any) – Róża z Limy, Maria Magdalena, Trudpert z Münstertalu, Rozalia z Palermo
• różaniec – Dominik, Franciszek z Paoli, Stanisław Kostka, Zyta z Lukki, Karolina Kózka
• rudzik – Mungo z Glasgow
• ruszt – Wincenty z Saragossy
• ryba (również Ichthys), ryby – Andrzej Apostoł, Bogumił z Dobrowa, Archanioł Rafał, Zenon z Werony, Werena z Zurzach
  • ryba z kluczem – Benon z Miśni
  • ryba z pierścieńem – Mungo z Glasgow

S

Św. Urszula z Kolonii ze strzałami

Św. Jan Chrzciciel w wielbłądziej skórze

• sakiewka – Mateusz Ewangelista
• schody – Aleksy
• serce – Kajetan z Thieny
  • serce z krzyżem – Ignacy Loyola, Katarzyna ze Sieny
  • serce gorejące – Augustyn z Hippony, Franciszek Ksawery
  • serce krwawiące – Augustyn z Hippony
  • serce przeszyte strzałą – Augustyn z Hippony, Teresa z Ávili
  • serce uskrzydlone – Kajetan z Thieny
  • serce zranione – Ignacy Antiocheński
• sieć – Andrzej Apostoł, Piotr Apostoł
• siekiera – Maciej Apostoł, Piotr Męczennik
• sierp – Izydor Oracz
• sito – Benedykt z Nursji
• skała – Nonnos z Monte Soracte
• skrzydła – Wincenty Ferreriusz
• słońce na piersi – Tomasz z Akwinu
• obdarta skóra – Bartłomiej Apostoł
• skóra wielbłądzia – Jan Chrzciciel
• smok/diabeł – Jerzy, Justyna z Padwy, Małgorzata Antiocheńska, Marta z Betanii, Michał
• snop zboża – Izydor Oracz
• sokół – Bawo, Hubert
• statek – Mikołaj z Miry, Piotr González, Urszula z Kolonii
• ster statku – Erazm z Formii
• stos – Apolonia z Aleksandrii
• strzała – Idzi
  • strzały – Krystyna z Bolseny, Sebastian, Urszula z Kolonii
• stygmaty – Franciszek z Asyżu, Katarzyna ze Sieny, Łucja z Narni
• szable – Andrzej Bobola
• szczury – patrz: myszy
• szczypce – Agata, Dunstan z Canterbury
• szpadel – Maur
• sztaluga – Łukasz Ewangelista
• sztandar – Aleksander z Bergamo, Joanna d’Arc, Maurycy,
• sztylet/nóż – Justyna z Padwy, Łucja z Syrakuz
• szydło - Kryspin i Kryspinian

Ś

Św. Genowefa ze świecą

• świeca – Błażej z Sebasty, Genowefa z Paryża, Łucja z Syrakuz
  • skrzyżowane świece – Błażej z Sebasty
• świnia – Antoni Pustelnik

T

Św. Jan Kanty w todze profesorskiej

• tarcza – Maurycy
• tiara – Klemens Rzymski, Sylwester I
• toga profesorska – Jan Kanty
• topór – Olaf z Norwegii, Trudpert z Münstertalu, Wojciech
• torba pielgrzyma – Roch
• trąba, trąby – Hieronim, Wincenty Ferreriusz
• trumna – Franciszek Borgiasz, Łazarz z Betanii

U

Św. Ambroży z ulem

• ul – Ambroży z Mediolanu, Bernard z Clairvaux

W

• waga – Michał Archanioł
• wąż, węże – Pantaleon, święty Patryk, Tekla, zobacz też: kielich z wężem
• welon wdowy – święta Monika
• węgle rozżarzone – Piotr González
• wiadro – Marta z Betanii
• wielbłąd – Menas, zobacz też: skóra wielbłądzia
• wieniec różany → róża
• wieża – Barbara
• winogrona/winorośl – Franciszek z Asyżu, Medard
• wiosło – Wojciech
• długie włosy – Maria Magdalena
• włócznia – Jerzy, Maurycy, Michał Archanioł, Piotr od św. Józefa de Betancur
• wół – Lucjusz z Chur, Łukasz Ewangelista
  • woły – Izydor Oracz

Św. Joanna d'Arc w zbroi

• wstążka niebieska - Laura Vicuña

Z

• zając – Józef z Kupertynu, Maria Magdalena de’ Pazzi
• ząb – Apolonia z Aleksandrii
• zboże – Izydor Oracz
• zbroja – Joanna d’Arc, Florian, Maurycy, Ekspedyt
• zmarły/żebrzący Piotrowin – Stanisław ze Szczepanowa
• zwój – Iwo z Bretanii
  • zwój rozwinięty – Cyryl i Metody

Ż

• żaba – Pirmin
• żebrak, żebracy – Elżbieta Węgierska, Święty Marcin z Tours

Ź

• źródło – Franciszek z Asyżu, Maria z Nazaretu

Zobacz też

• Kult świętych
• Wstawiennictwo świętych
• Żywoty świętych

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Rosa Giorgi: Saints et symboles. Les clefs pour décrypter. Paris: Editions de la Martinière, 2011. ISBN 978-2-7324-4740-7.
• Isabelle Beraud-Sudreau, Chantal Guyot: Les Saints. Je m'amuse à les reconnaître. Paris: Les Editions Bonneton, 2005. ISBN 2-86253-341-6.
• Józef Marecki, Lucyna Rotter: Jak czytać wizerunki świętych. Leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych. Kraków: Universitas, 2009. ISBN 97883-242-0910-1.
• Barbara Szczepanowicz: Zwierzęta i rośliny w życiu świętych oraz jako ich atrybuty. Kraków: Wydawnictwo Księży Sercanów, 2007. ISBN 978-83-7519-027-4.