August Emil Fieldorf

August Emil Fieldorf

Weller, Jordan, Nil

generał brygady
Data i miejsce urodzenia	20 marca 1895 Kraków, Austro-Węgry
Data i miejsce śmierci	24 lutego 1953 Warszawa, Polska
Przebieg służby
Lata służby	1914–1945
Siły zbrojne	C. K. Armia Wojsko Polskie Armia Krajowa
Formacja	Legiony Polskie Korpus Ochrony Pogranicza
Jednostki	1 Pułk Piechoty 7 Pułk Piechoty 5 Pułk Piechoty 5 Pułk Piechoty Legionów 1 Pułk Piechoty Legionów 1 Dywizja Piechoty Legionów Batalion KOP „Troki” Pułk KOP „Wilno” 51 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych
Stanowiska	dowódca sekcji, dowódca plutonu, dowódca kompanii, dowódca batalionu, kwatermistrz pułku, inspektor wf i pw, zastępca dowódcy pułku, dowódca pułku, dowódca Kedywu AK, zastępca komendanta głównego AK, dowódca „NIE”
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa wojna polsko-bolszewicka (walki o Wilno, bitwa białostocka, Bitwa Warszawska) II wojna światowa (kampania wrześniowa)
Odznaczenia

Emil Fieldorf po aresztowaniu 1950

Pamiątkowa tablica na domu w Krakowie przy ul. Lubicz 32, w którym urodził się Emil Fieldorf^[1]

Symboliczny nagrobek Augusta Emila Fieldorfa

Pomnik Augusta Emila Fieldorfa na osiedlu Armii Krajowej w Opolu

Tablica upamiętniająca Generała Augusta Fieldorfa przy wejściu do Akademii Sztuki Wojennej

Zapadnia szubienicy w podziemiach aresztu - domniemane miejsce stracenia gen. Augusta Emila Fieldorfa Nila

August Emil Fieldorf, ps. „Weller”, „Jordan”, „Nil” (ur. 20 marca 1895 w Krakowie, zm. 24 lutego 1953 w Warszawie) – żołnierz Legionów Polskich, podpułkownik piechoty Wojska Polskiego II RP, organizator i dowódca Kedywu Armii Krajowej i zastępca Komendanta Głównego AK, generał brygady Polskich Sił Zbrojnych. Oskarżony, skazany na karę śmierci i stracony przez władze komunistyczne PRL. Kawaler Krzyża Złotego i Krzyża Srebrnego Orderu Virtuti Militari, pośmiertnie odznaczony Orderem Orła Białego.

Życiorys

Urodził się 20 marca 1895 w Krakowie przy ul. Lubicz 24 (obecnie nr 32)^[2][3]. Był wnukiem pochodzących z Moraw Andrzeja (sierżant saperów armii austriackiej, pracownik kolejowy, 1823-1881) i Eleonory z domu Gazda (1827-1912) oraz synem Andrzeja Franciszka (1866-1954, ślusarz i także pracownik kolei) i Agnieszki z domu Szwanda (1872-1941)^[4][5][3]. 25 grudnia 1895 został ochrzczony w kościele św. Mikołaja (ksiądz nie zgodził się na pierwsze imię Emil, wobec czego wybrano August)^[6]. Miał rodzeństwo Amalię (1872-1873), Emmę (1889-1923), Józefa (1891-1962), Jana (1893-1942, legionista^[7], ofiara obozu Groß-Rosen)^[8]. Z czasem rodzina Fieldorfów przeprowadziła się z ul. Lubicz 24 do domu przy ul. Bosackiej 12 (potem nr 26)^[9].

Uczył się w rodzinnym Krakowie^[10]. Wpierw ukończył naukę w 4-klasowej Szkole Wydziałowej im. św. Mikołaja^[11]. Następnie kształcił się w krakowskich gimnazjach: w C. K. II Gimnazjum św. Jacka w Krakowie, gdzie w roku szkolnym 1905/1906 był uczniem I klasy^[12] (w sprawozdaniu za ten rok nie został wymieniony^[13]), w C. K. V Gimnazjum (w 1907 ukończył tam II klasę^[14]) oraz w C. K. IV Gimnazjum^[15]. Potem kształcił się na prywatnych kursach gimnazjalnych, a ponadto dorywczo pracował^[9]. Później ukończył naukę w krakowskim Seminarium Nauczycielskim Męskim^[10]. W 1910 wstąpił do „Strzelca”, którego pełnoprawnym członkiem został w grudniu 1912^[11][3]. Tam został absolwentem szkoły rekruckiej i kursu podoficerskiej^[11][3].

Służba wojskowa w latach 1914–1940

Po wybuchu I wojny światowej 6 sierpnia 1914 na krakowskich Oleandrach zgłosił się na ochotnika do Legionów Polskich i wyruszył na front rosyjski^[11]. Początkowo służył w 1 kompanii IV batalionu pełniąc funkcję dowódcy sekcji^[10][3]. 10 października 1914 awansowany na sierżanta i był dowódcą plutonu^[16]. 7 listopada 1914 skierowany do III batalionu, po sformowaniu I Brygady włączonego do 1 pułku piechoty^[10]. Tam dowodził 2 kompanią w III batalionie^[3]. Od 24 marca do 6 listopada 1915 dowodził 3 kompanią km w 1 p.p.^[17][3]. Walczył regularnie w kompanii karabinów maszynowych, zarówno w 1 p.p., jak też w 7 pułku piechoty (od 8 lutego do 3 października 1916) i w 5 pułku piechoty (od 3 października 1916 do 21 sierpnia 1917)^[16][3]. Jesienią 1916 został awansowany stopień starszego sierżanta^[16][3]. Ukończył kształcenie w niższej szkole oficerskiej 5 p.p. w Komorowie^[18][3].

Po kryzysie przysięgowym skierowany do Przemyśla, wcielony do C. K. Armii i 21 września 1917 przeniesiony na front włoski i na obszarze Tyrolu Południowego służył w szeregach 2 kompanii karabinów maszynowych przy II Brygadzie Strzelców Cesarskich do września 1918^[19][3]. Następnie, po otrzymaniu urlopu postanowił już nie wracać do służby w C. K. Armii i zgłosił się do Polskiej Organizacji Wojskowej w Krakowie^[20][3]. W wrześniu 1918 otrzymał przydział do oddziału lotnego pod dowództwem ppor. Eugeniusza Wyrwińskiego^[21]. W rodzinnym mieście u kresu wojny 31 października 1918 uczestniczył w rozbrajaniu Austriaków, po czym 1 listopada zgłosił się do odtwarzanego wcześniej 5 p.p. w formowanym Wojsku Polskim, otrzymując mianowanie na chorążego^[21][3]. Rozkazem Naczelnego Dowództwa na Galicję Wschodnią z 24 grudnia 1918 został mianowany na stopień oficerski podporucznika (zatwierdzono dekretem Naczelnego Wodza Wojsk Polskich z 18 marca 1919 ze starszeństwem z 1 marca 1919)^[21][3]. Od tego miesiąca do końca lutego 1919 był instruktorem w szkole karabinów maszynowych 5 p.p.^[20]. Z racji swej służby w legionowym 1 p.p. w lutym 1919 został skierowany do odtworzonego 1 pułku piechoty Legionów, gdzie od 12 marca był dowódcą 1 kompanii karabinów maszynowych w składzie I batalionu^[21][22][3]. W latach 1919–1920 uczestniczył w kampanii wileńskiej^[20], w tym w walkach o Wilno w kwietniu 1919, w walkach o Staworowo 13 września 1919 i Dyneburg 23 września tego roku^[23][3]. Po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej w randze dowódcy kompanii od stycznia 1920 brał udział w kampanii łotewskiej, w walkach o wyzwolenie Żytomierza, znowu pod Dyneburgiem (w połowie lutego 1920 służył tam w garnizonie), potem od lipca 1920 w wyprawie kijowskiej i w bitwie pod Żytomierzem, w sierpniu 1920 w szeregach Grupy Uderzeniowej w Bitwie Warszawskiej, później w bitwie białostockiej (22 sierpnia 1920)^[24][3].

Od 18 października 1919 był żonaty z poznaną w Wilnie Janiną Kobylińską (zm. 13 lipca 1979), z którą miał dwie córki: Krystynę (ur. 25 lipca 1922, zm. 15 października 1979) i Marię (ur. 20 marca 1925, po mężu Czarska, zm. 21 listopada 2010)^[25]. Tuż po ślubie złożył wniosek o przyjęcie do grona oficerów zawodowych^[26]. W maju 1920 ukończył ostatni rok nauki w seminarium nauczycielskim^[24]. 30 sierpnia 1920 został awansowany na stopień porucznika ze starszeństwem z dniem 2 maja 1920^[27][3]. 5 grudnia 1921 otrzymał awans na stopień kapitana piechoty ze starszeństwem z dniem 1 lipca 1923^[28][29][27]. W sierpniu 1922 został skierowany na przeszkolenie do Szkoły Podchorążych Piechoty w Warszawie^[30], a 28 marca 1923 mianowany dowódcą kursu oficerów rezerwy przy dowództwie 1 Dywizji Piechoty Legionów w Wilnie^[24]

W latach 20. i 30. pozostawał w służbie czynnej służąc w 1 pułku piechoty Legionów w Wilnie^{[31][32][33][34]}. Od 24 kwietnia 1923 dowodził 5 kompanią, od 9 maja 1923 był zastępczo dowódcą II batalionu, od 26 sierpnia 1924 II oficerem sztabu w 1 DP, od 11 października 1924 dowodził 1 kompanią w 1 p.p. Leg., od 13 czerwca 1925 II batalionem tamże, a od 5 listopada 1925 kierował 4 kompanią^[27]. Podczas przewrotu majowego w 1926 wraz z żołnierzami 1 p.p. stanął po stronie Marszałka, a w trakcie walk w stolicy odniósł ranę ramienia^[27]. Potem w macierzystym pułku zastępczo dowodził I batalionem od 30 sierpnia 1926, a od 15 listopada był oficerem Przysposobienia Wojskowego (potwierdzenie przeniesienia tam 23 maja 1927)^[35]. Na początku 1927 został II wiceprezesem zarządu związkowym Związku Piłki Nożnej w Wilnie^[36]. Od 1 czerwca do 7 września 1927 odbył kurs unifikacyjno-doskonalący w Rembertowie, a zimą 1927/1928 także kurs wyszkolenia narciarskiego^[37].

Na stopień majora piechoty awansował ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1928^[38][37][22]. W 1928 był komendantem obwodowym przysposobienia wojskowego przy 1 p.p. Leg.^[39]. Od 31 stycznia 1929 był rejonowym komendantem PW przy 1 DPL^[37]. Stamtąd został skierowany do Dowództwa Okręgu Korpusu Nr III w Wilnie, gdzie w Okręgowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego został inspektorem wyszkolenia wf i pw^[37]. 29 kwietnia 1930 został przeniesiony z DOK III do 1 p.p. Leg na stanowisko kwatermistrza^[40][37]. Z dniem 20 kwietnia 1931 został zwolniony z zajmowanego stanowiska z równoczesnym oddaniem do dyspozycji dyrektora Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Warszawie^[41][42]. Pozostając w dyspozycji dyrektora PUWFiPW objął obowiązki komendanta Zachodniego Okręgu Związku Strzeleckiego we Francji (organizacja tamże była przewidziana do różnorakich działań w przypadku wojny z Niemcami)^[43]. Pierwszorzędnie sprawował stanowisko zastępcy kierownika Instruktoratu Wychowania Fizycznego przy Ambasadzie RP w Paryżu, majora Włodzimierza Zielińskiego^[37][44]. Był autorem publikacji pt. Związek Strzelecki we Francji (wyd. fr. Union Polonaise de Tir en France)^[45]. Został awansowany na stopień podpułkownika piechoty ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1932^[46][47]. We Francji w 1932 otrzymał tytuł honorowego filistra Korporacji Polskiej Młodzieży Akademickiej „Filarecja”^[48].

W marcu 1932 ponownie został przeniesiony do 1 p.p. Leg. na stanowisko zastępcy dowódcy pułku^[49][47]. Od 16 stycznia do 15 kwietnia 1934 był p.o. dowódcy pułku (na stanowisku formalnie pozostawał wtedy płk dypl. Zygmunt Wenda)^[47]. W czerwcu 1934 odbył kurs informacyjny broni pancernej w Centrum Wyszkolenia Czołgów i Samochodów Pancernych w Modlinie^[50]. W okresie służby w Wilnie zasiadał w sądzie koleżeńskim zarządu Koła Żołnierzy 1 p.p. Leg. oraz działał w Związku Oficerów Rezerwy^[51]. Pomimo propozycji objęcia stanowiska dowódcy Brygady KOP „Podole”, pragnąc pozostać bliżej Wilna przyjął posadę na niższym szczeblu^[51]. Formalnie 17 października 1935 został przeniesiony do Korpusu Ochrony Pogranicza na stanowisko dowódcy batalionu KOP „Troki”, które objął w listopadzie tego roku^[52]. W kwietniu 1937 został zastępcą dowódcy pułku KOP „Wilno”, a posadę sprawował od 1 listopada 1937^[53]. 28 stycznia 1938 został mianowany dowódcą 51 pułku Strzelców Kresowych w Brzeżanach^[52][22]. Tę funkcję piastował już do końca okresu pokoju tj. do lata 1939^[54]. Podobnie jak w Wilnie, także w Brzeżanach udzielał się w życiu społecznym, zasiadał w zarządzie okręgowym Ligi Morskiej i Kolonialnej, Powiatowym Komitecie Pożyczki Ochrony Przeciwlotniczej, Honorowym Komitecie „Dnia Katolickiego”^[51].

W 1931 ogłoszono sprostowanie imienia z „Emil” na „August Emil”^[55][48]. Pomimo dwojga imion w życiu codziennym używał najczęściej drugiego Emil^[56]. W przedwojennym życiu prywatnym interesował się sportem, uprawiał jazdę konną, siatkówkę, wędkarstwo^[57].

Po wybuchu II wojny światowej na czele 51 p.p. walczył w okresie kampanii wrześniowej 1939^[58]. Po rozbiciu pułku w nocy z 8 na 9 września w bitwie pod Iłżą, zorganizował odprawę dla swoich żołnierzy i pożegnał się z nimi^[59]. Początkowo usiłował przedostać się na wschód w stronę Złoczowa do Ośrodka Zapasowego rozbitej 12 DP^[3], ale wobec agresji ZSRR na Polskę z 17 września 1939 zawrócił i w cywilnym ubraniu dotarł do rodzinnego Krakowa^[60]. Stamtąd miał zamiar udać się do Francji, jednak po przekroczeniu granicy polsko-słowackiej (21 października 1939) został zatrzymany na granicy słowacko-węgierskiej koło Rożniawy 25/26 października^[3], po czym był internowany w obozie w Pelsőc^[59]. W kilka tygodni później zbiegł z obozu internowania i przez Węgry przedostał się na zachód, gdzie zgłosił się do tworzącej się polskiej armii w stacji zbornej oficerów w Paryżu (9 lutego 1940), potem w Bessières^[61][3].

We Francji ukończył kursy sztabowe i zarządzeniem Wodza Naczelnego z dniem 3 maja 1940 został awansowany na stopień pułkownika piechoty w szeregach Wojska Polskiego we Francji^[62][22]. Otrzymał przydział do Wojskowego Biura dla Spraw Kraju w związku z planem skierowania do do okupowanej Polski (otrzymał fałszywą tożsamość „Sylwester Maj”)^[63]. Tenże zamysł uniemożliwiła klęska Francji i konieczność ewakuacji do Anglii w czerwcu 1940, gdzie trafił także Fieldorf^[64][22]. Niebawem został wyznaczony przez władze polskie pierwszym emisariuszem Rządu i Naczelnego Wodza do kraju^[63]. Od tego czasu używał fałszywych dokumentów na nazwisko „Emil Wielowiejski”^[65]. Po odprawie 17 lipca 1940 wyruszył w podróż z Londynu: którą najpierw odbył statkiem z Liverpoolu do Cape Town w Południowej Afryce, następnie drogą lotniczą na północ (od przelotu nad rzeką Nil wziął się jego późniejszy pseudonim) do Kairu (11 sierpnia 1940), potem do Adany w Turcji przez Stambuł, Grecję, Belgrad do Budapesztu pod koniec sierpnia 1940^[66]. Stamtąd trasą sztafetową przez Tatry i Podhale przedostał się na obszar Generalnego Gubernatorstwa, po czym dotarł do Warszawy około 9 września 1940^[67][22].

Działalność konspiracyjna 1940–1945

W okupowanej przez Niemców Polsce początkowo działał w warszawskim Związku Walki Zbrojnej, pełniąc funkcje oficera do zadań specjalnych komendanta głównego, od października 1940 działał w Biurze Inspekcji KG ZWZ, sprawując stanowisko inspektora Obszaru Krakowsko-Śląskiego (w tym czasie używał fałszywej tożsamości „Walenty Gdanicki”, syn Wawrzyńca, ur. 3 stycznia 1894 w Warszawie jako zamieszkały w Komorowie, gmina Helenów, z zawodu kolejarz)^[68][3]. Był zaangażowany w działania związane z przygotowaniem powrotu na ziemie polskie Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza w październiku 1941^[69][3]. W listopadzie 1941 został oddelegowany do Okręgu Wileńskiego i dzięki temu mógł spotkać się z najbliższą rodziną^[70][3]. Po przekształceniu ZWZ w Armię Krajową w okresie od lutego do sierpnia 1942 pełnił funkcję komendanta Obszaru II Białystok AK, posługując się w tym czasie pseudonimami „Weller” i „Jordan”^[71]. W listopadzie 1942 został mianowany dowódcą Kierownictwa Dywersji (Kedywu) Komendy Głównej Armii Krajowej (organizował struktury od sierpnia tego roku)^[72][71][3]. Od końca 1942 mieszał przy ul. Kazimierzowskiej 81 m. 1 w Warszawie^[73]. Służbę na stanowisku szefa Kedywu pełnił formalnie od 11 stycznia 1943 do marca 1944 używając pseudonimu „Nil”^[74]. Wydał wiele rozkazów likwidacji przedstawicieli niemieckiej administracji w okupowanej Polsce, w tym generała SS Franza Kutschery, zastrzelonego podczas Akcji Kutschera w Warszawie, a także innych funkcjonariuszy okupacyjnych: Schultza, Langego, Bürckla, Frühwirtha, Weffelsa, Lechnera, Brauna^[75][76]. Jednocześnie brał udział w działalności Kierownictwa Walki Konspiracyjnej oraz od 15 lipca 1943 Kierownictwa Walki Podziemnej^[74][3].

Już jesienią 1943 otrzymał od gen. Tadeusza Komorowskiego ps. „Bór” zadanie stworzenia i kierowania głęboko zakonspirowanej organizacji „Niepodległość” o kryptonimie „NIE”, kadrowego odłamu AK, przygotowanego do działań w warunkach możliwej okupacji sowieckiej^[77][3]. Stanowisko objął po ustąpienia z posady szefa Kedywu, ażeby móc poświęcić się wyłącznie temu zadaniu^[77]. Wyznaczony do nowych zadań pozostawał w konspiracji i nie uczestniczył w powstaniu warszawskim latem 1944 (w dodatku też w sierpniu tego roku był poważnie chory na czerwonkę)^[78], Rozkazem Naczelnego Wodza Kazimierza Sosnkowskiego z 28 września 1944 został awansowany na stopień generała brygady^[79]. Pozostając komendantem „NIE” w październiku 1944 odmówił objęcia funkcji szefa sztabu KG AK^[80], zaś pod koniec listopada tego roku został zastępcą dowódcy AK, gen. Leopolda Okulickiego ps. „Niedźwiadek”^[80][81], pozostając w tej funkcji do 19 stycznia 1945^[82].

Represje i proces 1945–1953

Na skutek przypadku (podejrzenie o spekulację) 7 marca 1945 został aresztowany przez NKWD w Milanówku pod fałszywym nazwiskiem „Walenty Gdanicki” i nierozpoznany został odesłany z siedziby NKWD we Włochach do obozu w Rembertowie, a stamtąd 26 marca 1945 wywieziony w głąb ZSRR do obozu pracy na Uralu^[83][3][82]. Przebywał na obszarze obwodu swierdłowskiego^[84] w łagrach: Stara Bieriezówka w rejonie Wierchoturje, potem też w miejscowościach Stupino, Nowa Bieriezówka i Hudiakowo^[3][82]. Podczas odbywania kary nie został rozpoznany^[3]. Na początku października 1947 skierowany do Możgi koło Kazania^[85]. Zapadłszy na chorobę w tym samym miesiącu został zwolniony i 26 października 1947 powrócił do Polski, gdzie pozostając pod fałszywym nazwiskiem trafił do Białej Podlaskiej, dalej do Warszawy, do rodzinnego Krakowa, a w końcu osiadł w Łodzi, gdzie przebywała jego żona z córkami, zamieszkując przy ul. Jakuba 8/4a (dzisiejsza ul. Adama Próchnika 39)^[86][3]. Po powrocie do ojczyzny nie ujawnił się i z nadszarpniętym zdrowiem nie był w stanie podjąć pracy^[87][3].

W odpowiedzi na obietnicę amnestii 4 lutego 1948 zgłosił się do Rejonowej Komendy Uzupełnień w Łodzi i ujawnił się, podając prawdziwe imię i nazwisko, stopień generała brygady i przebieg działalności okupacyjnej^[88] (mimo tego na ewidencję RKU został wciągnięty jako „Walenty Gdanicki”). 23 czerwca tego roku zwrócił się na piśmie do ministra obrony narodowej z prośbą o uregulowanie stosunku do służby wojskowej, podpisując pismo podpisał prawdziwym imieniem i nazwiskiem mając na celu uzyskanie emerytury^[88]. W tym czasie był objęty stałą inwigilacją ze strony służb bezpieczeństwa władz komunistycznych^[89]. W październiku 1950 spotkał się z gen. Gustawem Paszkiewiczem, wówczas dyrektorem Biura Wojskowego Ministerstwa Leśnictwa, a przed wojną i w czasie kampanii wrześniowej, dowódcą 12 DP. Od byłego przełożonego uzyskał pisemne potwierdzenie przebiegu służby wojskowej w czasie wojny. Z tym dokumentem stawił się w Rejonowej Komendzie Uzupełnień w Łodzi. Po wyjściu z siedziby RKU 9 listopada 1950 został aresztowany przez funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (tzw. UB), przewieziony do Warszawy i osadzony w areszcie śledczym przy ul. Koszykowej^[90]. 13 grudnia 1950 został przewieziony do więzienia mokotowskiego przy ul. Rakowieckiej 37^[91]. Pomimo tortur Fieldorf odmówił współpracy z MBP^[92]. Prowadzone przeciw niemu śledztwo zamknięto w MBP 31 lipca 1951^[93]. 22 października 1951 Prokuratura Generalna PRL dokonała zatwierdzenia aktu oskarżenia^[93]. W jego treści zarzucono gen. „Nilowi” m.in. wydawanie rozkazów zwalczania partyzantki radzieckiej i „lewicowych podziemnych grup niepodległościowych” oraz „obywateli narodowości żydowskiej na terenie woj. białostockiego, nowogródzkiego i lubelskiego”^[94][92].

W próbie ratowania generała uczestniczyła dwukrotnie – na prośbę jego żony, raz po zatrzymaniu, drugi po wyroku – siostra Feliksa Dzierżyńskiego – Aldona (1870–1966; I voto Bułhak, II voto Kojałłowicz) zamieszkała podówczas w Łodzi^[95], ponieważ drugim mężem córki Fieldorfów – Krystyny, był jej siostrzeniec – Emil Ney (osiadły w Australii)^[96]. Po sfingowanym procesie, w którym przedstawiono wymuszone w śledztwie przez UB zeznania podwładnych gen. Fieldorfa – mjr. Tadeusza Grzmielewskiego „Igora” i płk. Władysława Liniarskiego „Mścisława”, których torturowano, generał Fieldorf został 16 kwietnia 1952 skazany w Sądzie Wojewódzkim dla m.st. Warszawy przez sędzię Marię Gurowską na karę śmierci przez powieszenie^[97][3]. 20 października 1952 Sąd Najwyższy na posiedzeniu odbywającym się w trybie tajnym, pod nieobecność oskarżonego i jedynie na podstawie nadesłanych dokumentów, w składzie sędziowskim: Emil Merz, Gustaw Auscaler i Igor Andrejew przy udziale wiceprokuratora Generalnej Prokuratury PRL Pauliny Kern, zatwierdził wyrok^{[98][99][100]}. Rodzina Fieldorfa wniosła prośbę o ułaskawienie, ale prezydent Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski^[101]. Opinię w tej sprawie wydał Sąd Wojewódzki dla m. st. Warszawy na posiedzeniu 8 grudnia 1952 (skład: sędzia Maria Gurowska oraz ławnicy Michał Szymański i Bolesław Malinowski), podając, że generał nie zasługuje na prawo łaski^[100]. 12 grudnia 1952 zdanie SW podzielił Sąd Najwyższy^[102]. Osobną prośbę o ułaskawienie skierował do Rady Państwa adwokat Fieldorfa, Mieczysław Maślanko^[103]. W decyzji z 3 lutego 1953 Rady Państwa nie skorzystano z prawa łaski^[102]. Sam generał podczas widzenia z żoną 3 lutego 1953 stanowczo zabronił składania wniosków o ułaskawienie^[103]. Zgodnie z jego przekonaniem został skazany na karę śmierci za odmowę podjęcia współpracy z komunistycznymi służbami^[103].

W relacjach współwięźniów Fieldorf został zapamiętany w pozytywnym świetle, odnosił się jednakowo otwarcie wobec osadzonych różnego pochodzenia, w tym innych narodowości (np. Niemców czy Żydów)^[103]. Wicedyrektor Departamentu III Generalnej Prokuratury Alicja Graff zwróciła się do naczelnika więzienia o „wydanie niezbędnych zarządzeń do wykonania egzekucji”. Wyrok śmierci przez powieszenie wykonano 24 lutego 1953 o godz. 15.00 w więzieniu Warszawa-Mokotów przy ul. Rakowieckiej^[104][3]. Świadek egzekucji, prokurator Witold Gatner, moment ten opisał następująco: „Byłem zdenerwowany, napięty. Czułem, że trzęsą mi się nogi. Skazany patrzył mi cały czas w oczy. Stał wyprostowany. Nikt go nie podtrzymywał. Po odczytaniu dokumentów zapytałem skazanego, czy ma jakieś życzenie. Na to odpowiedział: «Proszę powiadomić rodzinę». Oświadczyłem, że rodzina będzie powiadomiona. Zapytałem ponownie, czy jeszcze ma jakieś życzenia. Odpowiedział, że nie. Wówczas powiedziałem: «Zarządzam wykonanie wyroku». Kat i jeden ze strażników zbliżyli się (...). Postawę skazanego określiłbym jako godną. Sprawiał wrażenie bardzo twardego człowieka. Można było wprost podziwiać opanowanie w obliczu tak dramatycznego wydarzenia”^[105].

4 maja 1957 wszczęto postępowanie rehabilitacyjne dotyczące uchylenia wyroków skazujących Fieldorfa, po czym 4 lipca 1958 Prokuratura Generalna wydała postanowienie o umorzeniu śledztwo wobec stwierdzenia braku dowodów winy^[104]. Kilkadziesiąt lat potem, decyzją prokuratora generalnego PRL Józefa Żyty z 7 marca 1989 gen. Fieldorf został zrehabilitowany, zmieniono postanowienie, „zarzucanej mu zbrodni nie popełnił”^[94][106].

Miejsce pochówku ciała generała Fieldorfa przez wiele lat pozostawało nieznane. Jego symboliczny grób na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (aleja A, kwatera 14, rząd IV^[107][108]) ustanowiły żona i córki generała, przeznaczając na to środki otrzymane z odszkodowania przyznanego ze Skarbu Państwa^[102]. Nowy nagrobek został ufundowany w 1972 przez gen. Wojciecha Jaruzelskiego (w treści inskrypcji podano, iż Fieldorf „zmarł śmiercią tragiczną”)^[109]. Pomnik nagrobny odnowiono i w 1994 staraniem Marii Fieldorf-Czarskiej wspomnianą inskrypcję dotyczącą okoliczności śmierci generała zastąpiono słowami „zamordowany w więzieniu mokotowskim”^[110]. W monografii Augusta Emila Fieldorfa wydanej przez Instytut Pamięci Narodowej podano, że spoczywa w Kwaterze na Łączce^[111].

Śledztwo w sprawie mordu sądowego

Śledztwo w sprawie mordu sądowego na gen. Fieldorfie zostało wszczęte w 1992 przez poprzednika IPN – Główną Komisję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Objęło ono wszystkie osoby, które w latach 1950–1952 zaangażowane były w sprawę gen. „Nila”. Byli to:

• prokuratorzy Naczelnej Prokuratury Wojskowej – Helena Wolińska
• prokuratorzy Prokuratury Generalnej – Beniamin Wejsblech i Paulina Kern
• sędzia Sądu Wojewódzkiego Maria Gurowska i dwóch ławników – Bronisław Malinowski i Mieczysław Szymański
• sędziowie orzekający w Sądzie Najwyższym – Emil Merz, Gustaw Auscaler i Igor Andrejew

W trakcie śledztwa okazało się, że podejrzani albo już nie żyją, albo zmarli w trakcie postępowania. Akt oskarżenia udało się sformułować jedynie wobec Wolińskiej i Gurowskiej.

Starania córki generała o wymierzenie sprawiedliwości w stosunku do żyjących winnych zbrodni ukazuje film pt. W sprawie generała Fieldorfa.

Upamiętnienie

Przez lata starania mające na cele przywrócenie pamięci gen. Fieldorfa czyniła jego bratanica Maria wraz z mężem Leszkiem Zachutą^[112].

• W lutym 1972 wdowa po generale „Nilu” zadzwoniła do Gabinetu MON, prosząc o wskazanie jej miejsca pochówku męża^[94]. Nie udało się go ustalić, jednak za zgodą ministra obrony narodowej^[82] generała broni Wojciecha Jaruzelskiego na symbolicznym grobie generała Fieldorfa postawiono pomnik. Klepsydra symbolizująca grób znajduje się także w Kwaterze na Łączce Cmentarza Wojskowego.
• W rozkazie nr 2 Komendanta Hufca ZHP w Lubinie z 1 lutego 1989 nadano imię gen. bryg. A.E. Fieldorfa ps. „Nil” Młodzieżowemu Kręgowi Instruktorskiemu „Siódemka” z Lubina (był to historycznie pierwszy w Polsce akt przyjęcia patronatu generała)^[113].
• 29 czerwca 1989 aleja Bolesława Bieruta została przemianowana na ulicę gen. Augusta Emila Fieldorfa „Nila” w Warszawie^[96]. Ponadto ulice jego imienia ustanowiono w wielu polskich miastach, m.in. w Częstochowie, Krakowie, Nowym Sączu, Opolu, Szczecinie^[96]. W Bielsku-Białej powstało Rondo gen. Augusta Emila Fieldorfa „Nila”^[114][96].
• W 1992 powstał biograficzny film dokumentalny pt. On wierzył w Polskę... w reżyserii Aliny Czerniakowskiej.
• Na stulecie urodzin Fieldorfa w 1995 wydano medalion wykonany z brązu (wykonawca Andrzej Kołaczyński)^[115]. Inny medal z wizerunkiem generała wykonał Tadeusz Tchórzewski^[115].
• Popiersie „Nila” wykonał prof. Stanisław Wiśniewski^[115]
• W 2000 powstało w Krakowie Muzeum Armii Krajowej im. gen. Emila Fieldorfa „Nila”^[116][117].
• W 2004 Zespół Szkół Mechanicznych nr 4 w Krakowie otrzymał imię gen. Augusta Emila Fieldorfa „Nila”^[117].
• Generał Fieldorf został także patronem Koła nr 14 Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej – Okręgu Warszawa, Integracyjnej Społecznej Szkoły Podstawowej nr 18 w Milanówku (zob. Willa „Bożenka” w Milanówku), Szkoły Podstawowej w Bobrowicach^[117]. 7 czerwca 2013 w Szkole Podstawowej w Rakowcu odbyła się uroczystość nadania szkole imienia Generała Augusta Emila Fieldorfa ps. „Nil”.
• 1 października 2005 otwarto Rondo Augusta Emila Fieldorfa-Nila w Warszawie, gdzie ustanowiono pomnik, a na fasadzie budynku Akademii Obrony Narodowej umieszczono tablicę pamiątkową^[118].
• 27 lipca 2006, przy okazji obchodów 62. rocznicy wybuchu powstania warszawskiego, prezydent RP Lech Kaczyński odznaczył go pośmiertnie Orderem Orła Białego^[119]. Uroczystość wręczenia orderu rodzinie odbyła się 30 lipca 2006^[120].
• 29 lutego 2008 Sejm VI kadencji na swoim 9. posiedzeniu uczcił pamięć generała Augusta Emila Fieldorfa^[121]
• 11 listopada 2007 został odsłonięty pomnik-popiersie gen. Fieldorfa w Parku im. Henryka Jordana w Krakowie^[117].
• 17 kwietnia 2009 odbyła się premiera filmu biograficznego Generał Nil w reżyserii Ryszarda Bugajskiego^[122]. W rolę Fieldorfa wcielił się Olgierd Łukaszewicz^[123][122]. Córka generała, Maria Fieldorf-Czarska zgłaszała zastrzeżenia dotyczące informacji zawartych w scenariuszu filmu^[124].
• W kwietniu 2009 na dziedzińcu przy Domu Słowa w Toruniu odsłonięto popiersie generała „Nila”^[122].
• 25 czerwca 2009 minister obrony narodowej nadał Jednostce Wsparcia Dowodzenia i Zabezpieczenia Wojsk Specjalnych imię gen. Augusta Emila Fieldorfa „Nila” od 31 lipca 2009^[125][126]. 4 września 2010 wręczono tej jednostce sztandar oraz odsłonięto pomnik-popiersie generała, zaprojektowane przez prof. Czesława Dźwigaja^[127]. 18 marca 2011 zmieniono nazwę na Jednostka Wojskowa „Nil”^[126]. W święto jednostki otwarto aleję im. gen. Fieldorfa^[126].
• W 2012 powstał film reportażowy pt. Generał „Nil” i rotmistrz Pilecki - w poszukiwaniu bohaterów (scenariusz: Magdalena Belka, Łukasz Frątczak)^[128].
• W 2012 raper Tadek opublikował utwór muzyczny pod tytułem „Generał Nil” stanowiący upamiętnienie osoby Augusta Emila Fieldorfa^[129], wydany następnie na płycie Niewygodna prawda.
• 8 maja 2018 Tomasz Zdzikot działając z upoważnienia Ministra Obrony Narodowej nadał 2 Regionalnej Bazie Logistycznej w Warszawie imię gen. Emila Augusta Fieldorfa ps. „Nil”^[130].
• 7 kwietnia 998 Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monetę kolekcjonerską pamięci gen. Emila Fieldorfa (projektantki: Roussanka Nowakowska i Ewa Tyc-Karpińska)^[131].
• W latach 1985-1988 poczta podziemna ruchu antykomunistycznego w Polsce wydawała znaczki pocztowe upamiętniające gen. Fieldorfa^[132]. 21 października 1999 Poczta Polska wydała kopertę upamiętniającą generała „Nila”^[131].
• Czytelnia Oddziału IPN w Gdańsku otrzymała imię gen. Fieldorfa^[117].

Pomniki

• w Warszawie:
  • 26 września 2010 przy kościele parafii św. Ojca Pio na Gocławiu przy ul. Fieldorfa 1 odsłonięto pomnik generała (autor Jacek Kucaba)^[133]
  • przed bramą Akademii Sztuki Wojennej
• na osiedlu Armii Krajowej w Opolu (autor Marian Lewczak), odsłonięty 24 maja 2011^[126]
• w Krakowie, w parku im. Henryka Jordana w Krakowie (III.6, autor Wojciech Siek) – popiersie zrealizowane w ramach projektu „słynni Polacy XX w.”, odsłonięty 11 listopada 2007^[134]
• w Sierpcu na skwerku naprzeciw dworca PKP, odsłonięty 10 maja 2012^[135]
• w Olsztynie na skwerze im. Generała Fieldorfa Nila na Jarotach, odsłonięty 23 lutego 2014 (tymczasowy)^[136]

Tablice pamiątkowe

• w kościele w Milanówku odsłonięto tablicę upamiętniającą Generała, odsłonięta 24 lutego 1978^[96].
• w Panteonie Polski Walczącej według projektu Władysława Śniadeckiego z 1986^[137]
• w Klasztorze Jasnogórskim w Częstochowie, odsłonięta w 1987
• na obelisku w Skarżysku-Bzinie, odsłonięta w 1987
• w Krakowskim Kościele Ojców Kapucynów, odsłonięta w 1988
• na domu, w którym urodził się generał w Krakowie przy ulicy Lubicz 32, odsłonięta 11 listopada 1989^[138]
• na domu, w którym mieszkał tuż przed aresztowaniem: Łódź ul. A. Próchnika 39; odsłonięta 1 września 1989^[139]
• na murze Opactwa Cystersów w Wąchocku, odsłonięta 17 czerwca 1990^[131]
• w kościele Najświętszej Maryi Panny Królowej Różańca Świętego w Gdańsku-Przymorzu z 1994^[140]
• w kościele św. Jacka w Warszawie z medalionem według projektu Grażyny Roman-Dobrowolskiej, odsłonięta 20 marca 2000^[137]
• w Zespole Szkół Mechanicznych nr 4 w Krakowie zaprojektowana przez Macieja Zychowicza z 2004^[141]
• na Kościele Garnizonowym w Gliwicach, odsłonięta w 2009
• w kościele Bł. Franciszki Siedliskiej w Olsztynie – Jarotach, odsłonięta 23 lutego 2014^[142]
• w Szkole Podstawowej z Oddziałami Integracyjnymi nr 3 w Krakowie (ul.Topolowa 22), odsłonięta 15 czerwca 2018^[143][144]
• tablica pamiątkowa i most im. Generała Augusta Emila Fieldorfa ps. „NIL”. Znajduje się on w Łanach i jest częścią Wschodniej Obwodnicy Wrocławia. Most ten łączy ze sobą Gminę Siechnice z Gminą Czernica^[145]

Ordery i odznaczenia

• Order Orła Białego nr 112 – pośmiertnie (27 lipca 2006)^[119][146]
• Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari nr 64 (28 września 1944, „za całokształt pracy konspiracyjnej na najbardziej eksponowanych kierowniczych stanowiskach i za wybitną postawę i gotowość podjęcia najcięższych zadań, którym zawsze podołał”)^{[147][148][149]}
• Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari nr 7169 (17 maja 1922, „za wybitne męstwo okazane pod Hulewiczami w połowie sierpnia 1916”^[150])^[151]
• Krzyż Niepodległości (9 stycznia 1932, „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”)^[152][153]
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1937, „za zasługi w służbie ochrony pogranicza”)^[154][53]
• Krzyż Walecznych – czterokrotnie (po raz pierwszy w 1921^[155] za walki o Wilno na początku 1919, po raz drugi, trzeci i czwarty za walki o Staworowo 13 września 1919, za walki o Dyneburg 23 września 1919, za walkę o Białystok 22 sierpnia 1920^[156])
• Medal Wojska – czterokrotnie (15 sierpnia 1948, „za dokonanie w czasie wojny czynu przynoszącego szczególne korzyści wojskom lądowym, a wykraczającego poza normalny obowiązek lub za szczególnie sumienną służbę w czasie wojny”; nr leg. 41008)^{[157][158][159]}
• Złoty Krzyż Zasługi (24 maja 1929, „za zasługi na polu przysposobienia wojskowego”)^[160][161]
• Krzyż Zasługi Wojsk Litwy Środkowej^[148]
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921 (1928)^[148]
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości (1928)^[148]
• Srebrny Medal za Długoletnią Służbę (11 listopada 1938)^[162]
• Brązowy Medal za Długoletnią Służbę (10 maja 1938)^[163]
• Odznaka „Za wierną służbę” (sierpień 1916)^[16][148]
• Odznaka pamiątkowa Korpusu Ochrony Pogranicza^[164]
• Brązowa odznaka strzelecka^[164]
• Odznaka pamiątkowa 51 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych^[165]
• Krzyż „Wilno-Wielkanoc”^[166][148]
• Krzyż Kampanii Wrześniowej – pośmiertnie (15 sierpnia 1985)^[167]
• Krzyż Armii Krajowej – pośmiertnie (15 sierpnia 1967)^[168]
• Honorowa odznaka żołnierza Komendy Głównej AK Oddziału V K. Łączności Zagranicznej „Zagroda” – pośmiertnie (15 sierpnia 1981)^[168]
• Odznaka Pamiątkowa Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty ZWZ-AK – pośmiertnie (29 listopada 1985)^[167]
• Krzyż Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” – pośmiertnie (4 listopada 1988)^[169]
• Medal 10 Rocznicy Wojny Niepodległościowej – Łotwa (1928)^[170][171]
• Krzyż Oficerski Order Zasługi – Węgry (1936)^[53]

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2021-01-07].
• Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
• Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
• Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
• Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
• Henryk Witkowski: Kedyw okręgu warszawskiego Armii Krajowej w latach 1943–1944. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1984. ISBN 83-202-0217-5.
• Andrzej Krzysztof Kunert: Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1945 T.1. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1987, s. 66–68. ISBN 83-211-0758-3.
• StanisławS. Marat StanisławS., JacekJ. Snopkiewicz JacekJ., Zbrodnia. Sprawa generała Fieldorfa-Nila, Warszawa: Wydawnictwo Alfa, 1989, ISBN 83-7001-308-2, OCLC 834089836 .
• Zbigniew Mierzwiński: Generałowie II Rzeczypospolitej. Warszawa 1990: Wydawnictwo Polonia, s. 85–90. ISBN 83-7021-096-1.
• Marek Ney-Krwawicz: Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990, s. 432. ISBN 83-211-1055-X.
• Tadeusz Kryska-Karski i Stanisław Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, Editions Spotkania, Warszawa 1991, wyd. II uzup. i poprawione, s. 91.
• Zbigniew Szafkowski. Działalność Polskiego Związku Strzeleckiego we Francji i Belgii w latach 1913–1940. „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej”. 2, 1999. Częstochowa: Wyższa Szkoła Pedagogiczna. ISSN 1505-4241. 
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Wielka Księga Piechoty, tom 12, Wiesław Olczak 12 Dywizja Piechoty, Edipresse Polska S.A., Warszawa 2017, ISBN 978-83-7945-592-8 (całość) ISBN 978-83-7945-604-8 (t. 12).
• Dziennik Urzędowy Ministra Obrony Narodowej. Ministerstwo Obrony Narodowej, 2018. (pol.).
• Janina Fieldorf, Opowieść o moim mężu, Emilu Fieldorfie.
• Maria Fieldorf, Leszek Zachuta: Generał August Emil Fieldorf 1895–1953. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2013, s. 1-287. ISBN 978-83-7629-453-7.
• Janusz Cisek, Ewa Kozłowska, Łukasz Wieczorek: Fieldorf Emil August, ps. „Nil”. zolnierze-niepodleglosci.pl. [dostęp 2022-09-04].

Linki zewnętrzne

• Muzeum Armii Krajowej im. Generała Emila Fieldorfa „Nila”
• August Emil Fieldorf „Nil” w dokumentach Archiwum Akt Nowych. aan.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-02)].
• Fieldorf.pl – portal internetowy poświęcony Augustowi Emilowi Fieldorfowi