Augustyn z Hippony

Święty
Augustyn z Hippony

Aurelius Augustinus

biskup doktor Kościoła
VI-wieczny fresk z bazyliki Laterańskiej przedstawiający św. Augustyna
Data i miejsce urodzenia	13 listopada 354 Tagasta
Data i miejsce śmierci	28 sierpnia 430 Hippona
Czczony przez	Kościół katolicki Cerkiew prawosławna Kościół luterański
Wspomnienie	28 sierpnia (kat.) 15 czerwca (praw. według kal. jul.) 28 czerwca (praw. według kal. greg.)
Atrybuty	płonące serce przebite strzałą, chłopiec z łyżką i muszlą

Św. Augustyn na obrazie Philippe’a de Champaigne

Aureliusz Augustyn z Hippony, łac. Aurelius Augustinus (ur. 13 listopada 354 w Tagaście, zm. 28 sierpnia 430 w Hipponie^[1]) – filozof, teolog, organizator życia kościelnego, święty Kościoła katolickiego i Cerkwi Prawosławnej^[2], jeden z ojców i doktorów Kościoła, znany jako doctor gratiae (doktor łaski), pisarz o berberyjskich korzeniach. Wielu protestantów uważa go za duchowego przodka protestantyzmu, jako że jego pisma miały duży wpływ na nauki Lutra i Kalwina^[3][4][5][6].

Życiorys

Augustyn urodził się w 354 r. w Tagaście (obecnie Suk Ahras, Algieria), w średniozamożnej rodzinie, z ojca Patrycjusza, poganina, i matki Moniki, chrześcijanki, pochodzącej prawdopodobnie z rodziny berberyjskiej, na co wskazuje jej imię^[7].

Młodość i wykształcenie

Po ukończeniu szkół w Tagaście (366) i Madaurze (370), w 371 roku po zebraniu odpowiednich funduszy rodzice wysłali go do Kartaginy, gdzie uczył się retoryki. W Kartaginie poznał kobietę o nieznanym imieniu, z którą związał się na kilkanaście lat^[8]. W 371 roku umarł jego ojciec Patrycjusz. W 373 r. przyszedł na świat syn Augustyna – Adeodat. Augustyn był w owym czasie pod wrażeniem dialogu filozoficznego Cycerona Hortensjusz. W 374 roku założył szkołę retoryczną w rodzinnej Tagaście, jednak poruszony śmiercią bliskiego przyjaciela (o nieznanym imieniu) w 376 roku wrócił do Kartaginy, by nauczać retoryki. Przyłączył się do manichejczyków, stając się formalnie jednym ze słuchaczy (auditores). Z tego powodu jego matka Monika zabroniła mu wstępu do domu. Nawet wzięcie wcześniej konkubiny nie wywołało takiego sprzeciwu matki. Jak pisał o tym po latach w Wyznaniach III, 11: „W świetle bowiem wiary i ducha, którego miała z Ciebie, uważała mnie za umarłego. I wysłuchałeś ją, Panie (...). Bo jakże inaczej można by wytłumaczyć ten sen, przez który udzieliłeś jej takiej pociechy, że zgodziła się mieszkać ze mną i jadać przy tym samym stole w naszym domu, czego w ostatnim okresie odmawiała, ze zgrozą odsuwając się od moich błędów bluźnierczych”^[9].

Blisko dziewięć lat Augustyn obracał się wśród manichejczyków. Był to okres dla niego bardzo trudny, o czym świadczy wspomnienie zapisane w Wyznaniach III, 11: „nurzałem się głęboko w bagnie i ciemności fałszu. Nieraz usiłowałem się z niego wydobyć, miotałem się, ale wtedy błoto jeszcze gęściej mnie oblepiało i głębiej zapadałem”. Pod wpływem manicheizmu zaczął pisać pierwsze dzieła filozoficzne, w których usiłował pogodzić filozofię grecką z doktryną tego ruchu religijnego. W 380 (381) roku napisał traktat De pulchro et apto, czyli O pięknie i proporcji, który się nie zachował. W 383 roku zawarł bliższą znajomość ze słynnym biskupem manichejskim Faustusem. W rozmowach z nim Augustyn szukał wytłumaczenia dla istnienia zła w świecie. Skutkiem tych dyskusji było rozczarowanie doktryną uczniów Maniego i zakończenie statusu bycia słuchaczem. Na skutek sporów z matką – dotyczących m.in. statusu społecznego kobiety, z którą Augustyn się związał – zdecydował się opuścić rodzinne miasto i wyjechać do Rzymu, by założyć tam szkołę retoryki. Po przybyciu do stolicy Imperium przeszedł ciężką chorobę. Początkowo obracał się w kręgu manichejczyków, zamieszkał nawet u jednego ze słuchaczy. Nastąpiło wówczas jego pierwsze zetknięcie z neoplatonizmem, które pozwoliło mu zapoznać się dokładniej z chrześcijaństwem i zbliżyć się do niego. W 384 roku poznał słynnego retora Symmachusa, autora dziesięciu ksiąg listów, pełniącego wówczas urząd prefekta miasta. Symmachus wysłał Augustyna jako profesora retoryki do Mediolanu, gdzie odwiedził on chrześcijańskiego biskupa Ambrożego. W 385 roku powierzono Augustynowi wygłoszenie w cesarskim pałacu w Mediolanie dorocznej mowy na cześć cesarza (małoletni Walentynian II). Prowadził w tym czasie filozoficzne dysputy z przyjaciółmi – Alipiuszem i Nebrydiuszem. Pomimo zgromadzenia dużej grupy osób bliskich oraz zwolenników nie udało mu się założyć filozoficznej wspólnoty. W tym czasie przyjechała do niego matka Monika, która ganiła go z powodu jego niechrześcijańskiego trybu życia i pragnęła dla niego stabilizacji życia zawodowego i rodzinnego. Pod presją przyjaciół Augustyn rozstał się z matką Adeodata, zachowując przy tym opiekę nad synem. W 386 roku rozmowa z Firminusem, jednym z jego przyjaciół, wyzwoliła Augustyna od wiary w astrologię. Rozczytywał się w filozoficznych dziełach platońskich i neoplatońskich, przełożonych z greki na łacinę przez Gajusza Mariusza Wiktoryna, sławnego retora i filozofa. Lektury te skłoniły go do studiowania Pisma Świętego, przede wszystkim listów św. Pawła. Katolicki kapłan-nestor Symplicjan, opowiedział też Augustynowi o życiu i nawróceniu się (około 355 r.) Mariusza Wiktoryna.

Pod koniec sierpnia odwiedził Augustyna Pontycjan, wysoki urzędnik cesarski, rodak z Afryki prokonsularnej, który opowiedział mu o życiu św. Antoniego oraz o swoich dwóch współtowarzyszach, którzy w Trewirze wstąpili do monasteru zainspirowanego życiem mniszym tego świętego. Wspólne z Pontycjanem medytacje skłoniły Augustyna do rezygnacji z planów stabilizacji życiowej. Wypełnił ostatnie ciążące na nim obowiązki profesora retoryki, by na dobre porzucić dotychczasowe zajęcie.

Katechumenat i chrzest

Augustyn został w Mediolanie katechumenem biskupa Ambrożego. W Kościele w tym czasie katechumenat przechodzili wszyscy przygotowujący się do chrztu, pieczę nad nimi sprawował biskup^[10]. Zaproszony wraz z najbliższymi, rodziną i przyjaciółmi, Augustyn wyjechał do podalpejskiej wsi Cassiciacum, aby nabrać sił i przygotować się do przyjęcia chrztu. Na wsi rozpoczyna pisać Soliloquia. Tam też doświadczył niespodziewanego przeżycia duchowego, które okazało się decydujące w jego życiu. Usłyszał w ogrodzie głos jakby dziecka powtarzający: „weź to i czytaj!” (tolle et lege!). Gdy otworzył Biblię na przypadkowej stronicy, znalazł fragment Rz 13, 13–14, mówiący o zaniechaniu ucztowania i uprawiania rozpusty oraz o „przyobleczeniu się w Chrystusa”. Doznał przy tym odczucia wyzwolenia z dotychczasowego przywiązania do nieuporządkowanego seksu, zapragnął także zostać celibatariuszem. Przeżycie to na trwałe zmieniło bieg jego życia. Wkrótce podzielił się swoimi przeżyciami ze swoją matką, od dawna pragnącą jego nawrócenia^[11]. Na początku marca 387 roku Augustyn wrócił do Mediolanu. Tam przyjął chrzest wraz z synem Adeodatem i przyjacielem Alipiuszem z rąk biskupa Ambrożego. Augustyn wraz z rodziną i przyjaciółmi postanowił wrócić do ojczystej Afryki. Dotarli do portowej Ostii, gdzie matka Augustyna św. Monika ciężko zachorowała, a potem zmarła. W 388 roku grupa zrezygnowała z dalszej podróży i wróciła do Rzymu. Dopiero jesienią dotarli do Kartaginy, a następnie do rodzinnej Tagasty. Augustyn założył tam wraz z przyjaciółmi pierwszą wspólnotę augustiańską. W 389 roku napisał dialog O nauczycielu (De magistro) wraz z Adeodatusem, swoim synem. W 389 lub 390 roku umarł najpierw Adeodat, a potem Nebrydiusz.

Prezbiterat i biskupstwo

W styczniu 391 roku Augustyn przybył do Hippony, gdzie za namową biskupa miasta Waleriusza i wiernych został wyświęcony na kapłana. Augustyn założył tam drugą wspólnotę augustiańską. Pod koniec zimy i wczesną wiosną, jako neoprezbiter, by przygotować się do posługi głoszenia Słowa, spędził za zgodą biskupa parę miesięcy wyłącznie na osobistym studium Pisma Świętego. Nocą 28/29 sierpnia 392 roku przeprowadził publiczną dysputę z manichejczykiem Fortunatem. W 393 roku napisał swój pierwszy komentarz egzegetyczny na temat Nowego Testamentu, O kazaniu Pana na górze (Mt 5–7). Ukazał w nim Kazanie na górze jako etyczne serce przesłania Chrystusa, zestawiając błogosławieństwa, z siedmioma darami Ducha Świętego i prośbami Modlitwy Pańskiej^[12]. W 396 roku umarł biskup Hippony Waleriusz, a Augustyn został obrany jego następcą. Około roku 397–400 napisał Wyznania (Confessiones). W 410 roku pod wodzą Alaryka wkroczyli do Rzymu Wizygoci, spustoszyli cały kraj, swoim okrucieństwem wywołując powszechne przerażenie.

Grób św. Augustyna i kopuła „Ciel d’Oro” – „Złote Niebo” w bazylice San Pietro in Ciel d’Oro w Pawii

1, 2 i 8 czerwca 411 roku w Kartaginie bp Augustyn przewodniczył rozprawie (collatio) przed wysłannikiem cesarskim Marcellinem pomiędzy dwiema stronami: katolikami a donatystami. W 413 roku, nawiązując do zdobycia Rzymu przez Gotów trzy lata wcześniej, zaczął pisać historiozoficzne dzieło Państwo Boże (De civitate Dei). Rozpoczął je apostrofą do Marcellina, który zachwycał się myślą Augustyna. W trakcie bratobójczych walk o władzę Marcellin padł ofiarą intrygi, podejrzewany był o udział w spisku przeciwko cesarzowi. Został stracony 13 września 413 roku, Augustynowi nie udało się go uratować. W 414 roku przybył do Hippony z ojczystej Hiszpanii uciekający przed Wandalami młody kapłan katolicki Orozjusz. Został on uczniem Augustyna, zajmując się historiografią. We wrześniu i w październiku 416 roku w Milewum na synodzie wspierał Augustyna w polemikach z Pelagiuszem, od którego wziął nazwę pelagianizm, oraz jego uczniami Celestiuszem i Julianem z Eklanum. Biskup Hippony otrzymał w tym czasie wsparcie również ze strony Mariusza Merkatora. W 426 roku Augustyn mianował kapłana Herakliusza swoim następcą na urzędzie biskupa Hippony. Wraz z armią Gotów przybyli misjonarze ariańscy, m.in. do Hippony wkroczył ariański biskup Maximinus. W 428 r. Augustyn, mając już 74 lata, podjął z nim publiczną dysputę w obronie ortodoksji^[13][14]. Kończył wówczas też pisać 22., ostatnią księgę dzieła O państwie Bożym. Od 429 roku Wandalowie, posuwając się od strony Hiszpanii, dopuszczali się masowych grabieży i mordów, wzniecali pożogę na wybrzeżu Numidii. Augustyn wzmógł kapłańską opiekę nad uciemiężoną diecezją, przepełnioną uciekinierami, pełną ludzi szukających ratunku. Tylko nieliczne wolne chwile mógł poświęcić pisarstwu. W 430 roku doszło do wielomiesięcznego oblężenia Hippony przez Wandalów. 28 sierpnia Augustyn umarł po długotrwałej chorobie z objawami silnej gorączki.

W 431 roku miasto zostało spalone, ale biblioteka Augustyna ocalała. Ocalało także jego ciało. Relikwie zostały zabrane przez uciekających biskupów z Afryki do Sardynii. Tam wpadły w ręce muzułmanów, od których za dużą sumę wykupił je król Longobardów Flawiusz Liutprand. W 724 r. sprowadził je do Pawii, stolicy swego królestwa.

Napis na grobie św. Augustyna wyjaśniający, w jaki sposób relikwie Świętego trafiły w 724 r. z Hippony przez Sardynię do Pawii, dzięki królowi Longobardów, Flawiuszowi Liutprandowi.

Augustyn jako filozof i teolog

Spuścizna filozoficzna i teologiczna Augustyna

Augustyn przeszedł ewolucję od okresu młodości, kiedy zajmował się głównie filozofią, do wieku dojrzałego i starości, kiedy oddał się całkowicie teologii. Był teologiem ściśle przestrzegającym metodologii filozoficznej, która służyła mu do naukowego wyrażenia prawd objawionych^[15]. Stąd jego refleksja intelektualna dała początek także niektórym ważnym ujęciom stricte filozoficznym^[16][17]. Można wyróżnić trzy etapy w jego twórczości teologicznej, jako biskupa i chrześcijańskiego pisarza: czas polemik z manichejczykami w latach 388–401, okres, w którym pracował nad zażegnaniem starej schizmy donatystów w Afryce Północnej, większość prac powstała w latach 400–411. I ostatni okres polemiki z pelagianami, który zaczął się w roku 412, wraz z wydaniem De peccatorum meritis et remissione et de baptismo parvulorum (O karach za grzechy i ich odpuszczeniu oraz o chrzcie dzieci) i trwał do końca życia. Równolegle do polemik, przez ok. czterdzieści lat pisał traktaty i listy na tematy teologiczne. Głosił też homilie i katechezy chrzcielne – spisane i zachowane. Z dzieł o tematyce biblijnej najgłośniejsze są Objaśnienia psalmów oraz Homilie na Ewangelię św. Jana i Listy św. Jana czy dzieło hermeneutyczne O nauce chrześcijańskiej (De doctrina christiana). Poruszał tematy dogmatyczne i moralne. Najbardziej znane jest dzieło O Trójcy Świętej. Włączał się także w dysputy z arianami i pryscilianistami. W obszernym dziele Państwo Boże polemizował ze światem pogańskim. U początków swej posługi biskupiej powstały też jego Wyznania (397–401 r.)^[18].

Metoda

Augustyn mając swoje własne podejście do filozofii i teologii, przyswoił sobie całą różnorodność metod i punktów patrzenia. Eugene TeSelle podał zestaw dyscyplin i metod obecnie wykorzystywanych oddzielnie, które Augustyn stosował równolegle: filozofia przyrody, krytyka filozoficzna, fenomenologia duszy (phenomenology of finite spirit), teologia racjonalna, teologia doktrynalna inaczej teologia historii zbawienia, teologia spekulatywna albo Glaubenslehre, teologia mistagogiczna albo mistyczna, etyka, eklezjologia, teologia kultury, politologia, logika i retoryka^[19]. Augustyn był bardzo uniwersalnym teologiem, interesował się wieloma zagadnieniami, które z właściwą sobie dyscypliną intelektualną i precyzją rozumowania analizował. Jego podstawowa zasada głosiła, że wiedza, którą dostarcza Objawienie nie może być sprzeczna z danymi dostarczanymi przez nauki czerpiące z doświadczenia, np. przyrodnicze czy matematyczne. Podejście to docenił jeden z luminarzy epoki Odrodzenia Galileusz^[20]. Szacunek biskupa Hippony dla danych nauk ścisłych – choć teologia była dla niego pierwszą z nauk – pokazuje następujący fragment. Augustyn komentuje w nim dwa źródła wiedzy na temat budowy sklepienia niebieskiego – Pismo święte i wiedzę astronomów:

Według Agostino Trapè Augustyn łączył umiejętnie zasady teologii z zasadami prowadzenia polemiki w czasie wieloletniej kontrowersji pelagiańskiej. Według włoskiego uczonego, metodę Augustyna można streścić w następujących stwierdzeniach. Biskup Hippony argumentował:

1. nie na temat osoby, lecz na temat przedmiotu
2. nie historycznie, lecz doktrynalnie
3. nie na temat spraw marginalnych, lecz o tym co istotne
4. nie filozoficznie, lecz teologicznie
5. nie wycinkowo, lecz syntetycznie i całościowo
6. nie od tego, co niejasne przechodząc do rzeczy oczywistych, lecz od tego, co jasne ku temu, co ciemne^[22].

Źródła

Początek jego dojrzałej twórczości teologicznej stanowiły gruntowne studia nad myślą św. Pawła^[23][24]. Augustyn poszukiwał odpowiedzi na pytanie o zło w człowieku i w świecie. To właśnie listy Apostoła Narodów, wraz z innymi księgami biblijnymi – jak wykazał A. Trapè oraz M.-F. Berrouard – były np. podstawowym źródłem do stworzenia pojęcia konkupiscencji (pożądliwości), nie zaś filozofia platońska^[25][26]. Cała teologia Doktora Kościoła czerpała z jego egzegezy. «Doctrina christiana» była dla niego synonimem «doctrina de Scriptura sacra». Według opinii Ojca Lagrange’a, chociaż brak informacji historycznych i filologicznych, którymi dysponujemy obecnie był przyczyną licznych luk w egzegezie augustyńskiej, genialne intuicje oraz niezwykły «sensus Ecclesiae» w ogromnej części zrekompensowały tę słabość i pozwoliły Augustynowi odsłonić prawdziwe znaczenie bardzo niejasnych fragmentów biblijnych^[27].

Literacki wymiar twórczości świętego Augustyna

Filologowie klasyczni przez długi czas nie doceniali wartości literackiej dzieł Augustyna, jak i innych ojców Kościoła, podchodząc do autorów chrześcijańskich nieufnie. Dzieła patrystyczne były traktowane przede wszystkim jako źródła ważne dla badań teologicznych^[28]. Tymczasem święty Augustyn, starannie wykształcony w kulturze i literaturze klasycznej, dbał o formę i styl swoich utworów, stosując powszechnie takie środki wyrazu, jak aliteracje, rymy. Augustyn jako pierwszy wprowadził do literatury europejskiej autobiografię intelektualną – Wyznania.

Niektóre tłumaczenia polskie

• Łaska, wiara, przeznaczenie (Łaska a wolna wola, Nagana a łaska, Przeznaczenie świętych, Dar wytrwania) z łaciny tłum. oraz wstępami i komentarzem opatrzył W. Eborowicz, Poznań 1971, POK 27.
• Objaśnienia Psalmów. Jan Sulowski (przekład); oprac. Emil Stanula CSsR. T. 37–42. Warszawa: ATK, seria: PSP.
• O nauce chrześcijańskiej De doctrina christiana libri quattouor, przeł. Jan Sulowski, Warszawa 1989, wyd. 2, Pax, s. 285, ISBN 83-211-1011-8.
• O Trójcy Świętej, z łaciny tłum. Maria Stokowska, wstępem i komentarzem opatrzył Jan Maria Szymusiak, Poznań 1963. Wznowione przez Znak, Kraków 1996.
• Państwo Boże (t. 11: Wstęp i księgi I – VII, t. 12: Księgi VIII – XIV t. 13: Księgi XV – XXII), z łaciny tłum. oraz wstępem i objaśnieniami opatrzył W. Kubicki, Poznań 1930 – 1934 – 1937; Kęty 1998.
• Pisma katechetyczne (Początkowe nauczanie religii, Mowa o Symbolu do katechumenów, Wiara, nadzieja i miłość, Wiara i uczynki, Chrześcijańska walka), z łaciny tłum. oraz wstępami i komentarzami opatrzył W. Budzik, Warszawa 1952.
• Wyznania, z łaciny tłum. oraz wstępem i komentarzem opatrzył J. Czuj, Poznań 1929; Nowszy przekład: Z. Kubiak, Kraków 1987, ISBN 978-83-240-0839-1.

Teologia Augustyna

Cechą najbardziej charakterystyczną teologii Augustyna, ale także jego refleksji w innych dziedzinach, jak filozofia, pedagogika czy polityka, było przesłanie, że miłość stanowi cel i kryterium poznania intelektualnego. Miłość rozumiał jako nieodłączną od prawdy i prawego życia:

Przekonanie to – jak zwrócił uwagę Jan Paweł II – Augustyn przejął z Pisma Świętego, które całe mówi o Chrystusie i wzywa do miłości^[30][31].

Ogarnięcie i podsumowanie jego dzieła teologicznego jest niezwykle trudnym zadaniem. Według Eugène Portalié, reprezentującego tradycyjne podejście teologii systematycznej z początku XX w., najważniejsze tematy nauczania Augustyna można ująć pod następującymi hasłami:

• Bóg i dzieła Boże
• Łaska Boża
• Kościół i teoria sakramentów
• Miłość, czyli teologia moralna
• Eschatologia^[32].

Willliam Harmless SJ skrytykował takie ujęcie, uznając, że „pozostawia ono fałszywe wrażenie, że Augustyn był teologiem systematycznym”. Według amerykańskiego uczonego, zbyt arbitralne, teoretyczne wyodrębnienie tematów nauczania Augustyna, wyrywa jego „teksty z ich naturalnego kontekstu, a raczej z ich wielu różnych kontekstów: literackiego, społecznego, historycznego i religijnego”. Nie były one przecież teoretycznymi rozprawami, lecz powstały dla bardzo konkretnych odbiorców, w konkretnych okolicznościach. Augustyn nie uprawiał akademickiej teologii, lecz szeroko pojęte duszpasterstwo. Jego teologia była więc owocem troski i sporów, przeżywanych w codzienności wspólnoty Kościoła, której był biskupem. Harmless postulował przedstawienie całości nauczania Augustyna najpierw poprzez omówienie trzech najbardziej znanych dzieł: Wyznań, O Trójcy Świętej i Państwa Bożego. Następnie należałoby omówić trzy najważniejsze kontrowersje: manichejską, donatystyczną i pelagiańską. Z kolei powinno się przedstawić jego wczesną refleksję filozoficzną, posługę biskupią, kaznodziejstwo, oraz wyjaśnianie Biblii (Egzegeza)^[33].

Teolog łaski

Augustyn położył fundament pod refleksję teologiczną na temat łaski. Ukazywał ją jako wszechmoc i wszechprzyczynowość Boga, czyli wszystkim władającą zasadę (Do Symplicjana I q. 1,5.7.13.17). Doktryna o łasce miała szczególne zastosowanie w prowadzonej przez niego wieloletniej polemice z pelagianami na temat skutków grzechu pierworodnego w naturze ludzkiej. Jedynie łaska może wybawić ludzi z losu jaki czekał potomków Adama i Ewy, których położenie soteriologiczne określał jako massa damnata (potępiona mnogość, masa)^[34]. Dzięki łasce zaś stają się massa purgata (oczyszczona mnogość, masa)^[35]. Właściwe rozróżnienie między łaską i nietkniętą naturą pierwszych rodziców przed upadkiem było jednym z głównych punktów polemiki z Pelagiuszem. Augustyn szczegółowo opracował to zagadnienie w dziele O naturze i łasce napisanym w 415 r., w odpowiedzi na traktat Pelagiusza O naturze. Brytyjczyk twierdził, że stworzenie natury człowieka przez Boga było łaską i jako taka ma ona, z samego faktu wyjścia z ręki Bożej, który czyni wszystko dobrze, możliwość nie grzeszyć. Człowiek nie może utracić tej możliwości, gdyż jest to wpisane w jego naturę. Natura ludzka potomków Adama i Ewy jest tą samą naturą, mają więc tę samą możliwość niegrzeszenia co ich prarodzice przed grzechem. Augustyn, odwołując się przede wszystkim do Listów Pawłowych, ukazał, że człowiek w swej naturze jest i zawsze był zdolny zgrzeszyć. To iż Adam i Ewa mieli zdolność niegrzeszenia, zawdzięczali nadprzyrodzonej łasce Boga niezwiązanej z ich naturą. Łaskę tę utracili po grzechu pierworodnym – oni i cały rodzaj ludzki. Została przywrócona przez Jezusa Chrystusa. W nauczaniu Augustyna znalazły się już wszystkie istotne elementy dogmatu o łasce. Dalszy rozwój dogmatu uzupełnił tę wizję jedynie o pewne szczegóły^[36].

W XVIII w., na fali prześladowań jansenistów nauczanie Augustyna w kwestii łaski zostało po części uznane za heretyckie i usunięte z nauki Kościoła^[37].

Dogmat o łasce a manicheizm

Podkreślanie przez Augustyna zranienia ludzkiej natury w wyniku grzechu pierworodnego w polemikach z pelagianami i głoszenie konieczności łaski Bożej dla wyzwolenia z grzechu, było i jest niekiedy przyczyną dopatrywania się w ujęciu Augustyna śladów poglądów manichejskich. Pierwszym, który zaczął wysuwać te zarzuty był apologeta pelagiański Juliana z Eklanum. Według N. Ciprianiego i innych, zarzut ten jest wysoce nieobiektywny i pozbawiony racjonalnych podstaw. Nawrócenie Augustyna na wiarę katolicką dokonało się poprzez przezwyciężenie materializmu i dualizmu manichejskiego – zarówno metafizycznego, jak i antropologicznego. Wiązało się to z przyjęciem przez niego trzech podstawowych założeń:

1. Zło nie jest substancją lub naturą, jest brakiem dobra (privatio boni) lub nieuporządkowaniem dobra (defectus a bonitate).
2. Każda substancja czy natura jest dobra, ponieważ uczestniczy w bycie i dobru Boga. Zło może powstać w bytach, gdyż zostały one stworzone z niczego (ex nihilo)
3. Natura całkowicie zła nie istnieje, ponieważ byłaby ona czystym niebytem^[38][39].

Filozofia

Św. Augustyn

Chociaż Augustyn był przede wszystkim teologiem, krzewicielem wiary chrześcijańskiej, stworzył też liczne koncepcje, ważne dla refleksji filozoficznej. Jest najważniejszym filozofem chrześcijańskim starożytnego Rzymu.

Augustyn przechodził ewolucję swoich poglądów filozoficznych, co można dobrze zobaczyć na przykładzie teorii poznania. Jak zauważył Stanisław Kowalczyk Augustyn nigdy nie opracował w sposób systematyczny swej epistemologii, jednak obszernie się wypowiadał na te tematy. Etapy formowania się jego epistemologii wyróżnia się następujące: manichejski racjonalizm i sensualizm, sceptycyzm inspiracji akademików, neoplatonizm, chrześcijański realizm^[40][41]. Jego myśl była przez ponad 700 lat najbardziej wpływową szkołą myślenia filozoficznego w Kościele katolickim. Dopiero w okresie Soboru Trydenckiego jej miejsce zajęły koncepcje Tomasza z Akwinu, które w ogromnym stopniu inspirowane były myślą Augustyna, obok metafizyki Arystotelesa, zwłaszcza hylemorfizmu^[42][43].

Augustyn wiedział o kulistości Ziemi udowodnionej przez uczonych greckich. Wątpił jednak w możliwość życia ludzi na południowej półkuli. Wierzył, że pierwsi rodzice powstali na półkuli północnej, a ląd na południowej miał być niedostępny przez ocean^[44].

Recepcja i autorytet myśli augustyńskiej

Spośród uczniów Augustyna w starożytności, którzy w dużym stopniu wpłynęli na recepcję augustynizmu w wiekach średnich, wymienia się m.in. Fulgencjusza z Ruspe, a także Cezarego z Arles. Augustyn ze wszystkich zachodnich Ojców Kościoła wywarł największy wpływ na rozwój filozofii w feudalnym społeczeństwie do XIII wieku włącznie^[45] i był najwpływowszym myślicielem chrześcijaństwa; wśród łacińskich filozofów średniowiecza był nieporównanie więcej znany i słuchany niż wszyscy Ojcowie Wschodu^[46]. Święty Benedykt z Nursji przewidział pisma Augustyna jako lectio divina (czytanie duchowne) w regule swych wspólnot monastycznych, które były jedną z podstawowych sił tworzących nową średniowieczną Europę. W średniowieczu, pod wpływem nauczania Augustyna kształtowały się poglądy większości teologów, byli wśród nich: Hugon od św. Wiktora, Piotr Abelard, Piotr Lombard, Tomasz z Akwinu, Święty Bonawentura i inni^[47]. Agostino Trapè tak opisał autorytet pism Augustyna w refleksji teologicznej:

• Innocenty III w 1209 roku rozciągnął interpretację augustiańskiej koncepcji wojny sprawiedliwej również na walkę kościoła przeciwko szczególnie zatwardziałej herezji (w tym wypadku: katarskiej).
• Ustęp z jego tekstu De Genesi contra Manichaeos został dołączony do zbioru kazań Sermones contra Catharos pióra arcybiskupa kolońskiego Reinalda z Dassel^[49].
• Najpierw synody w Kartagine (418 r.) i w Orange, a następnie Sobór trydencki uznał nauczanie Augustyna o grzechu pierworodnym, o konieczności łaski i o darmowości usprawiedliwienia za doktrynę Kościoła^[50].
• Liczni papieże chwalili i zalecali nauczanie Augustyna: m.in. Innocenty I, Celestyn I, Hormizdas, Bonifacy II, Jan II. Także papieże ostatnich wieków: Leon XIII, Pius XI, Paweł VI, Jan Paweł II^[51][50] i Benedykt XVI.

Jan Paweł w encyklice Wiara i rozum, opisując znaczenie nauczania Augustyna dla myśli zachodnioeuropejskiej nazwał je syntezą, będącą przez wieki najdoskonalszym wyrazem refleksji filozoficznej i teologicznej:

Liturgia i ikonografia

Znany jest sen świętego Augustyna, w którym zobaczył dziecko usiłujące na plaży przelać muszelką zawartość morza do dołka wykopanego w piasku. Wobec zadziwienia Augustyna, dziecko miało odpowiedzieć: „Prędzej przeleję morze do tego dołka, niż ty, Augustynie, swoim umysłem pojmiesz tajemnicę Trójcy Świętej”.

Relikwie Augustyna przeniesiono do Italii. Grób znajduje się obecnie w Pawii, w kościele augustianów S. Pietro in Ciel d’Oro.

W sierpniu 2016 relikwię sprowadzono do kościoła parafialnego pw. św. Augustyna w Czapurach (k. Poznania)^[52].

Wspomnienie liturgiczne św. Augustyna w Kościele katolickim obchodzone jest 28 sierpnia i ma rangę wspomnienia obowiązkowego.

W Cerkwi prawosławnej biskup Hippony jest mniej popularny. Prawosławne Kościoły wspominają świętego 15 czerwca, według tzw. Starego stylu (kalendarza juliańskiego)^[53], tj. 28 czerwca według kalendarza gregoriańskiego^[2].

Ikonografia

Najstarsze wyobrażenia świętego pochodzą z VI w., ale popularność zyskały dopiero w XIV wieku. Na ogół przedstawiany jest jako biskup, rzadziej jako mnich.

W sztuce zachodniej jego atrybutami są: płonące serce przebite strzałą (symbol Bożej miłości) lub chłopiec z łyżką i muszlą. Niekiedy przedstawiany jest z modelem świątyni w dłoniach (odniesienie do Miasta Bożego) lub jako pokutnik pogrążony w ekstazie.

Zobacz też

• augustianizm
• kult świętych
• wstawiennictwo świętych

Przypisy

Literatura przedmiotu

po polsku

• W.F. Asmus: Myśl filozoficzna w krajach Europy zachodniej. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 107–122. (pol.).
• Böhner, Philotheus, Gilson, Étienne: Św. Augustyn – Nauczyciel Zachodu. W: Böhner & Gilson: Historia filozofii chrześcijańskiej. Od Justyna do Mikołaja Kuzańczyka. Stanisław Stomma (tłum.). Warszawa: Pax, 1962, s. 158–229.Sprawdź autora:1.
• Peter Brown, Augustyn z Hippony, 1993
• Michał Heller: Wszechświat u schyłku stulecia. Kraków: Znak, 1994. ISBN 83-7006-348-9.
• W. Eborowicz: Wstęp do «O naturze dobra». W: Św. Augustyn: Dialogi filozoficzne. Wyd. 2. Kraków: Znak, 1999, s. 819–828. ISBN 83-7006-681-X.
• H.H. Chadwick H.H., Augustyn, TadeuszT. Szafrański (tłum.), Warszawa 2000 .
• Cipriani N. Oskarżenie Augustyna o manicheizm przez Juliana z Eklanum. „Vox Patrum”. 8, s. 333–350, 1988. 
• Eska J.: Życie i rozwój duchowy Augustyna. W: Św. Augustyn: Dialogi Filozoficzne. Wyd. 2. Kraków: Znak, 1999, s. 865–871. ISBN 83-7006-681-X.
• Adalbert G.A.G. Hamman Adalbert G.A.G., Życie codzienne w Afryce Północnej w czasach św. Augustyna, 1989 .
• Kalendarium życia św. Augustyna w: Św. Augustyn, Wyznania, tłumaczył oraz wstępem i kalendarium opatrzył Zygmunt Kubiak, Znak, Kraków 2007, ISBN 978-83-240-0839-1, s. 453–459.
• Jan Paweł II. List Apostolski „Augustinum Hipponensem” w 1600. rocznicę nawrócenia św. Augustyna biskupa i doktora kościoła. „L’Osservatore Romano”. Wersja polska. 9 (1986), s. 3–9, 28 sierpnia 1986. [dostęp 2016-06-22]. 
• Andrzej Kasia, Augustyn, Myśli i Ludzie, 1960
• Stanisław Kowalczyk: Człowiek i Bóg w nauce świętego Augustyna. Warszawa: ODISS, 1987.
• Edward Staniek, W skarbcu starożytnego Kościoła, Kraków, Wydawnictwo m, s. 113–116, 1997. ISBN 83-907766-1-8.
• Władysław Tatarkiewicz: Św. Augustyn. W: Władysław Tatarkiewicz: Historia filozofii. T. 1: Filozofia starożytna i średniowieczna. 2009, s. 217–229. (pol.).
• Agostino Trapè: Święty Augustyn – człowiek, duszpasterz, mistyk. Jan Sulowski (tłum.). Warszawa: Pax, 1987.

w innych językach

• Gerald Bonner: St. Augustine of Hippo. Life and Controversies. Norwich: 1986. ISBN 0-907547-52-4.
• Bardy G.: Manichéisme. W: Dictionnaire de théologie catholique (DTC). T. 9/2. Paryż: 1927, s. kol. 1841–1895. (fr.).
• William Harmless: Augustine in his own words. Waszyngton (D.C.): The Catholic University of America Press, 2010.
• Saint Augustine through the Ages: an Encyclopedia. Allan D. Fitzgerald, OSA (red. nacz.), Jaroslav Pelikan (przedmowa). Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdmans, 1999.
• F.-J. Thonnard: Note complemetaire: „53. Les deux états de la nature humaine, « intégre » puis « corrompue », et la grâce du Christ (XLIII, 50 – LV, 65, p. 338–357).”. W: BA 21 (Bibliothèque Augustinienne), La Crise Pélagienne I: Epistula ad Hilarium Syracusanum, De Perfectione iustitiae hominis, De natura et gratia, De gestis Pelagii. Paryż: 1994, s. 614–622, seria: Œuvres de Saint Augustin, Troisième Série: La Grâce.
• F.-J Thonnard. Augustinisme et Thomisme comme Philosophies Chrétiennes. „Revue des études augustiniennes”. 6, s. 255–258, 1960. Paryż. ISSN 0035-2012. (fr.). 
• F.-J Thonnard. La philosophie et sa méthode rationnelle en augustinisme. „Revue des études augustiniennes”. 6, s. 11–30, 1960. Paryż. ISSN 0035-2012. (fr.). 
• Agostino Trapè: S. Agostino: Introduzione alla Dottrina della Grazia. T. I. Natura e Grazia. Rzym: Città Nuova, 1987. ISBN 88-311-3402-7.

Źródła internetowe

• Święty Augustyn, biskup i doktor Kościoła – materiały na brewiarz.katolik.pl [ostatnia aktualizacja: 24.07.2009]
• Święty Augustyn, biskup Hippony na cerkiew.pl (opr. Jarosław Charkiewicz)

Linki zewnętrzne

• Homilia o pokorze Augustyna i jego stałej postawie nawrócenia – Benedykt XVI (Pawia, 22.04.2007)
• Homilia o nauczaniu Augustyna jako inspiracji encykliki „Deus caritas est” – Benedykt XVI (Pawia, 22.04.2007)
• Benedykt XVI, katechezy środowe o Augustynie z Hippony wygłoszone w czasie audiencji generalnej:
  • św. Augustyn (I) (9 stycznia 2008 r.)
  • św. Augustyn (II) (16 stycznia 2008 r.)
  • św. Augustyn (III) (30 stycznia 2008 r.)
  • św. Augustyn (IV) (20 lutego 2008 r.)
• Pełna lista dzieł św. Augustyna i teksty oryginalne
• Sermones cum additione Sebastiani Brant, wydawca: Johann Amerbach, Basel (1494) w zbiorach Opolskiej Biblioteki Cyfrowej
• Jan Paweł II. List Apostolski „Augustinum Hipponensem” w 1600. rocznicę nawrócenia św. Augustyna biskupa i doktora kościoła. „L’Osservatore Romano”. Wersja polska. 9 (1986), s. 3–9, 1986-08-28. [dostęp 2016-06-22]. 
• MichaelM. Mendelson MichaelM., Saint Augustine, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy [online], CSLI, Stanford University, 12 listopada 2010, ISSN 1095-5054 [dostęp 2017-12-30]  (ang.).
• Dzieła Augustyna z Hippony w bibliotece Polona

Artykuły na Internet Encyclopedia of Philosophy (ang.) [dostęp 2018-06-27]:

• Anonim, Augustine .
• J. MarkJ.M. Mattox J. MarkJ.M., Augustine: Political and Social Philosophy .