Błotniak zbożowy

Błotniak zbożowy

Circus cyaneus[1]
(Linnaeus, 1766)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	szponiaste
Rodzina	jastrzębiowate
Podrodzina	jastrzębie
Plemię	Accipitrini
Rodzaj	Circus
Gatunek	błotniak zbożowy
Synonimy
Falco cyaneus Linnaeus, 1766[2]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
gniazduje      występuje przez cały rok      zimuje

Błotniak zbożowy^[4] (Circus cyaneus) – gatunek dużego, przeważnie wędrownego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae), zamieszkujący Eurazję. Nie jest zagrożony.

Systematyka

Nie wyróżnia się podgatunków^[2][5]. Dawniej do tego gatunku zaliczano także populacje północnoamerykańskie, obecnie wyodrębniane w osobny gatunek Circus hudsonius (błotniak amerykański)^[5].

Występowanie

Zamieszkuje niemal całą Europę i pas w północnej i środkowej Azji aż po Kamczatkę, Japonię i Pacyfik. Ptaki z populacji północnoeuropejskiej zimują w południowej Europie, na Bliskim Wschodzie i w północnej Afryce. Błotniaki zbożowe z Europy zachodniej są osiadłe.

W Polsce do niedawna skrajnie nieliczny ptak lęgowy (20–25 par na początku lat 90. XX wieku)^[6]. Większe zagęszczenie wykryto na dolnej Odrze, nad Biebrzą, Narwią oraz w południowej części Wielkopolski. Regularne lęgi odbywał w dolinie Warty (głównie na odcinku Uniejów – Santok) oraz w okolicach Szczecina. Niektóre pary wykorzystywały ochronę wybranych terenów przed działalnością człowieka, np. w Biebrzańskim i Narwiańskim Parku Narodowym lub w rezerwacie „Beka” przy ujściu Redy. Ostatni pewny lęg odnotowano w 1999 roku^[6]. W kolejnych latach obserwowano pojedyncze osobniki wykazujące zachowanie lęgowe, jednak nie udało się potwierdzić gniazdowania^[6]. Dopiero w 2020 roku stwierdzono w województwie opolskim pierwszy w XXI wieku lęg na terenie kraju^[6].

Przyloty od marca do pierwszej dekady maja, choć najliczniej w pierwszej połowie kwietnia. Niektóre ptaki już pod koniec lipca opuszczają tereny lęgowe. Odlatuje we wrześniu i październiku (najliczniej w jego połowie). Ostatnie ptaki opuszczają kraj w listopadzie. Migruje pojedynczo, a jedynie sporadycznie w niewielkich grupach lecąc szerokim frontem. Niektóre osobniki sporadycznie, choć regularnie zimują. Pozostać mogą wtedy we wszystkich regionach, choć częściej na zachodzie kraju, trzymając się wtedy dolin rzecznych, torfowisk i pól uprawnych. Obserwacje pokazują, że we wschodniej i północnej części kraju częściej zimują samce niż samice. W latach 1995–2002 nad Zalewem Wiślanym obserwowano zimowe skoncentrowanie tych drapieżników złożone z 30–35 osobników^[7].

Charakterystyka

Cechy gatunku

Samica błotniaka zbożowego w locie, Szkocja

Ptak wielkości jastrzębia o widocznym w locie wydłużonym tułowiu i stosunkowo szerokimi i długimi skrzydłami. Występuje u niego dymorfizm płciowy, podobnie jak u innych błotniaków. Samiec z wierzchu jasnopopielaty, o takiej głowie i piersi, spód i nasadę ogona ma białe, a skrajne lotki czarne. Od spodu skrzydeł można dostrzec czarne zakończenia lotek drugorzędowych, które tworzą czarną krawędź skrzydła. Dziób żółty z czarnym zakończeniem, nogi żółte.
Samica jest większa, z wierzchu ubarwiona brązowo, a od spodu rdzawożółta z podłużnym kreskowaniem. Na ogonie ciemniejsze pasy. Bez odpowiedniego doświadczenia w oznaczaniu trudno ją odróżnić od samic innych błotniaków. U obu płci biały kuper, ze względu na kontrast szczególnie dobrze widoczny u samicy w locie. Na głowie występują charakterystyczne szlary.
Młode ubarwione podobnie jak samica, choć nie mają tak wyraźnego prążkowania na nogawicach, a spód ich drugorzędowych lotek jest ciemny.

Rozpoznawanie

Najbardziej podobnymi do tego gatunkami błotniaka są błotniak łąkowy (Circus pygarus) i błotniak stepowy (Circus macrourus). Opisywany drapieżnik jest od nich jednak bardziej krępy. W odróżnieniu od samca błotniaka łąkowego, samiec błotniaka zbożowego nie ma czarnego pasa u nasady lotek drugorzędowych, a w przeciwieństwie do błotniaka stepowego ma rozległe czarne zakończenia skrzydeł. Więcej problemów w identyfikacji przynoszą samice i młode ptaki. Szersze skrzydła są zakończone czterema, a nie trzema wydłużonymi lotkami, jak u błotniaka stepowego i łąkowego.

Wymiary średnie^[8]

długość ciała z dziobem i ogonem

ok. 43–52 cm

rozpiętość skrzydeł

95–110 cm

długość ogona

20–25,5 cm

Masa ciała^[8]

samce 0,35–0,48 kg

samice 0,45–0,7 kg

Głos

Odzywa się rzadko: „egri”, „ge ge ge”, „gije”^[9].

Biotop

Otwarte tereny na nizinach, przede wszystkim na łąkach, torfowiskach, użytkach zielonych i obszarach podmokłych w dolinach większych rzek z niską roślinnością. Niekiedy gnieździ się też na polach uprawnych (widywany tam też w czasie migracji), w zbożu. Rozległe rewiry łowieckie znajdują się najczęściej na terenach podmokłych i polach uprawnych. Unika wyżyn i gór.

W trakcie migracji i na zimowiskach może tworzyć zbiorowe noclegowiska. Skupia się wtedy do kilkunastu ptaków wykorzystujących różne platformy, np. kopce zbudowane z roślinnych szczątków. Przeważnie jednak spotykane są nocami w szuwarach, nad stawami rybnymi i na zarośniętych łąkach.

Okres lęgowy

Toki

Na polskie lęgowiska wraca w kwietniu. Błotniaki zbożowe prowadzą samotniczy tryb życia. Tylko w okresie rozrodczym mogą tworzyć ściślejsze związki, które po skończonym sezonie rozpadają się. W zdecydowanej większości to ptaki monogamiczne, ale przy dużej obfitości pokarmu może dochodzić do poligamii. Po przylocie samiec wykonuje swój widowiskowy lot tokowy. O wyborze partnera przez samicę decyduje też jej godowe karmienie. Zwykle to po nim dochodzi do kopulacji.

Gniazdo

Na ziemi w gęstej roślinności budowane zwykle przez samicę. Tylko wyjątkowo gnieździ się w zbożu. Budowa zajmuje jej 10–15 dni. Przeważnie błotniaki zbożowe gniazdują pojedynczo, choć wyjątkowo zdarza się im tworzyć luźne skupiska.

Jaja

Jaja z kolekcji muzealnej

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w maju 4 do 6 jaj.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres około 29–31 dni przez samicę. Samiec w tym czasie ją dokarmia, choć podobnie jak to się odbywa u innych błotniaków, przekazywanie pokarmu następuje w powietrzu. Młode wykluwają się asynchronicznie, co 1–3 dni, podobnie jak u innych błotniaków. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 35–40 dniach. Młode błotniaki osiągają dojrzałość płciową w drugim lub trzecim roku życia.

Pożywienie

Pierwszoroczna samica błotniaka zbożowego, Niemcy

Drobne kręgowce, takie jak drobne gryzonie i małe ptaki oraz duże owady. W okresie lęgowym główny udział w diecie mają ptaki wróblowe, np. świergotki łąkowe, skowronki, potrzosy, szpaki i piecuszki. Główny pokarmem błotniaka zimą są małe ssaki, szczególnie norniki zwyczajne. Cykl tego gryzonia ma wpływ na liczebność ptasiego drapieżcy.

Najczęściej poluje w trakcie wolnego patrolowego lotu na niskiej wysokości i nagle spada na ofiarę na ziemię.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje błotniaka zbożowego za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność populacji europejskiej w 2015 roku, według szacunków organizacji BirdLife International, wynosiła 60 000 – 109 000 dorosłych osobników. Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o te szacunki, mieści się w przedziale 100 000 – 499 999 dorosłych osobników^[3]. Najliczniej ptak ten zasiedla Rosję, Francję, Finlandię i Szwecję^[7]. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy^[3].

W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą, wymaga ochrony czynnej^[10]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek krytycznie zagrożony (CR – Critically Endangered)^[6].

Zagrożeniem dla utrzymania lub zwiększenia populacji błotniaka zbożowego są m.in.:

• nielegalny odstrzał
• zwiększony niekorzystny wpływ polowań lisów i innych drapieżników ze względu na łatwiejszy dostęp do gniazd i obniżenie poziomu wody na torfowiskach
• zanik siedlisk lęgowych w wyniku zmian reżimu hydrologicznego rzek, co przekłada się na zmianę częstości i długości zalewów w dolinach rzecznych
• utrata lęgowisk, które są skutkiem ograniczania powierzchni ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk w dolinach rzecznych zastępowanych polami uprawnymi.
• osuszanie śródpolnych zbiorników wodnych i torfowisk^[7].

Zobacz też

• ptaki Polski

Przypisy

Bibliografia

• Marcin Polak, Jarosław Krogulec: Circus cyaneus (Błotniak zbożowy). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 231–234. ISBN 83-86564-43-1.

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).