Bańska Szczawnica

Bańska Szczawnica

Banská Štiavnica

Widok na stare miasto z Nowego Zamku (2007)
Herb
Państwo	Słowacja
Kraj	bańskobystrzycki
Powiat	Bańska Szczawnica
Burmistrz	Nadežda Babiaková[1]
Powierzchnia	46,73[2] km²
Wysokość	621[3] m n.p.m.
Populacja (2021) • liczba ludności • gęstość	9478[4] 204,41[5] os./km²
Nr kierunkowy	+421 45[3]
Kod pocztowy	969 01[3]
Tablice rejestracyjne	BS
Położenie na mapie kraju bańskobystrzyckiego Bańska Szczawnica
Położenie na mapie Słowacji Bańska Szczawnica
48°27′N 18°54′E/48,450000 18,900000
Strona internetowa

Bańska Szczawnica (słow. Banská Štiavnica, węg. Selmecbánya, niem. Schemnitz) – miasto w kraju bańskobystrzyckim, w powiecie Bańska Szczawnica na Słowacji.

Historia miasta

Bańska Szczawnica należy do najstarszych i najbardziej znaczących miast górniczych w Europie. W średniowieczu było najważniejszym miastem górniczym Węgier. Wydobycie i przetwórstwo znacznych ilości złota, a następnie i srebra, stanowiło przez kilka wieków o jego znaczeniu i zamożności jego obywateli.

Pierwsza osada górnicza – gród otoczony glinianym wałem – znajdowała się na wierzchołku wzgórza Glanzenberg, na którym rudonośne żyły wychodziły na powierzchnię i mogły być eksploatowane metodami odkrywkowymi. Powstała ona zapewne już w XI w. Pierwsza pisemna wzmianka o wydobywaniu cennych metali w tej okolicy pochodzi z 1156 r., a nazwa miasta pojawiła się w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1217 r. w dokumencie króla Andrzeja II, który stwierdzał m. in., że królewski skarbiec przyjmował z tutejszych kopalń ok. 75 kg srebra rocznie^[6]. Dzisiejsze miasto zostało założone na przełomie XII i XIII stulecia u wylotu dwóch dolin, u stóp wzgórz Glanzenberg i Paradajs. Już w pierwszej połowie XIII w. miało dwa duże, romańskie kościoły. Prawa miejskie i królewskie nadania górnicze miasto otrzymało prawdopodobnie już przed rokiem 1255, za czasów króla Beli IV. Oryginały tych nadań nie zachowały się, niestety, do naszych czasów i znamy je jedynie z odpisów pochodzących z 2 połowy XV w.

Rozwój Bańskiej Szczawnicy i leżącego u podstaw jej dobrobytu górnictwa były kilkakrotnie przerywane. W 1442 r. miasto najechały oddziały biskupa jagierskiego Szymona Rozgonia, mordując wielu jego mieszkańców i paląc jego zabudowania. W płomieniach zginęły wówczas wspomniane wyżej nadania królewskie i inne dokumenty. W następnym roku 1443, 5 czerwca, wiele szkód w zabudowie i infrastrukturze górniczej przyniosło silne trzęsienie ziemi^[6] z epicentrum na Śląsku.

Bańska Szczawnica należała do protestanckiej ligi siedmiu miast górniczych (heptapolitana), stanowiła też jedno z najważniejszych centrów reformacyjnych na terenie Węgier.

Historia górnictwa

Pierwszymi górnikami i hutnikami byli głównie Niemcy, przybywający z Tyrolu i krajów saskich, a następnie z czeskiej Kutnej Hory. Przynieśli oni ze sobą oryginalne metody prowadzenia prac górniczych i potrzebne narzędzia, a także organizację gwarecką, zwyczaje, nazewnictwo itp. Wydobycie prowadzono poprzez ręczne drążenie – za pomocą dłut i młotów lub oskardów – poziomych lub ukośnych sztolni w zboczach okolicznych wzgórz, podążających następnie za przebiegiem żyły rudonośnej. Urobek przerabiano częściowo na miejscu, częściowo zaś eksportowano. Maksymalny rozwój tego prymitywnego górnictwa przypadł na XV w.

W XVI w. nastąpił znaczący regres wydobycia. W miarę wyczerpywania się złóż, konieczne było sięganie coraz dalej w głąb ziemi, co znacząco podnosiło koszty produkcji i obniżało zarobki górników. Dochodziło wśród nich do coraz częstszych wzburzeń i protestów. W latach 1525-1526 wybuchło tu pierwsze wielkie powstanie górników, które rozszerzyło się także na inne ośrodki górnicze na Węgrzech. Do tego doszło zagrożenie tureckie: Turcy, po zajęciu w 1541 r. Budy, skierowali swą uwagę właśnie na bogate miasta górnicze. Przyniosło to miastu znaczne wydatki, związane z budową kolejnych obiektów miejskich fortyfikacji. Bezpośrednie zagrożenie trwało prawie do końca wieku i ustało dopiero po odebraniu Turkom Nowogrodu.

Górnictwo w Bańskiej Szczawnicy odżyło dopiero w XVII w. i od tego czasu przez ponad dwa stulecia znów przodowało w rozwoju techniki. W 1627 r. tu po raz pierwszy zastosowano proch do prowadzenia prac strzelniczych w podziemiach kopalń. Dla celów górniczych w całej okolicy wybudowano znaczącą sieć sztucznych zbiorników wodnych, zwanych tu z niemiecka „tajchami”, oraz kanałów doprowadzających wodę do napędu pomp, odwadniających poszczególne sztolnie. Największe wydobycie zanotowano w roku 1690, kiedy to z miejscowych kopalń uzyskano 29 ton srebra i 605 kg złota.

W 1735 r. Samuel Mikovíni założył w Bańskiej Szczawnicy pierwszą szkołę górniczą na Węgrzech. W 1763 r. szkołę przekształcono w Wyższą Szkołę Górniczą, a w 1770 r. w Akademię Górniczą (później: Akademię Górniczo-Leśną) – pierwszą wyższą szkołę górniczą w Europie i najstarszą dziś wyższą uczelnię techniczną na świecie.

Zabytki

Bańska Szczawnica jest jednym z najbogatszych w zabytki miast słowackich. Wśród nich wyróżniają się:

• barokowa kolumna Świętej Trójcy na placu o tej samej nazwie w centrum miasta;
• barokowa Kolumna Mariańska na Placu Ratuszowym;
• Stary Zamek z ekspozycją muzealną;
• Nowy Zamek z ekspozycją muzealną;
• gotycki kościół św. Katarzyny z XV w.;
• kościół Wniebowzięcia Marii Panny;
• kościółek św. Elżbiety;
• dawny kościół Marii Panny Śnieżnej;
• barokowo-klasycystyczny kościół ewangelicki;
• zespół barokowych obiektów kalwarii na wzgórzu Scharfenberg;
• ratusz;
• synagoga z końca XIX w.;
• zabudowania dawnego Kammerhofu – dziś siedziba Słowackiego Muzeum Górniczego (słow. Slovenské banské múzeum);
• budynek tzw. klopaczki;
• kompleks zabudowań dawnej Akademii Górniczo-Leśnej wraz z przyległym arboretum;
• budynek Berggerichtu - dawnego sądu górniczego, mieszczący dziś Muzeum Mineralogiczne;
• Brama Piargska - jedyna zachowana brama miejska, XVI/XVIII w.

Specyficznym składnikiem historycznej przeszłości miasta są cmentarze. Najstarsze, funkcjonujące jeszcze w średniowieczu, zanikły. Obecnie w Bańskiej Szczawnicy istnieje 12 cmentarzy (katolickie, ewangelickie i żydowski) - najwięcej z wszystkich miast na Słowacji.

Atrakcję stanowi skansen techniczny pod nazwą Banské múzeum v prírode na terenie dawnej kopalni (z trasą zwiedzania w podziemnej sztolni "Bartolomej"), a także sztolnia "Glanzenberg" znajdująca się pod centrum miasta.

11 grudnia 1993 średniowieczne miasto górnicze zostało zapisane na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Gospodarka

W mieście rozwinął się przemysł drzewny, włókienniczy, spożywczy oraz hutniczy^[7].

Postacie związane z miastem

• Matej Kornel Hell (1653-1743) - konstruktor i wynalazca, główny inżynier bańskoszczawnickiej kopalń;
• Jozef Karol Hell (1713-1789) - wynalazca i konstruktor, od 1743 r. główny inżynier bańskoszczawnickiej kopalń;
• Samuel Mikovíni (1686-1750) - geodeta i kartograf, profesor Akademii Górniczej;
• Giovanni Antonio Scopoli (1723-1788) - lekarz i przyrodnik, profesor Akademii Górniczej;
• Nikolaus Joseph von Jacquin (1727-1817) - biolog, chemik i mineralog, profesor Akademii Górniczej;
• Ján Seberini (1780-1857) - duchowny ewangelicki, proboszcz w bańskiej Szczawnicy, działacz narodowy;
• Christian Andreas Doppler (1803-1853) - matematyk i fizyk, profesor Akademii Górniczej;
• Andrej Sládkovič (1820-1872) - wybitny słowacki poeta romantyczny;
• Mária Geržová (1820-1899) - muza w/wym. Andreja Sládkoviča, inspiratorka jego poematu Maryna;
• Pavol Dobšinský (1828-1885) - duchowny ewangelicki, pisarz i folklorysta;
• Jozef Horák (1907-1974) - redaktor, pisarz, dramaturg, poeta;
• Magda Vášáryová (ur. 1948) – słowacka aktorka, dyplomatka i polityk.

Miasta partnerskie

• Hünenberg, Szwajcaria
• Moravská Třebová, Czechy
• Olsztynek, Polska
• Ptuj, Słowenia
• Soragna, Włochy

Galeria

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona miasta (w języku słowackim i angielskim)